        …íäðþ ’îìàñ. ˜àìáàëà, îàçà ñâ²òëà


     “ñëàâëåíîìó Œîð'³, ìóäðåöåâ³ ˜àìáàëè


        ……„ª ‘‹Ž‚Ž

     –å  õóäîæíº  äîñë³äæåííß áàçóºòüñß ïåðåâàæíî íà ò³áåòñüêèõ
áóää³éñüêèõ  òåêñòàõ  --  íàéá³ëüø  â³ðîã³äíèõ  äæåðåëàõ   ùîäî
˜àìáàëè, õî÷à äëß ïàðàëåëåé çàëó÷àëîñß é ÷èìàëî ³íøèõ êíèã.
     ðèðîäíî,  ùî  íàéïåðøå  çàïèòàííß, ßêå ïîñòàº, ñòîñóºòüñß
ñàìî¿ íàçâè ˜àìáàëà-- ùî âîíà çíà÷èòü ³ êîëè âèíèêëà. ‘ëîâî øàì
ó ñàíñêðèò³ îçíà÷àº "ñïîê³é", "ìèð",  òîæ  ö³ëêîì  ìîæëèâî,  ùî
ñàìå  â³ä  íüîãî  é  ïîõîäèòü  íàçâà  ˜àìáàëà. ‹³òåðàòóðà ïóðàí
çãàäóº îñòð³â ˜àìáàëó  ç  áëàãîñëîâåííèìè  ãàßìè,  ðîçòàøîâàíèé
ïîñåðåä  íåêòàðíîãî îçåðà. ²íä³éñüê³ ïóðàíè äàòóþòüñß ïðèáëèçíî
òèì ñàìèì ÷àñîì, êîëè ñêëàäàâñß ³ îâèé ‡àâ³ò.
     àçâà ˜àìáàëà ÷àñòî  çãàäóºòüñß  íà  ñòîð³íêàõ  ò³áåòñüêèõ
áóää³éñüêèõ êíèã. àâ³òü äî ïîßâè áóääèçìó â ’³áåò³ (VII ñò. äî
í.å.)   êðà¿íà   ˜àìáàëà  ïîçíà÷åíà  íà  ãåîãðàô³÷í³é  êàðò³  â
ò³áåòñüê³é êíèç³ ðåë³ã³¿ îí, ùî íàë³÷óº ïîíàä äâà òèñß÷îë³òòß.
     àãàòîòîìí³  "ƒàíæóð"   ³   "„àíæóð",   "³ëà   ‚àéäóð'ß",
"ëàêèòí³  àííàëè", "˜ëßõ äî ˜àìáàëè", "‘ôåðà ˜àìáàëè" é ÷èìàëî
³íøèõ ò³áåòñüêèõ  òðàêòàò³â  ì³ñòßòü  äîñòàòíüî  ìàòåð³àëó  äëß
ñòèñëî¿ õàðàêòåðèñòèêè ˜àìáàëè.
     “  áóääèñòñüê³é  ñèñòåì³  ìàõàßíà ˜àìáàëà ðîçãëßäàºòüñß ßê
÷óäåñíà çåìëß, ïîä³áíà äî ò³º¿, ßêó  ìè  ïîäèáóºìî  â  "“òîï³¿"
’îìàñà Œîðà, "îâ³é €òëàíòèä³" ”ðåíñ³ñà åêîíà òà "Œ³ñò³ ‘îíöß"
’îììàçî   Šàìïàíåëëè,   äå  äîáðî÷åñí³ñòü  ³  ìóäð³ñòü  òâîðßòü
³äåàëüíå ñóñï³ëüñòâî.
     èñàòè ïðî ˜àìáàëó áåç  âèâ÷åííß  âèùåçãàäàíèõ  ò³áåòñüêèõ
òåêñò³â   (à   öå   íåçíà÷íà   ÷àñòêà   ò³áåòñüêî¿   ðåë³ã³éíî¿
ë³òåðàòóðè)--  âñå  îäíî  ùî  ìíîæèòè  ïðèêð³  íåïîðîçóì³ííß  é
ïîìèëêè. ’ðèâàëå æèòòß íà „àëåêîìó ‘õîä³ äîçâîëèëî àâòîðîâ³ öèõ
ðßäê³â   óíèêíóòè  õèáíèõ  âèñíîâê³â,  âëàñòèâèõ  ïðåäñòàâíèêàì
‡àõîäó, à òîìó é äîïîìîãëî â³ä÷óòè ñóòü â÷åííß ˜àìáàëè.
     à ‡àõîä³ íàâðßä  ÷è  çíàëè  ùîñü  ïåâíå  ïðî  ˜àìáàëó  äî
ïóáë³êàö³¿  Ž. . ëàâàòñüêî¿, ßêà â³äêðèëà ñòàðîäàâíþ ìóäð³ñòü
‘õîäó íå ï³äãîòîâëåíîìó íàëåæíî ºâðîïåéñüêîìó òà àìåðèêàíñüêîìó
÷èòà÷åâ³ ó â³êòîð³àíñüêó åïîõó. ‚ò³ì, ïåðøèìè  ç  ºâðîïåéö³â  ó
íîâ³    ÷àñè    ðîçïîâ³ëè    ïðî   ˜àìáàëó   äâîº   êàòîëèöüêèõ
ì³ñ³îíåð³â--‘òåôàí Šàñåëëà é „æîí Šàáðàë  ùå  òðèñòà  ï'ßòäåñßò
ðîê³â òîìó. Œîæëèâî, ˜àìáàëó çíàäè â ªâðîï³ é òðîõè ðàí³øå, àëå
ï³ä ³íøîþ íàçâîþ, îñê³ëüêè º âàãîì³ ï³äñòàâè ïîâ'ßçóâàòè ñõ³äíó
òðàäèö³þ  ç  ñåðåäíüîâ³÷íèìè  ëåãåíäàìè  ïðî  ‘âßòèé  ƒðààëü  ³
ïðåñâ³òåðà ²îàííà.
     ‡ã³äíî ç òðàäèö³ºþ, âñòàíîâëåíîþ ø³ñòü ñòîð³÷ òîìó  ãëàâîþ
ò³áåòñüêîãî  áóääèçìó –çîíêàáîþ, ç ˜àìáàëè íà ïî÷àòêó îñòàííüî¿
÷âåðò³ êîæíîãî ñòîë³òòß ëóíàº çàêëèê äî ìèðó é òåðïèìîñò³. Žòîæ
ö³ºþ êíèæêîþ ìåí³ õîò³ëîñß á çðîáèòè ñâ³é  ñêðîìíèé  âíåñîê  äî
öüîãî ãóìàííîãî ïîñëàííß ó XX ñòîë³òò³.

        ‚‘’“

     åçâè÷àéíà  òåìà ïîòðåáóº ³ íåòðàäèö³éíîãî ï³äõîäó äî íå¿,
òîáòî, ßê êàçàâ ³ôàãîð, "ñòóïèòè íà íåõîäæåí³  ñòåæêè".  îâèé
çàäóì,  õî÷  â³í  ³  íåçâè÷íèé,  ìóñèòü  óñå  æ âèêîðèñòàòè âñ³
íàêîïè÷åí³ äîñ³ çíàííß. ‚³í ïîâèíåí ï³äòâåðäæóâàòèñß ôàêòàìè, à
íå âèòàòè â öàðèí³ ñïåêóëßòèâíèõ  ðîçì³ðêîâóâàíü.  ’à  é,  êð³ì
óñüîãî,  â³í ìóñèòü ìàòè ³ ßêåñü ïðàêòè÷íå çíà÷åííß, ³íàêøå âñß
ïðàöß âèßâèòüñß ìàðíîþ.
     ‡à ÷àñ³â Šð³øíè ìóäðåöü àðàäà  çàñòåð³ãàâ  â³ä  ïîêâàïíèõ
âèñíîâê³â  ùîäî ñâ³æèõ äóìîê: "³êîëè íå êàæè "ß öüîãî íå çíàþ,
à òîìó öå -- íåïðàâäà". ’ðåáà âèâ÷àòè, ùîá  çíàòè,  çíàòè,  ùîá
ðîçóì³òè,  ðîçóì³òè, ùîá ñóäèòè". åòåðïèì³ñòü ó ñó÷àñí³é íàóö³
ñâ³ä÷èòü,  ßêèìè  õèáíèìè  º  çàïåðå÷åííß  íîâèõ  êîíöåïö³é   ³
íåâèïðîáóâàíèõ ï³äõîä³â.
     ‚ àòìîñôåð³ ðîçóìîâî¿ îáìåæåíîñò³ é ïåðåñë³äóâàíü çà ÷àñ³â
Šðîìâåëß  ïðîãðåñèâí³  â÷åí³ €íãë³¿ çàñíóâàëè åâèäèìèé Šîëåäæ,
ùî  âèð³ñ  ó  íàéâèùó   íàóêîâó   ³íñòèòóö³þ   --   Šîðîë³âñüêå
’îâàðèñòâî.  ’à  ìàéæå  í³÷îãî  íåâ³äîìî  ïðî  ³íøå  "íåâèäèìå"
íàóêîâå òà ô³ëîñîôñüêå òîâàðèñòâî, ùî ïðîâàäèòü  äîñë³äæåííß  ó
âåëè÷í³é  ñàìîòèí³  ƒ³ìàëà¿â.  €  âîíî  îòðèìàëî  â³äïîâ³ä³  íà
íàéá³ëüø ñêëàäí³ íàóêîâ³ ïèòàííß.
     ‘ë³äè  öüîãî  ô³ëàíòðîï³÷íîãî  é  ô³ëîñîôñüêîãî   áðàòñòâà
çíàõîäèìî â ³ñòîðè÷íèõ çàïèñàõ â³ä íàéäàâí³øèõ ÷àñ³â ³ äîòåïåð.
—èñëåíí³  ñâ³ä÷åííß  ï³äòâåðäæóþòü, ùî ñïðàâä³ ³ñíóâàëè âèäàòí³
ïîñòàò³ ßê ó ìèíóëîìó, òàê ³ ñüîãîäí³, õî÷ ³íôîðìàö³ß  ïðî  òå,
äå âîíè æèëè, íåîäíîçíà÷íà.
     ‘êåïòèöèçì  ä³º,  ßê  äâîñ³÷íèé  ìå÷.  ‡  îäíîãî áîêó, â³í
ðóéíóº í³ê÷åìí³ òåîð³¿, à  ç  ³íøîãî  --  ãóáèòü  ðîçóìí³,  àëå
ïåðåä÷àñí³  ã³ïîòåçè.  ²  öåé  ìå÷ ñë³ä çàíîñèòè îáà÷íî, àáè íå
çãóáèòè  òàêîãî  ï³äõîäó,   ßêèì   ÷åðåç   ïåâíèé   ÷àñ   ìîæíà
ñêîðèñòàòèñß.    ²ñòîð³ß   íàóêè   ðßñí³º   òàêèìè   òðàã³÷íèìè
ïðèêëàäàìè.
     1838 ðîêó îäèí ïàðèçüêèé ë³êàð ïåðåêîíóâàâ ñâîþ ïàö³ºíòêó,
ùî õîá³ ¿¿ ÷îëîâ³êà -- ëîâèòè ò³í³ ëþäåé íà ì³äíó ïëàñòèíêó  --
ïåâíà  îçíàêà  áîæåâ³ëëß.  ‹³êàð  íàñò³éëèâî ðàäèâ ö³é æ³íö³ íà
ïð³çâèùå „àãåðð ïðèì³ñòèòè ìîñüº „àãåððà â ïàðèçüêó áîæåâ³ëüíþ.
à ùàñòß äëß ‹ó¿ „àãåððà,  ”ðàíöóçüêà  àêàäåì³ß  íàóê  óáåðåãëà
âèíàõ³äíèêà  â³ä  ö³º¿  ñóìíî¿  äîë³,  âèçíàâøè  éîãî â³äêðèòòß
ôîòîãðàô³¿.
     ™î òàêå ðåàëüí³ñòü? ‘êàæ³ìî, ïîâ³òðß --  âîíî  ðåàëüíå  ÷è
ïðîñòî  í³ùî? €ëå æ êîëè öèì "í³ùî" íàïîìïóâàòè øèíó, âîíà ñòàº
òâåðäîþ, ßê äåðåâî. “ ä³òåé, ùî ãðàþòüñß -- îäíà ðåàëüí³ñòü,  à
çîâñ³ì  ³íøà  --  â äîðîñëèõ; îäíà -- ó ßäåðíîãî ô³çèêà, ùî ìàº
ñïðàâó ç áåçìåæíî ìàëèì  ñâ³òîì  àòîìà,  ³  çîâñ³ì  ³íøà  --  ó
íåôàõ³âöß,  ùî  ñòèêàºòüñß  ç  ÷èìàëèìè  ïðåäìåòàìè;  îäíà -- â
àñòðîíîìà, ùî âèâ÷àº ã³ãàíòñüê³  çîðßí³  ñâ³òè,  à  ³íøà  --  ó
çâè÷àéíî¿  ëþäèíè,  ùî ñïîñòåð³ãàº "ìàë³ ç³ðî÷êè" íà íåá³; îäíà
-- â ³ñòîðèêà, ùî áà÷èòü ïåðåá³ã ïîä³é ³  ðîçâèòîê  ñóñï³ëüñòâà
óïðîäîâæ  ñòîë³òü,  ³  ³íøà  --  ó  ïåðåñ³÷íî¿  ëþäèíè, ùî æèâå
òåïåð³øí³ì äíåì ³ íå çäàòíà óßâèòè æèòòß ëþäñòâà çàãàëîì. “ íàø
ðåëßòèâ³ñòñüêèé â³ê ðåàëüí³ñòü çàëåæèòü â³ä ñïîñòåð³ãà÷à. ²  öß
êíèãà   ìàº   ñïðàâó  ç  ïðåäìåòîì,  ßêèé  ìîæíà  îçíà÷èòè,  ßê
"íåîðäèíàðíà ðåàëüí³ñòü".
     ™î ïðàâäà äëß îäíîãî, òå íåïðàâäà äëß ³íøîãî. € îñê³ëüêè â
öüîìó âåëåòåíñüêîìó ñâ³ò³ áàãàòî ïðàâä, íàì òðåáà âì³òè ñëóõàòè
îäèí îäíîãî, ùîá ìàòè êîðèñòü â³ä îáì³íó  ³äåßìè  íàâ³òü  òîä³,
êîëè âîíè âèäàþòüñß âêðàé õèìåðíèìè.
     –ß êíèãà ïðîâîäèòü äóìêó, ùî íà çåìë³ ³ñíóº îàçà êîñì³÷íî¿
êóëüòóðè,  ïðåäñòàâíèêè  ßêî¿, íåìîâ ïðîâ³äíà ç³ðêà, ñòîë³òòßìè
âåäóòü ëþäñòâî äî âèùîãî  ñòóïåíþ  ðîçóì³ííß,  âèùî¿  ìîðàë³  ³
ïîâí³øîãî  âò³ëåííß ³äå¿ ïðî áðàòåðñòâî ëþäåé. Œàéáóòíº ïîêàæå,
÷è çóì³º ñó÷àñíå ñóñï³ëüñòâî íàøî¿ êðèòè÷íî¿ åïîõè ï³òè çà ö³ºþ
ïðîâ³äíîþ ç³ðêîþ.
     ª äâà ð³çíîâèäè ëþäåé: îäí³ ðîçï³çíàþòü ïðàâäó â³äðàçó,  à
³íø³  ëèøå â îñòàííþ ÷åðãó. ‘àìå ïåðø³ º ïðîâ³äíèêàìè ïåðåäîâî¿
êóëüòóðè é öèâ³ë³çàö³¿, ßê  öå  íàì  çàñâ³ä÷óº  ³ñòîð³ß  íàóêè,
ìèñòåöòâà  é  ô³ëîñîô³¿.  å  çàæèëè  ñëàâè ò³, õòî çàïåðå÷óâàâ
êóëßñòó ôîðìó ‡åìë³, â³äêèäàâ òåîð³þ â³äíîñíîñò³,  íå  â³ðèâ  ó
ïàðîïëàâè,  àåðîïëàíè  ÷è  êîñì³÷í³ êîðàáë³, à òâîðößì ñì³ëèâèõ
³äåé ñòîßòü ïàì'ßòíèêè.  ²  íåõàé  òåçà  ïðî  çàêðèòå  áðàòñòâî
äîâåðøåíèõ ëþäåé, ùî ñïðèßþòü ðîçâèòêîâ³ ëþäñòâà, íàëåæèòü ïîêè
äî  ñôåðè  ïðèïóùåíü -- âîíà âñå æ âàðòà óâàãè. €äæå âèñì³þâàëà
æ, äî çàïóñêó ïåðøîãî ñóïóòíèêà, á³ëüø³ñòü ëþäåé ñàìó ³äåþ  ïðî
ï³äêîðåííß  êîñìîñó!  €  âîíà  âèßâèëàñß  ïðàâäèâîþ. Žòîæ íåõàé
÷èòà÷ ïðî÷èòàº ö³ ñòîð³íêè ³ ñïðîáóº çáàãíóòè òå, ïðî ùî íà íèõ
ìîâèòüñß.

        1. „€‚² Œ²‘’…²¯

     à „àëåêîìó ‘õîä³ ³ñíóº äàâíß ³  äîñèòü  ïîøèðåíà  â³ðà  â
³ñíóâàííß  ïëåßäè âèäàòíèõ óì³â, ùî æèâóòü â³äëþäíî â íåâ³äîì³é
îáëàñò³ €ç³¿. ðî öå ïèñàëè ³ñòîðèêè  é  ô³ëîñîôè  ‘òàðîäàâíüî¿
ƒðåö³¿  òà èìó. ‚âàæàºòüñß, ùî âåëèêèé ³ôàãîð â³äâ³äàâ ²íä³þ.
”³ëîñòðàò    îïèñóº    ïîäîðîæ    €ïîëëîí³ß    ’³àíñüêîãî     â
’ðàíñã³ìàëàéñüêèé ðåã³îí, ùî ìîæå áóòè ëèøå ’³áåòîì.
     „îáðå  â³äîìî,  ùî ³ôàãîð ³ €ïîëëîí³é áóëè çíàéîì³ ç äóæå
äàâíüîþ ñèñòåìîþ ïîñâß÷åííß, â³äîìîþ ßê ‚åëèê³ ì³ñòåð³¿. ‚  òîé
÷àñ, ßê Œàë³ ì³ñòåð³¿ ßâëßëè çäåá³ëüøîãî íàðîäí³ êóëüòè. ‚åëèê³
ì³ñòåð³¿  ïðèçíà÷àëèñß  äëß  îáìåæåíîãî  êîëà  îñâ³÷åíèõ ëþäåé,
çäàòíèõ ï³äíßòèñß íàä ïîñåðåäí³ñòþ ìàñ.
     –åëüñ ó II ñòîë³òò³ ïèñàâ  ïðî  äîïóñê  äî  öèõ  ì³ñòåð³é:
"åõàé ó íèõ â³çüìå ó÷àñòü òîé, ÷è¿ ðóêè ÷èñò³, à ñëîâà ìóäð³".
‡àïèñ  àíòè÷íîãî  àâòîðà  ïðî âòàºìíè÷åíèõ ìîâèòü, ùî âîíè áóëè
çäàòí³ ðîçóì³òè çíà÷åííß çàãàäêè ³ñíóâàííß, îñßãàþ÷è éîãî  ìåòó
³  ìåæ³,  ßê  òî  âèçíà÷èø  ‡åâñ".  –³ ñëîâà -- õîðîøèé êëþ÷ äî
ô³ëîñîôñüêî¿ ñóò³ ‚åëèêèõ ì³ñòåð³é.
     „åâ'ßòíàäößòü â³ê³â òîìó  ”³ëîí  €ëåêñàíäð³éñüêèé  íàïèñàâ
ïðî  ‚åëèê³  ì³ñòåð³¿  òàê³ çíàìåíí³ ðßäêè: "Ž âè, âòàºìíè÷åí³,
÷è¿ âóõà î÷èùåí³, ïðèéì³òü öå â ñâî¿  äóø³,  ßê  òàºìíèöþ,  ùîá
í³êîëè  ¿¿ íå âòðàòèòè! å â³äêðèâàéòå ¿¿ ïðîôàíîâ³! Žáåð³ãàéòå
¿¿ â ñîá³, ßê íåòë³ííèé ñêàðá -- íå ßê çîëîòî ÷è ñð³áëî,  à  ßê
ùîñü êóäè ö³íí³øå, êóäè âàðò³ñí³øå â³ä áóäü-ßêî¿ ðå÷³, áî öå --
çíàííß ‚åëèêî¿ ðè÷èíè, ðèðîäè ³ òîãî, ùî âîíè îáîº çðîäèëè".
     “   ªãèïò³,   ƒðåö³¿,   ‚àâ³ëîí³   é   ²íä³¿   âòàºìíè÷åí³
ðîçì³ðêîâóâàëè  ïðî  áåçìåæíå  çîðßíèìè  íî÷àìè,   ÷åêàþ÷è   íà
îäêðîâåííß.  ’àê  ³ôàãîð  â³äêðèâ  ñ³ì  íîò ó ìóçèö³ ³ "ìóçèêó
ñôåð", ô³ëîñîôñüêèé ñåíñ ÷èñåë ³ êóëßñòó ôîðìó ‡åìë³. ’àê  ñàìî
é  ëàòîí  óñòàíîâèâ,  ùî  àáñòðàêòí³ ³äå¿ òâîðßòü ñâ³é âëàñíèé
íåâèäèìèé  ñâ³ò.  Žäâ³÷íó  ïðèðîäó  âñåñâ³òó  â³äêðèâ  ƒåðàêë³ò
îíò³éñüêèé.  ³ëüøà  ÷àñòèíà ãðåöüêî¿ ô³ëîñîô³¿ áåðå ïî÷àòîê ç
ªãèïåòñüêèõ ì³ñòåð³é. ³ôàãîð ³ ëàòîí  íàâ÷àëèñß  ó  âåðõîâíèõ
æåðö³â êðà¿íè íà ³ë³.
     ²   âèäàòíèé  ³ñòîðèê  àíòè÷íîñò³,  ƒåðîäîò,  ãîâîðèâ  ïðî
ì³ñòåð³¿ ç âèäèìîþ ïîâàãîþ: "Ÿ çáåð³ãàþ ãëèáîêå ìîâ÷àííß ïðî ö³
ì³ñòåð³¿, ç á³ëüø³ñòþ ßêèõ ß ïîçíàéîìèâñß".
     Œ³ñòåð³¿  çàâæäè  êîðèñòóâàëèñß  çàøèôðîâàíîþ  ìîâîþ,  ùîá
çáåðåãòè  òàºìí³ çíàííß. –åé äèâíèé çâè÷àé ï³äòâåðäæóº ëàòîí ó
ëèñò³ äî „³îí³ñ³ß Œîëîäøîãî: "Ÿ  ìóøó  ïèñàòè  òîá³  çàãàäêàìè,
ùîá,  êîëè  ìîº  ïîñëàííß áóäå ïåðåõîïëåíå íà çåìë³ ÷è íà ìîð³,
éîãî íå çðîçóì³â òîé, õòî  éîãî  ïðî÷èòàº".  îòàéíà  ñèìâîë³êà
‚åëèêèõ  ì³ñòåð³é ðîáèëà ¿õíº â÷åííß "íåçðîçóì³ëèì äëß äóðí³â",
ßê êàçàëè âòàºìíè÷åí³. “ïðîäîâæ ³ñòîð³¿  ö³  âèù³  ëþäè  áàãàòî
ñëóõàëè, ìàëî ãîâîðèëè é àêòèâíî ä³ßëè.
     "‡   íàéäàâí³øèõ   ÷àñ³â  ³ñíóº  òàºìíèé  ì³æíàðîäíèé  êîä
ñèìâîë³â, ßêèì êîðèñòóþòüñß âòàºìíè÷åí³, ùî ìàþòü êëþ÷  äî  öèõ
îêóëüòíèõ äîêòðèí. –³ çíàííß äîñ³ ðåòåëüíî îáåð³ãàþòü ðåë³ã³éí³
áðàòñòâà  â  ²íä³¿,  ’³áåò³,  Šèòà¿, Œîíãîë³¿ òà Ÿïîí³¿" (‚. 1.
…âàíñ-‚åíòö. ’³áåòñüêà êíèãà ñìåðò³.--Žêñôîðä, 1927).
     ‘õîæå,  ³ñíóâàâ  ïîñò³éíèé  îáì³í  çíàííßìè  ì³æ   ãðóïàìè
âòàºìíè÷åíèõ  €ç³¿ òà ‘åðåäçåìíîìîðñüêîãî áàñåéíó, ïîïðè âåëèê³
â³äñòàí³,  ùî  ¿õ  ðîçä³ëßëè.  –å  ïîßñíþº,  ÷îìó  â÷åííß   ïðî
ïåðåðîäæåííß   ðàïòîâî   ç'ßâëßºòüñß   â  ï³ôàãîð³éö³â  Šðîòîíè
(²òàë³ß). •î÷à éîãî çíàëè ³ â ªãèïò³,  íå  âèêëþ÷åíî,  ùî  éîãî
ïðèâ³ç ç ²íä³¿ ñàìå ³ôàãîð.
     ‡à  –³öåðîíîì  ³  ‚åðã³ë³ºì,  ì³ñòåð³¿ âèõîäèëè ç äîêòðèíè
ïåðåðîäæåííß ³ â÷èëè, ùî íåùàñòß é ëèõà öüîãî æèòòß º  ñïîêóòîþ
çà â÷èíêè é ãð³õè ìèíóëîãî æèòòß. –ß ³äåß ìîãëà áóòè çàïîçè÷åíà
â ²íä³¿, ç ßêîþ ‘òàðîäàâíß ƒðåö³ß òà èì ï³äòðèìóâàëè êóëüòóðí³
é òîðãîâåëüí³ çâ'ßçêè.
     „îïóñê  äî  ‚åëèêèõ ì³ñòåð³é âèìàãàâ ñêëàäíèõ ïðîöåäóð, ùî
íàçèâàëèñß ³í³ö³àö³¿. ‡ ïðàöü êëàñè÷íèõ àâòîð³â â³äîìî, ùî  ï³ä
÷àñ  öèõ ðèòóàë³â ìàëè ì³ñöå íåçâè÷àéí³ ßâèùà. “ "”åäð³" ëàòîí
òàê îïèñóº ñâî¿ âðàæåííß: "Œè ñòàëè ñâ³äêàìè ö³ë³ñíèõ, ïðîñòèõ,
íåçì³ííèõ ³ áëàãîñëîâåííèõ  âèä³íü,  ùî  ñêëàäàëèñß  ç  ÷èñòîãî
ñâ³òëà".  ðîêë (V ñò.) äîäàº, ùî "áîãè ïðèáèðàëè ð³çíîìàí³òíèõ
ôîðì, ïîñòàþ÷è â ð³çíèõ ïîäîáàõ,  à  ³íêîëè  íàâ³òü  ó  âèãëßä³
áåçôîðìíîãî ñßéâà".
     ‘îêðàò   í³áèòî  ìóñèâ  âèçíàòè,  ùî  "ò³,  õòî  âñòàíîâèâ
ì³ñòåð³¿, áóëè ëþäüìè âèíßòêîâî ãåí³àëüíèìè". àéîñâ³÷åí³ø³ óìè
äàâíèíè  --  ³íäàð,  ëàòîí,  ëóòàðõ,   …âð³ï³ä,   €ð³ñòîôàí,
–³öåðîí,  …ï³êòåò,  Œàðê €âðåë³é ³ áàãàòî ³íøèõ -- äàëè íàéâèùó
îö³íêó ì³ñòåð³ßì. ’âîðè öèõ âåëèêèõ ìèñëèòåë³â çàñâ³ä÷óþòü ¿õíþ
ãëèáîêó ïîâàãó äî ì³ñòåð³é. ²ñòîðè÷íà ³ñòèíà ïîëßãàº â òîìó, ùî
âåëèêà  íàóêà,  ãëèáîê³  çíàííß   ³   âèñîêà   ô³ëîñîô³ß   øê³ë
ºãèïåòñüêèõ   ì³ñòåð³é   íàäèõàëè  íàéâèäàòí³øèõ  ïðåäñòàâíèê³â
êëàñè÷íî¿ åïîõè.
     àéïîøèðåí³øèìè ç ì³ñòåð³é  áóëè  ì³ñòåð³¿  ²ç³äè,  Žðôåß,
„³îí³ñà,  …ëåâñà,  –åðåðè é Œ³òðè. ²í³ö³àö³¿ â³äáóâàëèñß âíî÷³,
ïåðåâàæíî â ïå÷åðàõ, ëàá³ðèíòàõ ÷è ï³ðàì³äàõ. ‚èðàçíî  ïðîçèðàº
êîñì³÷íèé  õàðàêòåð  ³  çì³ñò ‚åëèêèõ ì³ñòåð³é, ùî âèïëèâàþòü ç
îñíîâíî¿ çàñàäè:  ‡åìëß  äëß  ëþäèíè  ëèøå  ì³ñöå  âèãíàííß,  à
ñïðàâæíß ¿¿ îñåëß -- çîðßíèé ïðîñò³ð.
     –þ  âñåñâ³òíþ àñîö³àö³þ ìóäðåö³â áóëî ñòâîðåíî íà ñâ³òàíêó
öèâ³ë³çàö³¿, ³ âîíà óñï³øíî çáåðåãëà  äàâíþ  ìóäð³ñòü  óïðîäîâæ
òèñß÷îë³òü.   ²ñíóâàâ   ò³ñíèé  çâ'ßçîê  ì³æ  íàóêîþ,  îñîáëèâî
àñòðîíîì³ºþ,  ³   ‚åëèêèìè   ì³ñòåð³ßìè   --   òàêèé   âèñíîâîê
íàïðîøóºòüñß ç àñòðîíîì³÷íî¿ ñèìâîë³êè, âæèâàíî¿ â ì³ñòåð³ßõ.
     ‹þäñòâî   ïîñò³éíî   ñòèêàºòüñß  ç  ïðèìàðîþ  ôàíàòèçìó  é
çàáîáîí³â. –³ ïðèìàðè âèäàþòüñß ã³äíèìè óâàãè ëèøå äëß òèõ, ÷èé
ïîãëßä  ïðèêóòèé  äî  íèõ,  ³   äëß   êîãî   âîíè   --   ÷àñòêà
ïñèõîëîã³÷íîãî   áàãàæó.   ’à   äëß  óì³â,  ùî  çâîäßòüñß  íåàä
ïîñåðåäí³ñòþ ìàñ,  ö³  ñòðàõ³òòß  íåñïðîìîæí³  ïðèõîâàòè  ñâîº¿
ñïðàâæíüî¿ ëè÷èíè. ’àê ââàæàþòü àäåïòè ³ ¿õí³ ïîñë³äîâíèêè.
     ‚âàæàëîñß  íåìîæëèâèì  äîïóñêàòè  íàâ³òü äî Œàëèõ ì³ñòåð³é
îñ³á ñóìí³âíî¿ âäà÷³. ’àê,  ïîïðè  âñþ  ñâîþ  âëàäó,  ³ìïåðàòîð
åðîí  íå  çì³ã  áóòè ïðèñóòí³ì íà åëåâñèíñüêèõ ì³ñòåð³ßõ ï³ñëß
òîãî, ßê  ñòðàòèâ  âëàñíó  ìàò³ð.  ²ìïåðàòîð  Šîíñòàíòèí  ìóñèâ
â³äìîâèòèñü  â³ä  ó÷àñò³ â òàêèõ ñàìèõ ì³ñòåð³ßõ ï³ñëß âáèâñòâà
îäíîãî ñèíà Šð³ñïà, à òîä³ é äðóæèíè  ”àóñòè.  €  ïðîòå  íàâ³òü
ãðåöüêà  öåðêâà  âèßâèëàñß  ìåíø íåòåðïèìîþ, êàíîí³çóâàâøè éîãî
ï³ñëß ñìåðò³! –³ ³ñòîðè÷í³ ôàêòè ñâ³ä÷àòü, ùî ó÷àñíèê  ì³ñòåð³é
ìóñèâ ìàòè íåçàïëßìîâàíó ðåïóòàö³þ.
     ‚êðàé  âàæëèâ³  ñâ³ä÷åííß  íàâîäßòü  ïåðø³  ‚³òö³  öåðêâè.
Šëåìåíò €ëåêñàíäð³éñüêèé (II  ñò.)  ïèñàâ,  ùî  â÷åííß  ‚åëèêèõ
ì³ñòåð³é   ñòîñóºòüñß   ïåðåâàæíî   ðèðîäè  é  “ñåñâ³òó.  "’óò
ê³í÷àþòüñß âñ³ëßê³ âêàç³âêè,-- ïîßñíþâàâ â³í.-- ðèðîäà  é  óñ³
ßâèùà ñòàþòü âèäèìèìè é çðîçóì³ëèìè". Œ³ñòåð³¿ áóëè áëèæ÷èìè äî
íàóêè  é  ô³ëîñîô³¿, àí³æ âèçíàíà ðåë³ã³ß, ßêà ïðèçíà÷àëàñß äëß
òèõ, ÷èé ³íòåëåêò ³ ìîðàëüí³ñòü íå äîñßãëè äîñòàòíüîãî ð³âíß.
     ‚òàºìíè÷åíîìó  â³äêðèâàëèñß  çíàííß,   ÷àñòî   ó   âèãëßä³
ñèìâîë³â  ÷è  êðèïòîãðàì, äî ßêèõ ïðîñò³ ñìåðòí³ íå ìàëè êëþ÷à.
—åðåç ñåêðåòí³ñòü óïðîäîâæ â³ê³â ãîä³  â³äòâîðèòè  êàðòèíó  öèõ
äàâí³õ ³í³ö³àö³é. Žñü ùî ò³ëüêè êàæå ‹óö³é €ïóëåé (II ñò.): "å
ñóìí³âàþñü,  äîïèòëèâèé  ÷èòà÷ó,  ùî  òè  õî÷åø ä³çíàòèñß, ùî æ
ñòàëîñß, êîëè ß óâ³éøîâ. Ÿêáè ìåí³ áóëî äîçâîëåíî ñêàçàòè  òîá³
ïðî  öå,  à òîá³ äîçâîëåíî âèñëóõàòè, òî òè ä³çíàâñß á ïðî âñå;
àëå òîä³ ßçèê ì³é ïîñòðàæäàâ áè â³ä  íàäì³ðíî¿  áàëàêó÷îñò³,  à
òâî¿ âóõà -- â³ä íàäì³ðíî¿ ö³êàâîñò³".
     –³    íåäîìîâêè   ³íòðèãóþòü,   àëå   íå   á³ëüøå.   ”³ëîí
€ëåêñàíäð³éñüêèé (I ñò.) óñå æ  ïîâ³äîìëßº  íàì,  ùî  "ì³ñòåð³¿
ðîçêðèâàëè òàºìíèö³ ðèðîäè".
     ‡   äàâí³õ   ³ñòîðè÷íèõ  ïîâ³äîìëåíü  âèïëèâàº,  ùî  øêîëè
ì³ñòåð³é íå ëèøå â³äêðèâàëè î÷³  íà  íàéâèùå  "Ÿ"  ³  ï³äíîñèëè
ëþäèíó  äî  ð³âíß  êîñì³÷íî¿  ñâ³äîìîñò³, à é äàâàëè ¿é íàóêîâ³
âêàç³âêè é äàí³  ïðî  íåâ³äîìó  ³ñòîð³þ  ëþäñòâà.  „îêàç  öüîãî
çíàõîäèìî  â  "’³ìå¿"  ëàòîíà, äå ‘îëîí çàßâëßº, ùî ºãèïåòñüê³
æåðö³ ðîçïîâ³ëè éîìó ïðî õðîíîëîã³þ, çàïî÷àòêîâàíó â  äåâ'ßòîìó
òèñß÷îë³òò³  äî  éîãî  åïîõè.  –å  äîçâîëßº  ïðèïóñòèòè,  ùî  â
„àâíüîìó ªãèïò³ ³ñíóâàëè àðõ³âè, ùî îõîïëþâàëè  çíà÷í³  ïåð³îäè
³ñòîð³¿.
     ’àê  çâàí³ ìàãè, àáî Œóäðåö³ ‘õîäó, ïîçà ñóìí³âîì, âõîäèëè
äî âñåñâ³òíüî¿ øêîëè ì³ñòåð³é. ‘âßòèé †åðîì (IV  ñò.)  âèçíà÷àº
¿õ  ßê  "“÷èòåë³â,  ùî ðîçì³ðêîâóþòü ïðî ‚ñåñâ³ò" ³ ïðèïèñóº ¿ì
ãëèáîêå çíàííß àñòðîëîã³¿. èòàííß ïðî ìàã³â  áóëî  â  òåîëîã³¿
äîñèòü   ëîñê³òëèâèì   ³  ñóïåðå÷ëèâèì.  àéïåðøèìè  çíàëè  ïðî
ïðèøåñòß •ðèñòà àíãåëüñüê³ â³ñíèêè, ßê³ ç'ßâèëèñß ïåðåä ‰îñèôîì
³  „³âîþ  Œàð³ºþ.  –èõ  òðüîõ  (÷è  é  á³ëüøå)  Œóäðåö³â  õòîñü
ïîïåðåäèâ  ïðî  ìàéáóòíº  íàðîäæåííß  ²ñóñà,  ³íàêøå  âîíè á íå
çàëèøèëè ñâîº¿ äàëåêî¿ êðà¿íè çà ê³ëüêà ì³ñßö³â  äî  î÷³êóâàíî¿
ïîä³¿.  àâ³òü  êðàù³  òîãî÷àñí³ àñòðîëîãè íå ìîãëè ïåðåäáà÷èòè
òî÷íî, äå é êîëè ó ñâ³ò ïðèéäå ìåñ³ß. ‹èøå äàð ïåðåäáà÷åííß ì³ã
ïðèâåñòè ìàã³â  äî  àëåñòèíè.  ’åîëîãè  ââàæàþòü  ñïåêóëßö³ßìè
âñ³ëßê³ ðîçóìóâàííß ïðî ïðèðîäó ‡îð³ ‚³ôëåºìñüêî¿. Ÿêùî ââàæàòè
â³ðîã³äíèì  ðîçïîâ³äü  ïðî  ñâßòîãî Œàòâ³ß, òî çîðß òà íå ìîãëà
áóòè ïëàíåòîþ, ç³ðêîþ ÷è êîìåòîþ, áî âîíà íàäòî øâèäêî ðóõàëàñß
ïî íåáó. ‡ ³íøîãî áîêó, òîé ðóõ  áóâ  íàäòî  ïîâ³ëüíèì  ßê  äëß
ìåòåîðèòà.  ’î  ÷è  íå áóâ òî àïàðàò, ñòâîðåíèé äàâíüîþ íàóêîþ,
ßêîþ âîëîä³ëè ìàãè?
     –þ òàºìíèöþ ìîæå ïðîßñíèòè äàâíß ëåãåíäà, ùî âî÷åâèäü  ³äå
â³ä  ìàã³â:  "™î  æ  òî çà ç³ðêà âåëà ìàã³â? åçóìîâíî, òî áóëî
âåë³ííß ðàòñòâà: ïðèâ³òàòè ²ñóñà, âáåðåãòè  íóæäåííó  ñ³ì'þ  ³
ïðèíåñòè  ¿é  ßêèéñü  ïðîæèòîê.  Œè  éøëè  ïî  ‡åìë³, íå çíàþ÷è
äîñòåìåííîãî ì³ñöß. ‚êàç³âêè ’åðàô³ìà  íàïðàâëßëè  ³  âåëè  íàñ
äåíü  ó äåíü. Šîëè ìè ÷óëè: "‚æå áëèçüêî", ìè íå áà÷èëè æîäíîãî
ñë³äó æèòëà. —è ì³ã õòî-íåáóäü îòðèìàòè ÷óäî òàêîãî  íåáà÷åíîãî
ïîïåðåäæåííß ñåðåä ïîñë³äó âåðáëþä³â ³ ðåâ³ííß â³ñëþê³â?"
     Œóäðåö³  ìóñèëè  áóòè ïðîâ³ùåí³ ïðî íàðîäæåííß ²ñóñà, ßêùî
âèðóøèëè â òðèâàëó ïîäîðîæ, êîëè Œàð³ß áóëà âàã³òíà. ’î  çâ³äêè
æ  ïðèéøëè  ìàãè?  •òî  ïîñëàâ  ¿õ? ² êóäè âîíè ï³øëè ïîò³ì? –³
ïèòàííß,  ñõîæå,  çàëèøàþòüñß  áåç  â³äïîâ³ä³,   òà   ïðèíàéìí³
çíàìåííèé  ôàêò,  ùî  âîíè çíàëè ïðî ãðßäóùó ïîä³þ, ¿õíº çíàííß
ïðî  çîð³,  ¿õíº  âîëîä³ííß  ïàðàíîðìàëüíèìè  çä³áíîñòßìè,  ßê³
ïðîßâèëèñß  â  ïîïåðåäæåíí³,  ùî  ßâèëîñß  óâ³ ñí³, ï³äòâåðäæóº
îâèé ‡àâ³ò.
     ªâðåéñüêèé ³ñòîðèê ”³ëîí €ëåêñàíäð³éñüêèé  (30  ð.  äî  í.
å.-- 10 ð. í.å.), ìîæëèâî, êðàùå çà ³íøèõ âèçíà÷èâ ñëîâî "ìàã",
áî   áóâ  ñó÷àñíèêîì  ²ñóñà:  "Œàãè  áóëè  ñâßòèìè  ëþäüìè,  ùî
òðèìàëèñü  îñòîðîíü  óñüîãî  çåìíîãî,  ñïîãëßäàëè   áîæåñòâåíí³
äîáðî÷åñíîñò³ ³ ðîçóì³ëèñß íà ñóòíîñò³ áîã³â òà äóõ³â. ‚îíè óñå
æèòòß   ï³äòðèìóâàëè   ïîñò³éíèé  çâ'ßçîê  ³ç  öèìè  íåâèäèìèìè
³ñòîòàìè, à òàêîæ ïîñâß÷óâàëè ³íøèõ ó ñâî¿ òàºìíèö³".
     –å ïîßñíåííß, ïåâíî æ,  êóäè  ö³íí³øå,  í³æ  óñ³  öåðêîâí³
òëóìà÷åííß  ñëîâà  "ìàã",  áî  éîãî  äàº â÷åíèé åïîõè ²ñóñà. ‡à
”³ëîíîì, ìàãè áóëè íå ëèøå ïðèéøëèìè ç åðñ³¿ àñòðîëîãàìè,  ïðî
ùî  ìîâëßòü  òåîëîã³÷í³ äæåðåëà, à é âåëèêèìè âòàºìíè÷åíèìè. „î
âñüîãî, öå ³ñòîðè÷íå ñâ³ä÷åííß äàº çðîçóì³òè, ùî ìàãè  íàëåæàëè
äî ì³ñòè÷íîãî ðàòñòâà.
     Ÿêèìè  æ  áóëè  ³äåàëè é çàñàäè öüîãî äàâíüîãî áðàòñòâà òà
éîãî ïîñë³äîâíèê³â, ùî ³ ñüîãîäí³ ïðîâàäßòü ‚åëèê³ ì³ñòåð³¿? à
öå çàïèòàííß äîñèòü ÷³òêî â³äïîâ³äàº àíãë³éñüêèé  àâòîð  “îëòåð
Žóåí:  "—ëåíè  ðàòñòâà  í³  âñåìîãóòí³,  í³ äåñïîòè÷í³. ‚³ëüíà
âîëß, öß ñóòü îñîáèñòîñò³ ëþäèíè  --  íåäîòîðêàííà.  ‚îíè  ëèøå
âïëèâàþòü, ñïîíóêóþòü, ïåðåêîíóþòü, ñòðèìóþòü. ¿õíº çíàðßääß --
çàêîíè ïðèðîäè, à ìàòåð³àë, ç ßêèì âîíè ïðàöþþòü,-- öå áàæàííß,
ñåáåëþáñòâî,  íàä³¿,  ñòðàõè,  ñóìí³âè, ïðèñòðàñò³, àíòèïàò³¿ ³
íåíàâèñòü, ßê³ ùå çàëèøàþòüñß ³äåàëàìè ’åàòðó, àðëîãó, èíêó é
ëåìåí³, âîëß ßêèõ  --  öå  "áðóòàëüíèé  ³ìïóëüñ"  ïàòîëîã³÷íèõ
ñõèëüíîñòåé,  ùî  â äóõîâíîìó ðîçóì³íí³ íå íàáàãàòî ïåðåâèùóþòü
ñïîíóêè ìèñëèâö³â çà ìàìóòàìè. ‹þäè, ñâ³äîì³ñòü ßêèõ  â³äêðèòà,
ñï³âïðàöþþòü  ³ç  íèìè,  àëå  ¿õ  âêðàé îáìàëü. ‚îíè âèïóñêíèêè
“í³âåðñèòåòó ‹þäßíîñò³".
     ‚  ²íä³¿  ùå  çáåðåãëàñß  òðàäèö³ß  îñ³á,   ùî   çàê³í÷èëè
“í³âåðñèòåò  ‹þäßíîñò³;  ¿õ  òàì íàçèâàþòü ð³ø³. „àâí³é òðàêòàò
"€âàòàíøàêà-ñóòðà" ñâ³ä÷èòü, ùî ç ïî÷àòêó  öèâ³ë³çàö³¿  ëþäñòâî
çì³øàëî  ³ñòèíó é áðåõíþ. ’îä³ áóëà ñòâîðåíà âèùà ñèñòåìà çíàíü
àëàß-â³äæíßíà. €ëå õòî  âîëîä³º  öèìè  çíàííßìè?  „àâí³  òåêñòè
â³äïîâ³äàþòü:  "‚åëèê³  ‚÷èòåë³  ƒ³ìàëà¿â". „îêòîð …âàíñ-‚åíòö,
â³äîìèé ñõîäîçíàâåöü, òàê  âèçíà÷àº  ¿õí³  ö³ë³  é  ä³ßëüí³ñòü:
"åâèäèì³  äëß çâè÷àéíèõ ëþäåé, ö³ ³ñòîòè âèäèì³ äëß ïðîðîê³â ³
÷èñòèì ñåðöåì ìîæóòü ñï³ëêóâàòèñß ç íèìè. Ÿê  ìîâ÷àçíà  ñòîðîæà
âîíè  ç  áîæåñòâåííèì  ñï³â÷óòòßì ñïîãëßäàòèìóòü ç ƒ³ìàëàéñüêèõ
â³äðîã³â íà ‡åìëþ, ïîêè í³÷ êàë³þãè çàâåðøèòü ñâîþ äîâãó ïóòü é
íàñòàíå „åíü ðîáóäæåííß íàä óñ³ìà íàðîäàìè".
     ‡ã³äíî ç "‚åäàíòà-ñàðîþ", ³ñòèííèì ó÷èòåëåì, àáî  ãóðó,  º
ëþäèíà,  óñëàâëåíà ÷åñíîòàìè, ßêà ìå÷åì ìóäðîñò³ îáòßëà ã³ëêè é
êîðåí³ äåðåâà çëà, ßêà ñâ³òëîì ðîçóìó ðîçâ³ßëà  ù³ëüíó  òåìðßâó
íåóöòâà, â ßêó ïîðèíóëî ëþäñòâî.
     Œ³ñòèêè  ‡àõîäó  òàêîæ çíàëè ïðî ³ñíóâàííß öèõ ìàã³â. Žäèí
³ç íèõ, Šàðë ôîí …êêàðòñõàóçåí (1752--1813), òàê ïèñàâ ó  ñâî¿õ
"‚èêðèòòßõ  ìàã³¿":  "‚îíè  æèâóòü ó ð³çíèõ ì³ñößõ ‡åìë³. •òî â
ªâðîï³, õòî â €ôðèö³, àëå ¿õ ïîâ'ßçóº ãàðìîí³ß äóø,  òîìó  âîíè
-- îäíå  ö³ëå.  ‚îíè  ðîçóì³þòü  îäèí îäíîãî, õî÷ ³ ðîçìîâëßþòü
ð³çíèìè ìîâàìè, áî ìîâà  ìóäðåö³â  --  äóõîâíå  ñïðèéíßòòß".  ‚
³íø³é  êíèç³  öåé  ñàìèé  àâòîð  êàæå,  ùî  öß "˜êîëà Œóäðîñò³"
ñõîâàíà â³ä ñâ³òó ³ ï³äëßãàº ëèøå áîæåñòâåííîìó óðßäóâàííþ.
     åìà í³÷îãî  íåéìîâ³ðíîãî  â  ïðèïóùåíí³,  ùî  â  ìèíóëîìó
ìóäðåö³  é  ïðîâèäö³ îá'ºäíàëèñß â ïîñò³éíå ñï³âòîâàðèñòâî, àáè
ïðîòèä³ßòè íåâ³ãëàñòâó é ïîñåðåäíîñò³, âëàñòèâèõ ìàñàì,  òà  ùå
íåòåðïèìîñò³  ³ñíóþ÷èõ  êóëüò³â. „óìàòè íå òàê, ßê á³ëüø³ñòü --
çàâæäè  âêðàé  ðèçèêîâàíî,  áî  ñëóæèòåë³  ³äîë³â  çëà   çàâæäè
íåòåðïèì³  äî  ñì³ëèâö³â,  ùî  çäàòí³ âèßâëßòè á³ëüøó ìóäð³ñòü,
àí³æ  âîíè  ñàì³.  Žñü  ÷îìó  â  äàâí³   ÷àñè   îñâ³÷åí³   ëþäè
îá'ºäíóâàëèñß  â ãðóïè, ùîá çàéìàòèñß ô³ëîñîôñüêèìè é íàóêîâèìè
ðîçðîáêàìè é óíèêíóòè ïðîòèä³¿ çîâí³øí³õ  ñèë.  ²íîä³  â  ñâî¿õ
êðà¿íàõ  âîíè îïèíßëèñß â ëîí³ ïàí³âíî¿ ðåë³ã³¿, íàëåæàëè äî ¿¿
åë³òè. ²íîä³  ä³ßëè  ïîçà  öèìè  ìåæàìè,  çîâñ³ì  íåâ³äîì³  äëß
íåâòàºìíè÷åíèõ.
     ˜êîëè ì³ñòåð³é ªãèïòó, ²íä³¿, ƒðåö³¿, Šèòàþ òà ³íøèõ êðà¿í
àíòè÷íîñò³ ìîæóòü áóòè ïðèêëàäîì çáåðåæåííß „àâíüîãî ‡íàííß. Ÿê
ïîâ³äîìëßþòü  êëàñè÷í³  ³ñòîðèêè é ïèñüìåííèêè, äàâí³ òåêñòè --
ó÷àñíèêè ‚åëèêèõ ì³ñòåð³é áóëè ëþäüìè øèðîêèõ ïîãëßä³â, âèñîêî¿
ìîðàë³ ³ ãëèáîêî¿ ñâ³äîìîñò³. ‚îíè âèâ÷àëè íå ëèøå ëþäèíó, à  é
óñåñâ³ò,  äå  ëþäèíà  ñêëàäàº  ëèøå  ì³çåðíó  ÷àñòêó. Œ³æ óñ³ìà
öåíòðàìè ñâ³òó ³ñíóâàâ çâ'ßçîê, ³ êîëè ßêàñü  öèâ³ë³çàö³ß  ìàëà
îòðèìàòè  ïîøòîâõ,  òî  ³íø³  ã³ëêè öüîãî âñåñâ³òíüîãî ðàòñòâà
â³äðàçó ñïðèßëè  öüîìó.  –èì  ïîßñíþºòüñß  øâèäêå,  íåñïîä³âàíå
âèíèêíåííß íîâèõ ³äåé çà ïåâíèõ ³ñòîðè÷íèõ ïåð³îä³â ³ äîêîð³íí³
çì³íè, ßê³ âîíè âèêëèêàëè.
     îßâà   õðèñòèßíñòâà  --  ïðèêëàä  ö³º¿  âðàæàþ÷î¿  ðîáîòè
ì³ñòåð³é, ùî âåäåòüñß ó ñâ³ò³ çà ïåâíèì ïëàíîì. ‰îìó íå  çìîãëè
çàâàäèòè    çóñèëëß   åññåí³â,   ùî   â÷èëè   õðèñòèßíñòâó   äî
õðèñòèßíñòâà, àáî, íàâïàêè, çâîäèëè éîãî äî äîãìàòè÷íî¿ ðåë³ã³¿
é îâîëîä³ííß ñó÷àñíîþ íàóêîþ. ² íàâ³òü  ßêùî  äåßê³  ç  íàì³ð³â
Œóäðåö³â  âèïàäêîâî  çàçíàâàëè íåâäà÷³, áî íå áóëî óçãîäæåíîñò³
ìàñ, íàâðßä ÷è  âàðòî  ñóìí³âàòèñß,  ùî  ñàì³  ö³  çàäóìè  áóëè
÷óäîâ³,  áî  ïîõîïèëè  â³ä  òèõ  õòî âîëîä³â ãëèáîêîþ ìóäð³ñòþ,
çáåðåæåíîþ ó â³êàõ ³ òèñß÷îë³òòßõ. ‹åãåíäàðí³ ìàõàòìè  ƒ³ìàëà¿â
- öå  íå  óñàì³òíåí³  ïîñâßòíèêè,  à  ÷ëåíè ðàòñòâà çà äóõîâíå
â³äðîäæåííß ëþäñòâà. ‡ðåøòîþ, ñàìå â öüîìó ³ ïîëßãàº ñóòü  â³ðè
íàðîä³â ²íä³¿ é ’³áåòó.

        2. „Ž‹ˆ€ …‡‘Œ…’ˆ•

     ‘òàëî  âæå  çâè÷íèì  ââàæàòè  ì³ô  ãàðíèì, àëå íåïðàâäèâèì
óßâëåííßì ïåðâ³ñíèõ íàðîä³â ïðî ïîõîäæåííß ñâ³òó é  ëþäèíè.  –å
ñëóøíî  ëèøå äî ïåâíî¿ ì³ðè. Žäíàê º ì³ôè, ßê³ ðîçïîâ³äàþòü ïðî
ëåãåíäàðí³ ì³ñòà é  ëåãåíäàðíèõ  ãåðî¿â.  €ëå  óñíà  é  ïèñåìíà
òðàäèö³ß çíàº ÷èìàëî âèïàäê³â, êîëè ö³ ì³ôè âèßâëßëèñß ïðàâäîþ.
     Šîëè  ƒåíð³õ ˜ë³ìàí çàßâèâ, ùî â³ðèòü ƒîìåðîâ³é "²ë³àä³" ³
âèðóøàº íà ïîøóêè ëåãåíäàðíî¿ ’ðî¿,  â÷åí³  êîëà  ï³äíßëè  éîãî
íàñì³õ,  áî ’ðîß ââàæàëàñß ëèøå ãàðíîþ êàçêîþ. € ˜ë³ìàí â³äêðèâ
íå îäíó, à ö³ëèõ äåâ'ßòü ’ðîé  --  îäíà  íà  îäí³é,  ïîãëèíóòèõ
çåìëåþ!  ‚³í  çíàéøîâ  ³íêðóñòîâàí³  ñëîíîâîþ ê³ñòêîþ øêàòóëêè,
ïîâí³ çîëîòèõ áðàñëåò³â, ÷àø, ñåðåæîê --  ùåäðà  âèíàãîðîäà  çà
éîãî ïåðøîïðîõ³äíèöòâî â àðõåîëîã³¿!
     ‡ãîäîì ˜ë³ìàí âèð³øèâ ïîâòîðèòè øëßõ €ãàìåìíîíà, ïåðåìîæöß
’ðî¿,  íàçàä  äî  ƒðåö³¿. „îñë³äíèê ïðàãíóâ çíàéòè ò³ â³éñüêîâ³
òðîôå¿, ùî ¿õ ãðåêè çàõîïèëè â ïåðåìîæåíîìó ì³ñò³. Žòàê  ˜ë³ìàí
ïîòðàïèâ  äî Œ³êåí, äå é â³äêîïàâ ö³ë³ ñêàðáè çîëîòèõ ³ ñð³áíèõ
ðå÷åé. ² õî÷à âîíè íàëåæàëè íå  €ãàìåìíîíó,  à  ³íøîìó  öàðåâ³,
˜ë³ìàí  äîâ³â  ðåàëüí³ñòü  ñòàðîäàâíüî¿  ëåãåíäè ïðî ’ðîþ. ‰îãî
äîñë³äæåííß îñòàòî÷íî ðåâîëþö³îí³çóâàëè ³ñòîð³þ é àðõåîëîã³þ.
     €ðòóð …âàíñ ³ ñîá³ äîïóñòèâ ðàö³îíàëüíå  çåðíî  â  ëåãåíä³
ïðî   êð³òñüêîãî  Œ³íîòàâðà.  ‰îãî  ðîçêîïêè  â³äêðèëè  ñâ³òîâ³
âåëåòåíñüêèé  ïàëàö  öàðß  Œ³íîñà,  ç  ßêèì   òåïåð   çàõîïëåíî
çíàéîìëßòüñß òèñß÷³ òóðèñò³â, ùî ïðè¿çäßòü íà Šð³ò.
     ‚àâ³ëîíñüê³  òàáëè÷êè  é  ï³çí³ø³ òåêñòè ³áë³¿ îïîâ³äàþòü
ïðî ‚àâ³ëîíñüêó âåæó. 1898 ðîêó îáåðò Šîëüäåâåé â³äêîïàâ ì³ñòî
â Œåñîïîòàì³¿ ³ â³äêðèâ òàì äàâí³é  ç³êêóðàò.  ²  ùå  îäèí  ì³ô
ñòàâ, ³ñòîðè÷íèì ôàêòîì.
     ‚÷åí³ é õðîí³ñòè ‘òàðîäàâíüîãî Šèòàþ ç âèíßòêîâîþ òî÷í³ñòþ
ô³êñóâàëè  àñòðîíîì³÷í³  ßâèùà,  òàê³  ßê  ñîíß÷í³  ïëßìè, íîâ³
ç³ðêè, êîìåòè òîùî. ’àêà æ òî÷í³ñòü âëàñòèâà ³ ¿õí³ì ³ñòîðè÷íèì
çàïèñàì, íàâ³òü êîëè  çäàºòüñß,  ùî  â  íèõ  ïðîñòî  íåéìîâ³ðí³
ôàêòè.  ‡ãàäàéìî,  ùî  547  ð. äî í. å. îäèí êèòàéñüêèé ³ñòîðèê
â³äìîâèâñß âñóïåðå÷ ³ñòèí³ ïðîñëàâëßòè ñâîãî ³ìïåðàòîðà ³ çà öå
áóâ ñòðà÷åíèé.
     ‡ã³äíî ç íàéäàâí³øèìè  êèòàéñüêèìè  òåêñòàìè,  ó  ³  Šóà,
àç³àòñüê³ ïðîòîòèïè €äàìà òà ªâè, íàðîäèëèñß â ãîðàõ Šóíüëóíß â
ïóñòåëüíîìó  ðàéîí³  –åíòðàëüíî¿  €ç³¿.  ‚àæêî  çáàãíóòè,  ÷îìó
êèòàéñüêèé …äåì ðîçòàøóâàâñß â òàêîìó ìàëîïðèäàòíîìó  ì³ñö³.  €
ïðîòå  º  äàí³,  ùî  â  äàëåê³ ÷àñè ïóñòåëß ƒîá³, ìîæëèâî, áóëà
âíóòð³øíüîþ  âîäîéìîþ  ñåðåä  ðîäþ÷èõ   çåìåëü.   ’îä³   ö³ëêîì
ïðàâîì³ðíî,  ùî  êèòàéö³ ìóñèëè îñåëèòè ïåðøèõ ëþäåé íà ‡åìë³ â
ïðîâ³íö³¿ ˜àíüäóí ÷è  â  äîëèí³  ð³êè  Ÿíöçè.  –å  ïîâ³ð'ß  ìàº
ãëèáîêå  êîð³ííß  é  ïîñò³éíî ïîâòîðþºòüñß â õðîí³êàõ ³ òåêñòàõ
³äíåáåñíî¿ ³ìïåð³¿.
     ‚åëè÷íèé Šóíüëóíü, âåðøèíè ßêîãî âêðèâàþòü ë³ä ³  ñí³ã,  ó
êèòàéñüê³é  ì³ôîëîã³¿  ââàæàâñß  îñåëåþ åçñìåðòíèõ. €ç³àòñüêèì
Žë³ìïîì ïðàâèëà  ‘³-âàí-ìó,  Œàòè-âîëîäàðêà  ‡àõîäó.  Šèòàéñüê³
â÷åí³  íå  ìîæóòü  ïîßñíèòè,  ÷îìó  ¿õí³é Žë³ìï çíàõîäèòüñß òàê
äàëåêî â³ä âëàñíå Šèòàþ. „î íåäàâíüîãî ÷àñó ìàëî  ßêèé  êèòàºöü
íàâàæóâàâñß  íà  ïîäîðîæ ó öþ â³ääàëåíó ìàëîíàñåëåíó ïðîâ³íö³þ,
äå æèëè âîðîæå íàñòðîºí³ äî íèõ ò³áåòö³  é  ìîíãîëè.  —è  ìîæíà
â³ðîã³äíî ïîßñíèòè öþ ëåãåíäó?
     „åâ'ßòèïîâåðõîâèé  ïàëàö  ‘³-âàí-ìó,  çà  îïèñàìè,  áóâ  ç
÷èñòîãî  íåôðèòó.  ‰îãî  îòî÷óâàâ  ïðåêðàñíèé  ñàä,  äå   ðîñëî
ïåðñèêîâå  äåðåâî  åçñìåðòß.  ‚îíî  öâ³òå é ðîäèòü ëèøå ðàç íà
ø³ñòü  òèñß÷  ðîê³â.  ’³ëüêè  íàéðîçóìí³ø³   òà   íàéìîðàëüí³ø³
÷îëîâ³êè   é  æ³íêè  ìîãëè  ñïîæèâàòè  ö³  ÷óäåñí³  ôðóêòè,  ùî
îáåð³ãàþòü â³ä ñìåðò³ ³ äàþòü â³÷íó ìîëîä³ñòü.  —àð³âíà  ìóçèêà
ïîâíèëà  ïàëàö,  à  éîãî  ìåøêàíö³  ïèëè  åë³êñèð  ìîëîäîñò³  ç
âîäîãðàþ â³÷íîãî æèòòß. ’àê çàïåâíßþòü êèòàéñüê³ îïîâ³äà÷³.
     “  öüîìó  ã³ðñüêîìó  ìàñèâ³,  çã³äíî  ç  ëåãåíäîþ,  ëåæèòü
ïðåêðàñíà  äîëèíà,  çàõèùåíà  â³ä ñòóæíèõ â³òð³â. „ëß òîãî, õòî
äîáóâàâñß  äîëèíè,  êîëåñî  ïåðåðîäæåíü  çóïèíßºòüñß,  ³   âîíè
äîñßãàþòü í³ðâàíè -- êàæóòü ï³âí³÷í³ áóääèñòè. ‘³-âàí-ìó ìàº ùå
³íøå  ³ì'ß  --  ¿¿ íàçèâàþòü ƒóàíü³íü, àáî áîãèíåþ ìèëîñåðäß. “
Šèòà¿ òà Ÿïîí³¿ ¿¿ ÷àñòî çîáðàæàþòü òèñß÷îðóêîþ  ³  òèñß÷îîêîþ,
ùî  ìàº  ñèìâîë³çóâàòè ¿¿ ïðàãíåííß äîïîìîãòè ëþäñòâó. ƒóàíü³íü
³íîä³ íàçèâàþòü "’à, ùî äîñëóõàºòüñß äî êðèêó ‘â³òó",  "îãèíß,
ùî   çâåðòàº  ïîãëßä  íà  ‘â³ò",  "Œèëîñåðäíà  çàõèñíèöß".  „ëß
áóääèñò³â  âîíà  --  ïîäðóãà  €âàëîê³òåøâàðè,  ñàìå  âîíà  äàëà
ëþäñòâó  ìîëèòâó  ñåðöß  "Žì  ìàí³  ïàäìå  õóì ("Ž òè, ñêàðáå â
ëîòîñ³)". “ ’³áåò³ é åïàë³ ¿¿ ÷àñòî íàçèâàþòü ³ëîþ ’àðîþ, àáî
„îëìîþ.
     Šèòàéö³ êàæóòü, ùî ïîì³÷íèêè ‘³-âàí-ìó  äîâåðøåí³  ³ñòîòè,
ßê³  íå  ñòàð³þòü ³ íå âìèðàþòü. ‚îíè ñïîâíåí³ ìóäðîñò³ é ì³ö³,
äîïîìàãàþòü ‡îëîò³é Œàòåð³ â ¿¿ ãóìàíí³é ä³ßëüíîñò³.
     ‚âàæàºòüñß, ùî åçñìåðòí³ çäàòí³ ìàíäðóâàòè ñâîºþ âîëåþ ïî
‚ñåñâ³òó, ç îäíîãî ñâ³òó â ³íøèé ³ íàâ³òü  æèòè  íà  â³ääàëåíèõ
ç³ðêàõ.  „îñèòü  äèâíà  êîíöåïö³ß  ßê  äëß äàâíèíè, áî âîíà, ïî
ñóò³, â³äòâîðþº ñó÷àñíó ³äåþ êîñì³÷íèõ ìàíäð³â. ‡ ³íøîãî  áîêó,
ßêùî  öß  êîíöåïö³ß  --  ïðîåêö³ß  ðîçóìó  íà  äàëåêó  êîñì³÷íó
ñèñòåìó, òî íå ìåíø äèâíî, ùî ñòàðîäàâí³ êèòàéö³ âçàãàë³  ìîãëè
óßâèòè  ñîá³  òàêó  ìîæëèâ³ñòü,  îñê³ëüêè  â ¿õíþ åïîõó í³ùî íå
ñâ³ä÷èëî ïðî áåçêîíå÷í³ñòü êîñìîñó.
     ‘òàðîäàâí³ êíèãè  ³äíåáåñíî¿  îïèñóþòü  ëåãåíäàðíó  åïîõó
‘èí³â  åáà,  ùî ç'ßâèëèñü ßê çè÷ëèâ³ íîñ³¿ êóëüòóðè â òðåòüîìó
òèñß÷îë³òò³  äî  íîâî¿  åðè.  ‘àìå  òîä³   ìàëè   ì³ñöå   äèâí³
àñòðîíîì³÷í³  ßâèùà,  ßê,  ñêàæ³ìî,  ïàä³ííß  âåëèêî¿  ç³ðêè íà
Žñòð³â Šâ³ò³â, ùî éîãî ðàäßíñüêèé ô³ëîëîã 1. ‹èñåâè÷ ðîçì³ùóº â
ïóñòåë³ ƒîá³ ("€çèß é €ôðèêà ñåãîäíß", 1974, No 11).
     àäßíñüêèé ó÷åíèé ââàæàº,  ùî  öåé  ì³ô  â³äáèâàº  ä³éñíèé
ñïóñê  íà  ñâ³òàíêó  ³ñòîð³¿ êîñì³÷íîãî êîðàáëß ç ³íîïëàíåòíèìè
ïîñëàíößìè â  –åíòðàëüí³é  €ç³¿.  –ß  ëåãåíäà  ç³  ñòàðîâèííîãî
êèòàéñüêîãî  òåêñòó ñòàº ùå á³ëüø çíà÷óùîþ, êîëè ìè âçíàºìî ïðî
³ëèé Žñòð³â, äå ïåðåáóâàëè áåçñìåðòí³ éîãè, ïðî ßêèõ  çãàäóþòü
³íä³éñüê³ äæåðåëà.
     ‹åãåíäà  ïðî  îáèòåëü åçñìåðòíèõ äîñèòü äèâíà. ™å âåëèêèé
ìóäðåöü ‹àî-öçè, ßêèé  íàðîäèâñß  áëèçüêî  604  ð.  äî  í.å.  ³
íàïèñàâ  êëàñè÷íó  êíèãó  "„àî  äå  öç³í",  îñíîâó äàîñèçìó, ßê
ââàæàþòü, íàïðèê³íö³ ñâîãî äîâãîãî  æèòòß  ïîëèøèâ  –åíòðàëüíèé
Šèòàé  ³  ïîäàâñß  â  êðà¿íó ‘³-âàí-ìó. ² ñüîãîäí³ ³ñíóº áåçë³÷
ñòàòóåòîê âåëèêîãî ìóäðåöß,  ùî  íà  ñïèí³  áóéâîëà  âèðóøàº  ó
ëåãåíäàðíó  êðà¿íó  íà  ‡àõîä³. Œîæëèâî, öå ïîßñíþº, ÷îìó æîäåí
êèòàéñüêèé ³ñòîðèê íå çíàº, äå  ³  êîëè  ïîìåð  öåé  óñëàâëåíèé
ìóäðåöü.
     ‡  ³ñòîðè÷íèõ çàïèñ³â âèïëèâàº, ùî íå ëèøå ‹àî-öçè âèðóøàâ
ó  ïîäîðîæ  äî  äàëåêîãî  Šóíüëóíß   ÷åðåç   ƒîá³.   ‡ã³äíî   ç
äàâíüîêèòàéñüêèìè  äæåðåëàìè,  ³ìïåðàòîð  Œó  ç  äèíàñò³¿  —æîó
(1001--946 ðð. äî í. å) ïðîñëàâèâñß òèì, ùî
     óäîñòî¿âñß  àóä³ºíö³¿  â  áîãèí³  ‘³-âàíü-ìó   íà   áåðåç³
Ÿøìîâîãî  îçåðà  â  ãîðàõ  Šóíüëóíß.  ²íøà õðîí³êà îïîâ³äàº ïðî
ðàïòîâó  ïîßâó  áîãèí³  ‡àõîäó  â  ïàëàö³  ³ìïåðàòîðà  ‚ó-’³  ç
äèíàñò³¿ •àíü (140--86 ðð. äî í.å.).
     Šî žàíü, àáî –þ Ÿíü, â÷åíèé äàîñèñò III ñòîð³÷÷ß, ïèøå ïðî
âëàñí³  ô³ëîñîôñüê³ â³äêðèòòß. ‚³í ï³äêðåñëþº, ùî òàºìíå çíàííß
í³êîëè íå áóëî äîñòóïíèì äëß ïðîñòî ö³êàâèõ ç-ïîñåðåä îñâ³÷åíèõ
ëþäåé öüîãî ãð³øíîãî ñâ³òó, ³ êàæå, ùî  ïîòð³áíî  çíåñòèñß  íàä
‡åìëåþ,  àáè  çðîçóì³òè  öå  â÷åííß.  Šð³ì  òîãî,  â³í çíàâ, äå
çíàõîäèòüñß äæåðåëî äàîñèçìó -- âîíî, íà éîãî äóìêó, ïðèéøëî  ç
öàðñòâà áîæåñòâåííî¿ âîëîäàðêè ‡àõîäó.
     ðîòßãîì   ñòîë³òü   ëåãåíäó  ïðî  çåìëþ  Œàòåð³-âîëîäàðêè
‡àõîäó,  äå  ïåðåáóâàþòü  âåëåòè  äóõó,   ïîñò³éíî   ïîâòîðþþòü
êèòàéñüê³  àâòîðè.  €  ÷è  íå àëåãîð³ß öå ³çîëüîâàíî¿ ì³ñöèíè â
–åíòðàëüí³é €ç³¿, äå æèâóòü äîñêîíàë³ ëþäè? ‚èâ÷åííß ³ñòîð³¿  ³
ë³òåðàòóðè Šèòàþ ñïðàâä³ äîïóñêàº òàêó ìîæëèâ³ñòü.
     €ðõ³âè  ‚àò³êàíó  çáåð³ãàþòü  ÷èìàëî  äîíåñåíü êàòîëèöüêèõ
ì³ñ³îíåð³â ïðî òàºìíè÷³  äåïóòàö³¿  çà  îñòàíí³  ï³âòîðè  ñîòí³
ðîê³â,  ùî  ¿õ  â³äïðàâëßëè  êèòàéñüê³ ³ìïåðàòîðè äî „óõ³â ã³ð.
‚âàæàëîñß, ùî ö³ çàãàäêîâ³ ³ñòîòè ìåøêàþòü ó àíüøàí³ àáî ãîðàõ
Šóíüëóíü. ¯õ îïèñóþòü ßê òàêèõ, ùî ìàþòü  ù³ëüíå  âèäèìå  ò³ëî,
ïðîòå  áåç  ïëîò³  òà  êðîâ³. —è íå º âîíè øòó÷íèìè íàäëþäüìè ç
êðèñòàë³çîâàíî¿ ìàòåð³¿, ³íàêøå êàæó÷è --  áîãàìè,  ïîðîäæåíèìè
äóõîì?  ²íä³éñüê³ òåêñòè òàêîæ ãîâîðßòü ïðî ìîæëèâîñò³, ùî íèìè
âîëîä³þòü áîæåñòâåíí³ ³ñòîòè,-- ñòàâàòè âàæ÷èìè  é  ù³ëüí³øèìè,
÷è, íàâïàêè, ëåãøèìè é åô³ðí³øèìè.
     ðî  öþ  çàãàäêó  ïîâ³äîìëßº  ³  ºïèñêîï  „åëàïëàñ ó ñâî¿õ
"€ííàëàõ ïîøèðåííß â³ðè", îïóáë³êîâàíèõ ïîíàä ñòî  ðîê³â  òîìó.
„åïóòàö³¿  âèðßäæàëèñß  ç  åê³íà  ³ìïåðàòîðîì,  ßê  ïðàâèëî, â
êðèçîâ³ ðîêè, êîëè  â³í  âàãàâñß  ïðèéíßòè  îñòàòî÷íå  ð³øåííß.
•ðîí³êè,  ùî  îïèñóþòü  ö³  ïîñîëüñòâà  ìàíäàðèí³â ³ ñâßùåíèê³â
äâîðó ³ìïåðàòîðà ³äíåáåñíî¿ äî ƒåí³¿â ã³ð, ÷èòàþòüñß á³ëüø í³æ
äèâíî.  Šîãî  ñïîä³âàëèñß  çóñòð³òè  ïîñëàíö³   ³ìïåðàòîðà   íà
ñí³ãîâèõ   âåðøèíàõ  Šóíüëóíß?  àâðßä,  ùîá  âîíè  ãíàëèñß  çà
íåäîñßæíèì.  —àñòêà  ïðàâäè,  ïåâíî,  ñõîâàíà  ì³æ  ðßäê³â  öèõ
³ñòîðè÷íèõ  äîêóìåíò³â.  Ÿêùî  öå òàê, òî ôàíòàñòè÷í³, ïîåòè÷íî
ïðèêðàøåí³ îïèñè ïàëàöó ‘³-âàí-ìó â êðà¿í³  åçñìåðòíèõ  ìîæóòü
âèßâèòèñß òàêîþ æ ðåàëüí³ñòþ, ßê ³ îïèñè àëàöó åáà â åê³í³.
     ‚  III  ³  II  ñò.  äî í. å. êèòàéñüê³ ³ìïåðàòîðè ïîñèëàëè
âåëèê³, äîáðå ñïîðßäæåí³ åêñïåäèö³¿ óãëèá –åíòðàëüíî¿  €ç³¿  --
øóêàòè  ñõîâàíèõ  â³ä  ñâ³òó åçñìåðòíèõ ³ –àðèöþ-Œàò³ð ‡àõîäó.
™îá çðîçóì³òè â³äðåãóëüîâàí³ñòü äåðæàâíî¿ ìàøèíè „àâíüîãî Šèòàþ
³ òî÷í³ñòü çàïèñ³â ¯¯  ÷èíîâíèê³â,  íàâåäåìî  òàêèé  ïðèêëàä  ç
æèòòß  ³äíåáåñíî¿:  çà ïåðåïèñîì 1--II ââ. í. å., â Šèòà¿ æèëî
59 594 978 ãðîìàäßí. ² ßêùî çàïèñè ïðî ³ìïåðàòîðñüê³  äåïóòàö³¿
â   „îëèíó   åçñìåðòíèõ   óäâ³÷³   ïåðåá³ëüøåí³,  óñå  æ  âîíè
çàñëóãîâóþòü íà ïèëüíó óâàãó.
     Šèòàéñüêèé ïàíòåîí ìàâ ÷³òêó ³ºðàðõ³þ áîã³â, íàï³âáîã³â  ³
ñìåðòíèõ.  ‘êàæ³ìî,  –³íü-æåíü  áóâ ÷îëîâ³êîì, ùî âèïèâ åë³êñèð
áåçñìåðòß é ï³øîâ ó ãîðè. ‘àìå ³ì'ß –³íü-æåíü îçíà÷àº "ãîðåöü".
     ‡àõ³äíèé àé, ùî íàçèâàâñß ‘³ ’³ºí, áóâ ì³ñöåì, äå  îñßßí³
äóø³   óíèêàëè   êîëåñà   ïåðåðîäæåíü.  –å  êðà¿íà  ðîçêîø³â  ³
áëàæåíñòâà.  “  ì³ñöåâèõ  â³ðóâàííßõ   ‘³-âàí-ìó,   –àðèöß-Œàòè
‡àõîäó,  ÷àñòî  îòîòîæíþºòüñß  ç ƒóàíü³íü, áîãèíåþ ìèëîñåðäß, à
òàêîæ  ç  €âàëîê³òåøâàðîþ  Œèëîñåðäíèì.  îïðè  ð³çí³  ³ìåíà  é
àòðèáóòè  öèõ  áîæåñòâ,  ‡àõ³äíèé  Šèòàé ç éîãî âèñîêèìè ãîðàìè
ââàæàºòüñß ì³ñöåì „îáðà ³ Œóäðîñò³.
     „àîñèñòè â³ðßòü â ³ñíóâàííß êðà¿íè ’åáó, íàéïðåêðàñí³øî¿ â
ñâ³ò³, çàõîâàíî¿ ì³æ ‘è÷óàíåì  ³  ’³áåòîì,  äå  ñí³ãîâ³  õðåáòè
îòî÷óþòü  âóçüê³  äîëèíè  ç ñòð³ìêèìè ïîòîêàìè é âîäîñïàäàìè. ‚
ñâßòîìó ì³ñö³ åçñìåðòíèõ ô³çè÷íèé ñâ³ò ñòèêàºòüñß ç  íåâèäèìîþ
ðåàëüí³ñòþ  áîã³â,  ³  ò³,  êîìó  âèïàëî  ùàñòß ïîòðàïèòè òóäè,
æèâóòü îäíî÷àñíî â äâîõ ñâ³òàõ --  ìàòåð³àëüíîìó  ³  äóõîâíîìó.
‚îíè ìàþòü äîâåðøåí³ ò³ëà ³ íàé÷èñò³ø³, íàéáëàãîðîäí³ø³ äóø³.
     Žêðåì³ äåòàë³ öèõ êèòàéñüêèõ ëåãåíä âðàæàþòü êîíêðåòí³ñòþ.
–å âòàºìíè÷åíå ì³ñöå íàñåëßþòü ³ñòîòè, äîòè çâè÷àéí³ ÷îëîâ³êè é
æ³íêè.  ‚îíè  äîñßãëè ñâßùåííî¿ êðà¿íè çàâäßêè ñâîºìó äóõîâíîìó
çëåòó. ³ëüøå òîãî, òóäè é ñüîãîäí³ ìîæå ïîïàñòè  ã³äíèé  ùóêà÷
ïðàâäè, ßêùî â³í ïîäîëàº â ñîá³ åãî¿ñòè÷í³ íàõèëè.
     ’àê   âèãëßäàº  öß  â³êîâà  òðàäèö³ß  Šèòàþ,  ùî  âèêëèêàº
áëàãîãîâ³ííß  ó  éîãî  âåëèêèõ  ô³ëîñîô³â.  –ß  äàâíß  â³ðà   â
³ñíóâàííß „îëèíè åçñìåðòíèõ ïîâèííà ìàòè ðåàëüíèé ãðóíò, ßêèé,
çâ³ñíî, ÷èñëåíí³ ïîêîë³ííß ïðèêðàñèëè âñ³ëßêèìè ïîäðîáèößìè.
     Ÿêùî  ìóäðåö³  îá'ºäíàëèñü ³ ñòâîðèëè â äàâí³ ÷àñè öåíòð â
ïóñòåëüí³é  ÷àñòèí³  €ç³¿,  òîä³  ì³ô  ïðî   åçñìåðòíèõ   ñòàº
çðîçóì³ëèì,  ¿õíß  äîêòðèíà  ìîæå  áóòè  ñïàäêîì ßêî¿ñü çíèêëî¿
öèâ³ë³çàö³¿. ² õî÷à ñàìèõ ìóäðåö³â ìîæå áóòè  çîâñ³ì  íåáàãàòî,
âàæëèâ³ñòü ¿õ „àâíüîãî ‡íàííß âàæêî ïåðåîö³íèòè.
     åàëüí³ñòü  ö³º¿  îáèòåë³ îõîðîíö³â äàâíüî¿ òðàäèö³¿ ñòàíå
ùå  â³ä÷óòí³øîþ,  êîëè  óâàæíî   îçíàéîìèòèñß   ç   ³ñòîðè÷íèìè
õðîí³êàìè ³ ïîâ³äîìëåííßìè äîñë³äíèê³â €ç³¿.

        3. Ž‘’²‚ ˜€Œ€‹€

     àðîäè  ²íä³¿,  ßê  ³  Šèòàþ,  â³ðßòü,  ùî  ³ñíóº  îáèòåëü
äîñêîíàëèõ  ëþäåé,  ßêó  âîíè  íàçèâàþòü  Šàëàïà,  àáî  Šàòàïà.
"ãàãàâàòà-ïóðàíà"  é  ñàíñêðèòñüêà  åíöèêëîïåä³ß  "‚à÷àñïàòüß"
ðîçì³ùóþòü öþ îáèòåëü íà ï³âí³÷íèõ  ñõèëàõ  ƒ³ìàëà¿â,  òîáòî  â
’³áåò³. ‹åãåíäàðíà çåìëß €ð'ßâàðøà, çâ³äêè ³íäóñè ÷åêàþòü ïîßâè
ìàéáóòíüîãî  ñïàñèòåëß  Šàëüê³,  ì³ñòèòüñß  íà  ï³âí³÷ â³ä ãîðè
Šàéëàñà â ‡àõ³äíîìó ’³áåò³. ‚âàæàºòüñß,  ùî  „îëèíà  ïîñâß÷åííß
óääè ðîçòàøîâàíà ñàìå òàì.
     ‡ã³äíî ç "Šóðìà-ïóðàíîþî, êîëèñü ó ï³âí³÷íîìó ìîð³ ³ñíóâàâ
îñòð³â  ˜âåòàäâ³ïà,  àáî  ³ëèé  îñòð³â,  äå  æèëè âåëèê³ ‰îãè.
‚âàæàºòüñß, ùî ïóñòåëß ƒîá³-- äíî öüîãî äàâíüîãî ìîðß, à îñòð³â
ñüîãîäí³ -- ìàñèâ âèñîêèõ ã³ð,  ïîð³çàíèõ  ãëèáîêèìè  äîëèíàìè.
–³ëêîì  ³ìîâ³ðíî,  ùî  Œóäð³  ‰îãè  ùå  æèâóòü  ó öüîìó ðàéîí³,
çàõîâàíîìó ñåðåä ã³ðñüêèõ ëàá³ðèíò³â €ç³¿.
     óðàí³÷íà    ë³òåðàòóðà    çìàëüîâóº    îñòð³â    ˜àìáàëó,
ðîçòàøîâàíèé  ïîñåðåä  íåêòàðíîãî îçåðà, ç ïàëàöàìè ³ ðîçê³øíîþ
çåëåííþ. îòðàïèòè íà öåé îñòð³â ìîæíà ëèøå òîä³, êîëè "çîëîòèé
ïòàõ" ïåðåíåñå âàñ òóäè íà ñâî¿õ êðèëàõ.
     “ ò³áåòñüêèõ ðóêîïèñàõ öåé òàºìíè÷èé öåíòð íàçèâàºòüñß  ùå
"˜àìáàëà",   àáî   "„åæþíã".   Žòåöü   Šàñåëëà,  ïîðòóãàëüñüêèé
ºçó¿ò-ì³ñ³îíåð, ï³äòâåðäæóº ³ñíóâàííß ö³º¿ "çíàìåíèòî¿  êðà¿íè"
â ñâî¿õ çâ³òàõ. åâíî, â íüîãî âèñòà÷àëî ÷àñó, àáè ïåðåêîíàòèñü
ó  öüîìó, áî äâàäößòü òðè ðîêè â³í ïðîæèâ ó ˜³ãàäçå, äå é ïîìåð
1650  ðîêó.  ‹àìè  òàê  ïîâàæàëè  öüîãî  ñâßùåíèêà,  ùî  íàâ³òü
çàïðîïîíóâàëè  ïðîâåñòè  éîãî  â  öå ïîòàºìíå ì³ñöå -- ³âí³÷íó
˜àìáàëó. Žñê³ëüêè íà ï³âí³÷ â³ä åíàðåñó â ²íä³¿  º  ì³ñòî  ï³ä
íàçâîþ  ˜àìáàëà,  òî ì³ñöåçíàõîäæåííß ðîñâ³òëåíèõ çà ƒ³ìàëàßìè
íàçèâàþòü ³âí³÷íîþ, àáî —àíã-˜àìáàëîþ.
     Šîëåãà Šàñåëëè Šàáðàë ïèñàâ 1625 ðîêó:  "˜àìáàëà,  íà  ìîþ
äóìêó,  íå  Šàòõåé  (ñòàðîâèííà íàçâà Šèòàþ), à òå, ùî íà íàøèõ
êàðòàõ íàçèâàºòüñß ‚åëèêîþ ’àðòàð³ºþ". –³ äâà ì³ñ³îíåðè ïåðøèìè
ç ºâðîïåéö³â ïîäàëè äîêóìåíòîâàí³ ïîâ³äîìëåííß ïðî ˜àìáàëó.
     Šíßç³âñòâî ˜àìáàëà ïîçíà÷åíî é  íà  êàðò³  XVII  ñòîë³òòß,
âèäàí³é  êàòîëèöüêèìè  âëàñòßìè â €íòâåðïåí³. “ãîðñüêèé ô³ëîëîã
Šñîìà äå Šîðîñ, ùî ïðîâ³â ÷îòèðè ðîêè â áóää³éñüêîìó  ìîíàñòèð³
â  ’³áåò³  (1827--1830 ðð.), ãåîãðàô³÷íî ðîçòàøîâóº ˜àìáàëó ì³æ
45° ³ 50° ï³âí³÷íî¿ øèðîòè çà ‘èðäàð'ºþ.
     “ 60-³ ðîêè ò³áåòñüê³ åì³ãðàíòè â ²íä³¿ ïåðåêëàëè é âèäàëè
÷èìàëî êíèã ç äàâíüî¿  ò³áåòñüêî¿  ðåë³ã³¿  îí.  Žäíà  ³ç  öèõ
ñâßùåííèõ  êíèã  ì³ñòèòü êàðòó, äå ïîçíà÷åíî áàãàòî ñòàðîäàâí³õ
êðà¿í, òàêèõ ßê åðñ³ß,  àêòð³ß,  ‚àâ³ëîí,  ²óäåß  òà  ªãèïåò.
‚èõîäß÷è  ç  öüîãî, êàðòà ìîæå äàòóâàòèñß 1 ñò. í.å. ("àéêàë",
1969, No 3). ² ñåðåä êðà¿í, âêàçàíèõ íà ö³é êàðò³, º ˜àìáàëà, ç
ïîçíà÷êîþ, ùî òóò çàðîäèëàñß ðåë³ã³ß îí. ’àêèì ÷èíîì, äàâí³ñòü
ö³º¿ ãåîãðàô³÷íî¿ êàðòè ï³äòâåðäæóº äàâí³é ïåðåêàç,  ïîâ'ßçàíèé
³ç ˜àìáàëîþ.
     ëèçüêî ï³âñòîë³òòß òîìó í³ìåöüêèé ô³ëîëîã €. X. ”ðàíêå íå
ñóìí³âàâñß,  êîëè  âêàçóâàâ ñàìå öåé ðàéîí ó ñâî¿õ ïóáë³êàö³ßõ.
‚³í íàâ³òü ïèñàâ, ùî ðåàëüí³ñòü ˜àìáàëè íàñò³ëüêè æèâà  â  éîãî
ïðîâ³äíèê³â, ùî ï³ä ÷àñ ìàíäð³â ïî €ç³¿ âîíè ³íîä³ â³äìîâëßëèñü
³òè ìàðøðóòîì, íàì³÷åíèì éîãî åêñïåäèö³ºþ. € éøëè ³íøèì, ùîá íå
ïîðóøèòè ñâßùåííèõ êîðäîí³â çàáîðîíåíî¿ òåðèòîð³¿.
     îä³áí³ âèïàäêè ïîíàä ñòî ðîê³â òîìó îïèñóâàâ ³ ðîñ³éñüêèé
ìàíäð³âíèê  Œ.  Œ. ðæåâàëüñüêèé. Žñü ßê â³í ïèøå ùîäî ˜àìáàëè:
"²íøà äóæå é  äóæå  ö³êàâà  ëåãåíäà  ñòîñóºòüñß  ˜àìáàë³íãà  --
îñòðîâà  â  äàëåêîìó  ï³âí³÷íîìó  ìîð³.  ’àì  áàãàòî  çîëîòà, à
ïøåíèöß íåéìîâ³ðíî¿ âèñîòè. ‚ ò³é  êðà¿í³  íå  çíàþòü  çëèäí³â;
ñïðàâä³, ìîëîêî é ìåä òå÷óòü ó ˜àìáàë³íãó".
     ³äê³ñí³  ò³áåòñüê³  ïðàïîðè, ßê ³ çîáðàæåíèé ó ö³é êíèç³,
â³äòâîðþþòü ì³ñòî ˜àìáàëó. à íèõ âîíî â öåíòð³ îàçè,  îòî÷åíî¿
ê³ëüößìè  ã³ð  ç³  ñí³ãîâèìè  âåðøèíàìè.  ‚îäè  ð³êè  ÷è  îçåðà
îìèâàþòü ñâßùåííó çåìëþ. –èì ïîßñíþºòüñß îäíà  ç  íàçâ  öàðñòâà
áîã³â -- Žñòð³â ˜àìáàëà.
     ‚íàñë³äîê  ñèñòåìàòè÷íèõ  äîñë³äæåíü ³òàë³éñüêèé ò³áåòîëîã
„æóçåïïå ’ó÷÷³ ðîçì³ùóº êðà¿íó ˜àìáàëó â áàñåéí³ ð³êè ’àðèì, ùî
áåðå ïî÷àòîê ó ã³ðñüêîìó ìàñèâ³ €ëòèí ’àã („. ’ó÷÷³.  ’³áåòñüê³
êîëüîðîâ³  ñóâî¿.  --’.  1.--  èì,  1949).  ‚èâ÷àþ÷è ò³áåòñüê³
ìàíóñêðèïòè, ïðîôåñîð ’ó÷÷³ âèßâèâ, ùî  ç  íåçàïàì'ßòíèõ  ÷àñ³â
äèíàñò³ß   ìóäðèõ   ïðàâèòåë³â   íåáåñíîãî  ïîõîäæåííß  ïðàâèëà
öàðñòâîì ˜àìáàëà, ³ ñàìå â³ä íèõ çàïî÷àòêóâàëàñß  êàëà÷àêðà  --
ì³ñòè÷íà íàóêà åçîòåðè÷íîãî áóääèçìó.
     "ƒàíæóð"  (êíèãà  VII)  ìîâèòü  ïðî  öþ  êðà¿íó ˜àìáàëó íà
³âíî÷³. ² ñïðàâä³, îäíà ç êíèã "ƒàíæóðà" ì³ñòèòü íàâ³òü òåêñò,
ùî  ââàæàºòüñß  êîï³ºþ  ðóêîïèñó,  îòðèìàíîãî  áåçïîñåðåäíüî  ç
˜àìáàëè.  ‘àíñêðèòñüêà  íàçâà  öüîãî  òåêñòó  íåéìîâ³ðíî äîâãà:
"ãàãàâàí-âàéäõàðà-ïàí³-ãóá'ß-áã³äåøàòàíòðàðàäæà".
     "„àíæóð" (Šàëàïàð-þãïà) îêðåñëþº ìåæ³  øëßõó,  ùî  âåäå  â
˜àìáàëó, òîä³ ßê "ëàêèòí³ €ííàëè" çãàäóþòü ïðî "äóõîâíèé ïàëàö
³âí³÷íî¿  ˜àìáàëè".  ‡³áðàí³  äîêóïè,  ßê  ÷àñòèíè ìîçà¿êè, ö³
ñòîð³íêè äàþòü îïèñ îáèòåë³, ùî ââàæàëàñß ïðîñòî ì³ôîì. €ëå  íå
çàáóâàéìî ïðî ’ðîþ, â³äêðèòó ˜ë³ìàíîì! ² ˜àìáàëà ìîæå âèßâèòèñß
äðóãîþ ’ðîºþ.
     ‘ë³ä  çàçíà÷èòè,  ùî  äîêòðèíà  ˜àìáàëè  ò³ñíî ïîâ'ßçàíà ç
ìîíàñòèðåì ’àø³ ‹õóíïî,  çàñíîâàíèì  1447  ðîêó  íåïîäàë³ê  â³ä
˜³ãàäçå.   „î  çàõîïëåííß  ìàî¿ñòàìè  ’³áåòó  öåé  ëàìà¿ñòñüêèé
ìîíàñòèð ì³ñòèâ õðàìè, ó÷áîâ³ êëàñè é ïðèì³ùåííß  äëß  ÷îòèðüîõ
òèñß÷ ÷åíö³â, ùî ñâ³ä÷èòü ïðî éîãî çíà÷í³ ðîçì³ðè.
     1923   ðîêó  øîñòèé  àí÷åí,  àáî  ’àø³  ‹àìà  (àí÷åí  --
ñêîðî÷åííß  â³ä  àíä³ò  —åí-ïî,   "‚åëèêèé   â÷åíèé"),   ãëàâà
ò³áåòñüêîãî åçîòåðè÷íîãî áóääèçìó, ùî äîòè ïåðåáóâàâ ó âåëè÷í³é
ìîíàñòèðñüê³é  öèòàäåë³ ’àò³ ‹õóíïî, ìóñèâ ç ïîë³òè÷íèõ ìîòèâ³â
åì³ãðóâàòè â Šèòàé. ‰îãî ìàëè  çà  ºäèíîãî  âåðõîâíîãî  ëàìó  â
’³áåò³,   ùî   ìàâ   ïðàâî   "äàâàòè   ïåðåïóñòêó"  äî  ˜àìáàëè
íàéäîñòîéí³øèì ëàìàì. –åé àí÷åí-ëàìà áóâ âèäàòíîþ  îñîáîþ;  öå
ïðî  íüîãî  ñåð  —àðëç åëë, åêñïåðò ç ò³áåòñüêèõ ïèòàíü, ßêîñü
âèñëîâèâñß:  "„îáðå,  ùî.  â  ’³áåò³  º  òàêà   ëþäèíà".   ‰îãî
îá³çíàí³ñòü â îêóëüòíèõ íàóêàõ áóëà çàãàëüíîâ³äîìîþ, à ïðî éîãî
÷óäåñà  õîäèëè ëåãåíäè. ‘êàæ³ìî, êîëè 1915 ðîêó â³í çàêëàâ õðàì
äëß âåëåòåíñüêî¿  ñòàòó¿  Œàéòðåé¿,  ãðßäóùîãî  óääè,  ó  âñ³é
äîëèí³  –çàíãïî  ç³áðàëè íåáóâàëèé âðîæàé. ² íàâïàêè, êîëè 1923
ðîêó   àí÷åí-ëàìà   ïîëèøèâ   ’³áåò,   ñòðàõ³òëèâ³   ñí³ãîïàäè
îáðóøèëèñß íà êðà¿íó, âèãóáëþþ÷è íàðîä.
     Šîëè  àí÷åí-ëàìà  â³äâ³äóâàâ ²íä³þ, â íüîãî ïîö³êàâèëèñü,
÷è  ïðàâäà,  í³áèòî  â  ò³áåòñüêèõ   ëàì   âèíßòêîâ³   ïñèõ³÷í³
ìîæëèâîñò³.  ‰îãî ñâßò³éøåñòâî ëèøå ìîâ÷êè ïîñì³õíóâñß íà öå, à
òîä³ çíåíàöüêà ìîâ ðîçòàíóâ. “ñ³ ñïðîáè çíàéòè  éîãî  âèßâèëèñß
ìàðíèìè.   ‹èøå  îäíîãî  ãîñòß,  ùî  ïðèéøîâ  ï³çí³øå,  âðàçèëî
íåçâè÷àéíå âèäîâèùå: àí÷åí-ëàìà ñèä³â ó ñàäêó ï³ä äåðåâîì, òèì
÷àñîì ßê ³íä³éñüê³ ãîñïîäàð³ õîäèëè äîâêîëà íüîãî é íå áà÷èëè.
     “ ñâî¿é êíèç³ "’âàðèíè,  ëþäè  é  áîãè"  äîêòîð  ”åðä³íàíä
Žññåíäîâñüêèé  ïîñèëàºòüñß  íà ìîíãîëüñüêîãî ’óøåãóí-ëàìó, ßêèé
ðîçïîâ³â éîìó ïðî ÷óäåñà, ùî ¿õ òâîðèâ àí÷åí-ëàìà, êîëè  ëàìïè
é  ñâ³÷êè  â  õðàìàõ ñàì³ ïî ñîá³ çàïàëþâàëèñü, à çîáðàæåííß íà
òàíêàõ (ðåë³ã³éíèõ ñòßãàõ) ïðîìîâëßëè é â³ùóâàëè.
     ³ñëß ïðèáóòòß àí÷åí-ëàìè â Šèòàé ó áàãàòüîõ ì³ñòàõ  áóëè
îðãàí³çîâàí³   âðàæàþ÷³   ïð