УладзЁмЁр МЁкалаевЁч ШыцЁк. Наста╒нЁк
---------------------------------------------------------------------
У.ШыцЁк. "У час не вярнулЁся", "Мастацкая лЁтаратура", МЁнск, 1975
OCR & SpellCheck: Zmiy (zmiy@inbox.ru), 20 лЁпеня 2003 года
---------------------------------------------------------------------
Пройдзе час, з зямных касмадрома╒ возьмуць старт вялЁзныя зоркал╦ты Ё
накЁруюцца да дал╦кЁх галактык.
Магчыма, гэта адбудзецца ╒жо ╒ наступным стагоддзЁ, магчыма, значна
пазней. Але наша мара не хоча чакаць, мы ╒жо цяпер хочам ведаць, што
напаткае бясстрашных астрал╦тчыка╒ у бясконцай прасторы. Аб Ёх прыгодах,
л╦се Ё знаходках расказваецца ╒ гэтым зборнЁку фантастычных апавядання╒.
Школа стаяла на высокЁм пясчаным беразе вялЁкага возера. А вакол шуме╒
прыгожы парк. ЛЁпы, кл╦ны, ясенЁ былЁ акуратна падстрыжаны. Садо╒нЁк каза╒,
што менавЁта ╒ гэтым Ё ╦сць прыгажосць.
А я, калЁ глядзе╒ на пасыпаныя жо╒тым пяском сцежкЁ Ё яркЁя, як агонь,
клумбы, успамЁна╒ карцЁну, што вЁсела ╒ школьным вестыбюлЁ. Прыгожая, яна
╒с╦ ж нЁколЁ нЁ ╒ кога не выклЁкала жадання пабываць на той палянцы, што
раптам адкрылася сярод лесу, цЁ акунуць руку ╒ серабрысты крынЁчны руча╦к.
КарцЁна ╦сць карцЁна, у ╦й не хапае жыцця, а можа, проста руху. Так Ё з
паркам. У сва╦й падстрыжанай прыгажосцЁ ╦н страцЁ╒ гало╒нае. Нам чамусьцЁ
больш падаба╒ся востра╒ на возеры. Лес там захава╒ся ╒ сваЁм першабытным
выглядзе. Кусты былЁ густыя, як зараснЁкЁ ╒ джунглях. Непрыбраныя вываратнЁ
нагадвалЁ ╒ па╒змроку сЁлуэты нейкЁх дагЁстарычных жыв╦лЁн.
Кожны клас ме╒ на востраве свой улюб╦ны куток. Там збЁралЁся, гулялЁ,
марылЁ, спрачалЁся. Нашым месцам была абкружаная густым арэшнЁкам палянка,
пасярэдзЁне якой расла серабрыстая таполя. Яна была вельмЁ старая, бо, нават
пабра╒шыся за рукЁ ╒пяц╦х, мы ледзь маглЁ абхапЁць яе ствол. Метры за два ад
зямлЁ ва ╒се бакЁ адыходзЁлЁ то╒стыя галЁны. Мы любЁлЁ сядзець тут
надвячоркам, схаваныя змрокам Ё гушчаром ад усяго свету.
Хлопцы з Ёншых класа╒ прыходзЁлЁ на востра╒ са сваЁмЁ наста╒нЁкамЁ. Мы
ж амаль за╒с╦ды адны. Не таму, што не любЁлЁ свайго наста╒нЁка. ╗н бы╒
добры, ласкавы. Але часам ╦н не разуме╒ або не хаце╒ разумець нас. Мы, як Ё
╒се ╒ нашай школе, трызнЁлЁ аб космасе. ВыхавацелЁ астатнЁх груп расказвалЁ
дзецям пра падарожжы да планет Ё зорак, вазЁлЁ Ёх на касмадромы, а
адпра╒ляючыся на экскурсЁЁ ╒ А╒стралЁю цЁ на Вогненную Зямлю, абавязкова
заказвалЁ месцы на ракетаплане. Ад нашага ж наста╒нЁка мы чамусьцЁ нЁколЁ не
чулЁ нЁ слова пра самыя цЁкавыя пал╦ты. Нават калЁ ╒ час аднаго ╒рока
прыйшло паведамленне, што вяртаецца экспедыцыя з Тау КЁта, ╦н, як звычайна,
не пракаменцЁрава╒ навЁну.
Уся Зямля радавалася, Ё толькЁ ╦н адзЁн, здавалася, застава╒ся
абыякавым. Гэта нас здзЁ╒ляла Ё, што казаць, кры╒дзЁла. Бо мы паважалЁ Ё
любЁлЁ свайго наста╒нЁка. ╗н бы╒ уважлЁвы да кожнага з нас, расказва╒ многа
цЁкавага. А веда╒ ╦н столькЁ, колькЁ, як нам часам думалася, на ЗямлЁ больш
не можа ведаць нЁхто. Але абыякавасць да космасу мы не маглЁ дараваць
нЁкому. ╡ ╒ нас з'явЁлася ад наста╒нЁка таямнЁца...
ЦЁ веда╒ наста╒нЁк пра яе? Напэ╒на. ╗н разуме╒ нас лепш за нас самЁх.
Мы часам забывалЁ, што яму ╒жо недзе пад дзевяноста - такЁ ╦н бы╒ выдумшчык
Ё завадатар. ТолькЁ быццам знарок не хаце╒ за╒важаць нашы касмЁчныя мары Ё
планы. КалЁ нават на ╒роках здаралася праходзЁць тэмы, звязаныя з гЁсторыяй
асваення космасу, ╦н абавязкова кЁда╒ фразу:
- Штурм космасу - не рамантыка, сябры. Гэта цяжка нават дарослым.
- Навошта наста╒нЁк нас палохае? - больш за ╒сЁх абура╒ся Сашка Шарай.
РазважлЁвы МЁшка Патупчык супакойва╒ яго:
- Каб зразумець космас, трэба пабываць у прасторы.
Мы згаджалЁся з МЁшкам. Адкуль было нашаму наста╒нЁку ведаць, што такое
пал╦т да зорак, калЁ ╦н зусЁм зямны чалавек. Ну хто яшчэ ╒ наш час, акрамя
нашага наста╒нЁка, мог узяць кЁ╦к Ё пайсцЁ на цэлы дзень у стэп? ╗н клЁка╒ Ё
нас з сабой. Аднаго разу мы было пайшлЁ. ╡ што ╒бачылЁ? Бясконцае
аднастайнае поле, на якЁм каласЁлася аксамЁтная пшанЁца, Ё жаваранка╒ у
небе. Што тут незвычайнага? ТолькЁ наш наста╒нЁк захапля╒ся ╒сЁм гэтым. ╗н
спыня╒ся на якЁм-небудзь пагорку, падставЁ╒шы твар сонцу, Ё слуха╒, як
шапацела збажына, як аднекуль з сЁняй безданЁ неба лЁлася жа╒руковая песня
вясны Ё цяпла. Твар наста╒нЁка нЁбы памаладзе╒, Ё на вуснах блукала
трапяткая даверлЁвая ╒смешка. А мы сумавалЁ. ╡ дадому вярнулЁся стомленыя,
ма╒клЁвыя. Наста╒нЁк паглядзе╒ на нас з нейкЁм жалем Ё, развЁтваючыся,
уздыхну╒.
Не╒забаве надышлЁ экзамены. Мова Ё фЁзЁка, лЁтаратура Ё матэматыка...
Наста╒нЁк бы╒ увесь час з намЁ, дапамага╒ нам, Ё мы зно╒ здзЁ╒лялЁся, як ╦н
многа ведае.
А потым бы╒ экзамен па гЁсторыЁ. Каб зрабЁць наста╒нЁку прыемнае, я
вырашы╒ напЁсаць пра старажытную Русь, пра гарачыя бойкЁ нашых продка╒ са
стэпавымЁ качэ╒нЁкамЁ. Мне хацелася, каб наста╒нЁк убачы╒ любы свайму сэрцу
шырокЁ стэп, по╒ны сонца Ё прасторы.
Сачыненне, вЁдаць, спадабалася наста╒нЁку. ╗н слуха╒, заплюшчы╒шы вочы,
кЁва╒ часам, нЁбы ╒ знак згоды, галавой, а калЁ я скончы╒ чытаць, ╦н не
ста╒, як рабЁ╒ гэта часта, дапа╒няць. ╗н не пахвалЁ╒ мяне, не ╒ яго правЁлах
было хвалЁць чалавека, якЁ выкана╒ свой абавязак. Ступень сва╦й
задаволенасцЁ ╦н выказва╒ толькЁ адзнакамЁ. Мне вышэйшы бал не паставЁ╒.
Чаму? Нешта, вЁдаць, было не так. Але трэба прадумаць гэта спачатку самому,
што было "не так".
Крыху расчараваны ацэнкай, я не адразу пачу╒, аб чым расказвае Сашка. А
прыслуха╒шыся, абуры╒ся. Яшчэ загадзя мы дамовЁлЁся не закранаць у сваЁх
работах таго, што мае дачыненне да касмЁчных пал╦та╒. ╡ раптам Сашка парушы╒
дагавор. Навошта гэты выклЁк наста╒нЁку? ВЁдаць, пра гэта падумалЁ Ё
астатнЁя хлопцы. Бо ╒ класе ╒сталявалася незвычайная цЁшыня. Я не адрыва╒
позЁрку ад наста╒нЁка, шука╒ на яго твары кры╒ду, абурэнне цЁ што-небудзь
такое яшчэ. ╡ не знаходзЁ╒. ╗н Ё Сашку слуха╒, як няда╒на мяне, - уважлЁва,
засяроджана.
Сашка бы╒ разумны хлопец. Я слуха╒ Ё дума╒, дзе ╦н назбЁра╒ столькЁ
звестак? Але самае гало╒нае нас чакала, аказваецца, наперадзе. Сашка╒ голас
раптам зазвЁне╒, як струна, якая вось-вось парвецца:
- У жыццЁ было нямала выпадка╒, калЁ космас пакара╒ся юным!
Гэта было прыгожа сказана. Але ╒ мяне асабЁста не было ╒пэ╒ненасцЁ, што
так здаралася на самай справе. Як нЁ кажыце, а ╒ космас адпра╒ляюць толькЁ
дарослых. Бо трэба спачатку школу скончыць, Ё спецыяльнасць набыць, Ё
падрыхто╒ку прайсцЁ. ЦЁ ж мала гадо╒ на гэта пойдзе? Канечне, Ё мне Ё Сашку
не хочацца чакаць, пакуль мы вырасцем. Гэта ж калЁ яшчэ будзе!.. Аднак ╦сць
на свеце рэчы, якЁя, на жаль, ад нас не залежаць. ╡ я падума╒, што Сашка
дарэмна зрабЁ╒ гэты свой выпад.
А Сашка падышо╒ да наста╒нЁкавага стала Ё нацЁсну╒ кнопку. На вокны
апусцЁлЁся чорныя шторы. У класе на секунду стала ц╦мна. Мы не паспелЁ нават
крыкнуць Сашку, каб ╦н не дурэ╒, як засвяцЁ╒ся экран. На гэтым экране кожны
вучань можа пЁсаць, чарцЁць схемы, застаючыся за сва╦й партай.
Я падума╒, што Сашка вернецца зараз да сва╦й парты Ё намалюе нейкую
Ёлюстрацыю да даклада. Але я памылЁ╒ся. Сашка мЁну╒ сваю парту Ё падышо╒ да
праекцыйнага апарата, нешта ╒ставЁ╒ туды, пакруцЁ╒, Ё экран ажы╒. Мы ╒бачылЁ
рубку касмЁчнага карабля, цэнтральны пульт, над якЁм схЁлЁ╒ся пажылы сЁвы
чалавек, а побач з Ём стая╒... хлопчык. Яму было крыху меней, чым нам, гадо╒
дзесяць або адзЁнаццаць.
З нашых грудзей вырва╒ся дружны ╒здых захаплення Ё, напэ╒на,
зайздрасцЁ. Бо аб тым, што выпала гэтаму хлопчыку, мы не асмельвалЁся нават
марыць уголас, калЁ збЁралЁся каля сва╦й таполЁ.
- ЦЁшэй вы! - крыкну╒ Сашка. ╗н назва╒ экспедыцыю, зорку, ля якой яна
пабывала, год, калЁ вярнулася на Зямлю. Напэ╒на, гэта былЁ цЁкавыя звесткЁ.
Але для мяне Ёх у той час быццам не Ёснавала. Я не мог адарваць вачэй ад
маленькага касмана╒та. Я ╒явЁ╒ сябе на яго месцы, Ё ╒ грудзях зрабЁлася
горача.
Праз Ёмгненне я адчу╒, што нечага не разумею. У рубцы шмат прыбора╒, на
экранах свецяцца чужыя зоркЁ, у тэлескоп, напэ╒на, можна ╒бачыць Ё планеты
гэтых зорак. А хлопчык нЁбы нЁчога гэтага не за╒важае. ╗н пазЁрае некуды
╒бок, Ё ╒ся яго фЁгура выказвае пакорлЁвую цярплЁвасць. Можа, ╦н хворы?
Тым часам Сашка скончы╒ сва╦ выступленне. ╗н зно╒ падышо╒ да стала
наста╒нЁка, нацЁсну╒ кнопку. Шторы папа╒злЁ ╒верх. У клас хлынула вяс╦лае
сонечнае святло.
- Ты больш нЁчога не дабавЁш, Саша? - спакойна, як за╒с╦ды, калЁ мы, на
яго думку, сказалЁ не ╒с╦, што павЁнны былЁ сказаць, спыта╒ наста╒нЁк.
- Было мала часу, каб дакапацца ╒ архЁве да далейшых падзей. Але
╒пэ╒нены, што хлопчык, калЁ вырас, ста╒ славутым касмана╒там, лепшым за
Ёншых. У яго ж такая практыка!
Мы чакалЁ, што наста╒нЁк зараз паставЁць адзнаку Ё выклЁча наступнага.
Мы памылЁлЁся.
Наста╒нЁк нечакана папрасЁ╒:
- Уключы, Саша, праектар, - а сам зацямнЁ╒ клас.
На экране зно╒ з'явЁлася рубка зоркал╦та, штурман Ё хлопчык.
НейкЁ час наста╒нЁк ма╒ча╒. А калЁ загавары╒, у класе адразу стала
цЁха, аж да звону ╒ вушах.
- У той час, калЁ хлопчык пача╒ помнЁць сябе, - гавары╒ наста╒нЁк, -
"Алтай" вярта╒ся ╒ Сонечную сЁстэму. Да дому заставалася шэсць незалежных
гадо╒. Для вас гэтыя словы "незалежныя гады" - нЁбы музыка. Яны ж ужываюцца
толькЁ ╒ прасторы, дзе вакол гараць незна╦мыя зоркЁ, Ёснуюць невядомыя
планеты, дзе можна чакаць сустрэчы з чужымЁ цывЁлЁзацыямЁ. Ус╦ гэта Ёснуе Ё
для касмана╒та╒. Але для Ёх акрамя гэтага яшчэ ╦сць Ё час. Той самы,
незалежны, у адной назве якога крыецца ╒с╦. Яго нельга нЁ паскорыць, нЁ
замарудзЁць. ╗н такЁ, якЁ ╦сць.
Гэта ведалЁ дарослыя. А хлопчыку тады было яшчэ ╒с╦ ро╒на. Яму на
караблЁ было цЁкава ╒с╦: Ё як самЁ па сабе адчыняюцца дзверы, варта толькЁ
падысцЁ да Ёх, Ё як робат-нянька ходзЁць за Ём следам, не даючы забрацца па
лесвЁцы ╒ машынную частку, Ё многае Ёншае. Хлопчык нарадзЁ╒ся на караблЁ. У
яго было шмат цацак: яму Ёх рабЁлЁ Ё дарослыя, Ё робат. ЦацкЁ былЁ працягам
карабельнага жыцця. Гэта былЁ маленькЁя ракеты, усюдыходы, робаты Ё многае
Ёншае, што, толькЁ большага памеру, знаходзЁлася ╒ карыстаннЁ дарослых.
Хлопчык не здзЁ╒ля╒ся. ╗н лЁчы╒, што так Ё павЁнна быць. Дарослыя большыя,
таму ╒ Ёх Ё цацкЁ большыя. ╗н толькЁ часам пыта╒ся, чаму дарослых на караблЁ
многа, а ╦н за╒с╦ды адзЁн.
Нарэшце (а здарылася гэта пасля до╒гай дыскусЁЁ дарослых, пра гэта
хлопчык даведа╒ся значна пазней) яму паказалЁ фЁльмы аб ЗямлЁ.
У першы раз родная планета не ╒разЁла яго. ╗н глядзе╒ спакойна, а пасля
спыта╒: "Зямля - гэта як дэндрарый?" На зоркал╦це бы╒ такЁ куток, дзе раслЁ
сапра╒дныя дрэвы. Яму нЁчога не тлумачылЁ, толькЁ фЁльма╒ больш не
паказвалЁ.
А яму чамусьцЁ вельмЁ захацелася паглядзець хоць яшчэ адзЁн такЁ фЁльм.
╡ аднойчы, падгавары╒шы робата, хлопчык пайшо╒ у бЁблЁятэку. Робату гэтага
не забаранЁлЁ, не ╒вялЁ ╒ праграму, Ё ╦н хутка знайшо╒ нейкЁ фЁльм, зняты на
ЗямлЁ.
Хлопчык зно╒ убачы╒ тое, што ╦н лЁчы╒ вялЁкЁм дэндрарыем. "Для
дарослых", - падума╒ ╦н, уражаны памерамЁ. ╡ тут жа схамяну╒ся: сярод дрэ╒
Ёшо╒ такЁ ж хлопчык, як ╦н, а мо Ё яшчэ меншы. Гэта было незвычайна, дзЁ╒на
Ё чамусьцЁ выклЁкала незразумелае жаданне некуды пабегчы. Хлопчык заста╒ся
на месцы, ╦н веда╒, што адсюль можна пабегчы толькЁ ╒ дэндрарый. А гэтага
яму не хацелася зараз. ╗н упершыню падума╒, што дэндрарый - тая ж цацка, але
для дарослых.
Пакуль ╦н так разважа╒, дзяцей на экране пабольшала. Яны бегалЁ,
скакалЁ, лавЁлЁ адно аднаго. ╡ смяялЁся - гучна, весела, як нЁхто не смяя╒ся
на зоркал╦це. Хлопчык пераста╒ глядзець на экран Ё сказа╒ робату: "Хачу да
дзяцей". На караблЁ больш дзяцей не было, Ё робат пав╦╒ хлопчыка да бацькЁ.
Бацька ╒важлЁва выслуха╒ яго блытаны расказ пра фЁльм, потым пакла╒ яму
на галаву вялЁкую Ё ц╦плую руку Ё неяк цераз сЁлу сказа╒: "Засталося шэсць
незалежных гадо╒. Тады..." ╗н не растлумачы╒, што будзе тады.
╡ хлопчык спыта╒: "А калЁ будзе гэта тады?" Бацька мо╒чкЁ пав╦╒ яго ╒
каюту, паваражы╒ над электроннай машынай, Ё з яе выпа╒зла белая стужка з
мноствам чорненькЁх рысачак. Бацька пакорпа╒ся ╒ сваЁх кЁшэнях, потым у
шуфлядцы Ё нарэшце знайшо╒ маленькую палачку. Гэтай палачкай ╦н зрабЁ╒ на
стужцы з першай рысачкЁ крыжык Ё адда╒ яе сыну. "Кожны дзень, - пача╒ бы╒
╦н, але ╒спомнЁ╒шы, што хлопчык не ╒я╒ляе сабе дзень, паправЁ╒ся: - Кожны
раз, як прагучыць вялЁкая сЁрэна, будзеш ставЁць тут адзЁн крыжык. Як
паставЁш усе, тады мы прыляцЁм на Зямлю, Ё ты пойдзеш да дзяцей". ╗н яшчэ
раз пагладзЁ╒ сына па галаве Ё выйша╒.
А хлопчык пача╒ разглядаць стужку. ╗н хутка наставЁ╒ бы на ╦й крыжыка╒
Ё пабег бы на Зямлю ╒ вялЁкЁ дэндрарый. Але бацька загада╒ чакаць сЁгналу
сЁрэны. Хлопчык веда╒, што старэйшых трэба слухацца. ╗н толькЁ аднойчы
паставЁ╒ лЁшнЁ крыжык. Усе астатнЁя разы рабЁ╒, як каза╒ бацька, хаця ╒рэшце
яму ╒жо надакучыла чакаць.
Рысачак заставалася так многа, што ╦н не мог Ёх нават пералЁчыць Ё не
веры╒, што Ёх калЁсьцЁ не стане. РысачкЁ снЁлЁся яму, калЁ ╦н кла╒ся спаць.
╡, уста╒шы, клЁка╒ робата Ё адпра╒ля╒ся ╒ бЁблЁятэку. Цяпер там бы╒ толькЁ
адзЁн фЁльм, той самы, што ╦н глядзе╒ некалЁ самавольна. Але Ёншага хлопчыку
Ё не трэба было. ╗н мог Ё гэты глядзець многа раз запар, кожны раз
знаходзячы нешта новае, жаданае Ё цЁкавае...
Наста╒нЁк змо╒к. У блакЁтным па╒змроку мы бачылЁ толькЁ яго постаць,
высокую, шыракаплечую, Ё гордую галаву з пасЁвелымЁ валасамЁ.
Ма╒чалЁ Ё мы, захопленыя расказам, здзЁ╒леныя тым, што, аказваецца, наш
наста╒нЁк ведае Ё гэтую не любЁмую Ём тэму. Нарэшце МЁшка парушы╒ цЁшыню:
- ╗н потым сустрэ╒ся з дзецьмЁ?
Наста╒нЁк павярну╒ся да экрана, Ё мы ╒бачылЁ, як ╦н пакЁва╒ галавой.
Потым пачулЁ:
- Зоркал╦т вярну╒ся пазней. Была аварыя. А хлопчык... ╗н тады ╒жо
вырас.
Нам стала шкада хлопчыка, якЁ нЁ разу не пагуля╒ са сваЁмЁ равеснЁкамЁ.
АдзЁн Сашка сказа╒:
- Ну Ё што? Затое яму лягчэй было вярнуцца ╒ космас.
- ╗н заста╒ся на ЗямлЁ, - адказа╒ наста╒нЁк. ╡ мне здалося, што яго
голас задрыжа╒. Але мне гэта, напэ╒на, толькЁ здалося. Праз момант наста╒нЁк
дада╒: - Бо што можа быць лепшае за нашу цудо╒ную, цудо╒ную Зямлю!
- А той хлопчык, - вырвалася ╒ мяне, - дзе ╦н зараз?
ФЁранкЁ папа╒злЁ ╒верх. Зно╒ стала светла. Наста╒нЁк стая╒ за сталом,
пазЁраючы вышэй нашых гало╒. ╡ мне здалося... Мне здалося, што наш наста╒нЁк
вельмЁ падобны на таго штурмана, бацьку хлопчыка... Ё на самога хлопчыка...
Last-modified: Sun, 26 Oct 2003 09:53:16 GMT