Ocenite etot tekst:



---------------------------------------------------------------
     Istoricheskaya povest'

     Risunki hudozhnikov N. Morozova i YU. Kruglova
     Fajl s knizhnoj polki Vadima Ershova http://vgershov.lib.ru
---------------------------------------------------------------

     ARTAMOSHKA LUZIN


     OGLAVLENIE:
     CHast' pervaya
     Gorodok Irkutskij
     Tajny chelovecheskie
     Pevchaya ptashka
     Gor'koe zhit'e
     Voevodskij sluzhka
     Na voevodskom dvore
     Osada gorodka
     Novyj voevoda
     Egorka Vetroduj CHast' vtoraya Lesnye lyudi
     Hrabryj ohotnik Sarancho
     Lyuchi
     Belka -- hitryj zver'
     "Nikto ne vidit moego serdca" CHast' tret'ya Kazaki v tajge
     Plenniki
     Strashnye gosti
     Sajba CHast' chetvertaya Bratskij ostrog
     YArmarka
     Strela-vojna
     Novye praviteli
     Lesnoj ded
     Volya!
     Pobednyj pir



     




     GORODOK IRKUTSKIJ

     Nad  Angaroj plyl tuman. Solnce izredka proryvalos' cherez seduyu pelenu,
i togda ono kazalos' mutnym,  oranzhevo-krasnym pyatnom. Bylo  tihoe utro.  No
vot  podul veter, i tuman stal medlenno  podnimat'sya; belye  kloch'ya  tayali i
teryalis' v serom nebe. Veter promchalsya nad Angaroj, i na gladkoj poverhnosti
ee podnyalis' grebni bujnyh voln. Gnevno bilas' moguchaya reka, bilas' i tyazhelo
dyshala, nanizyvaya na berega zheltye kom'ya peny.
     V polden' veter stih, ochistilos' nebo, i solnce oblilo zolotym svetom i
reku,  i  gory,  i  belye  dali.  Glyancevaya,  biryuzovo-sinyaya  voda  sverkala
prozrachnymi  struyami, zhivymi, perelivchatymi. Goluboe nebo potonulo v Angare,
pribrezhnye  gory otrazhalis'  na  gladkoj  poverhnosti  reki reznymi  chernymi
uzorami.
     Na  pravom  beregu  raskinulsya  gorodok Irkutskij,  okajmlennyj tolstoj
derevyannoj stenoj. Krepkaya stena, rublennaya slavnymi umel'cami topornyh del,
sostoyala iz brevenchatyh srubov, plotno prilegayushchih odin k drugomu.
     Krepost',  obnesennaya stenoj,  nazyvalas' Irkutskim rublenym  gorodkom.
Naverhu  brevenchatoj  steny  vidnelos' neskol'ko  vozvyshenij  --  "oblamov",
krytyh tesom.  V  oblamah  ziyali  chernye  dyry --  bojnicy: bol'shie  --  dlya
strel'by iz  mednyh pushek, malye -- iz mushketov  i pishchalej*. Bojnicy verhnie
prednaznachalis' dlya nastennyh strelkov -- verhnij  boj, v  seredine steny --
seredinnyj boj i vnizu -- podoshvennyj boj.  Kazaki podoshvennogo boya strelyali
lezha.
_______________
     *  M u sh k e  t --  starinnoe tyazheloe  ruzh'e. P i  shch a l ' -- starinnoe
ruzh'e, zaryazhavsheesya so stvola.
     Vdol' naruzhnoj storony steny gorodka tyanulsya glubokij rov, a  za nim --
nepristupnye  zagrazhdeniya:   rogatiny,  prichudlivye  koryazhiny,  neprohodimye
kolyuchki i ostrye kak nozhi kolyshki. Nad  stenoj  Irkutska  vozvyshalos'  shest'
brevenchatyh bashen. Samaya bol'shaya -- vos'miugol'naya, iz tolstyh listvennichnyh
breven; ostal'nye pomen'she -- chetyrehugol'nye. Bashni imeli tesovye shatry dlya
karaulov. Ostrye glavy bashennyh shatrov vzvivalis' v podnebes'e, tol'ko sizye
golubi da ostrokrylye lastochki proletali nad nimi. Bol'shaya bashnya i dve malye
nazyvalis' proezzhimi:  v  nih byli  ustroeny vorota dlya v®ezda  i  vyezda iz
gorodka,  ostal'nye -- gluhimi. Pervye vorota, samye shirokie, bol'shoj bashni,
-- Zamorskie: cherez nih  shla doroga  v  dalekij,  nevedomyj Kitaj. Vtorye --
Mel'nichnye: cherez nih ezdili na mel'nicy, stoyavshie na  reke Ushakovke. Tret'i
-- Monastyrskie: cherez nih gorozhane hodili i ezdili v prigorodnyj monastyr'.
     Gorodok stoyal na  bolote i utopal  v gryazi. Gorozhanki, podobrav  hvosty
dlinnyh s  oborkami yubok, shlepali po luzham, prygaya ot  pen'ka  k  pen'ku, ot
bugorka k bugorku, chtoby dobrat'sya  do gorodskoj ploshchadi.  Dazhe  vozle  doma
strogogo voevody -- groznogo gorodskogo upravitelya -- stoyala ogromnaya  luzha,
gde  po samye  stupicy  vyazli kolesa teleg,  a koni, utopaya  po  bryuho, edva
vykarabkivalis' iz topkogo bolota.
     Kogda podnimalos' utrennee  solnce  i kogda pryatalos'  ono  vecherom  za
goru, gorod  napolnyalsya pronzitel'nym kvakan'em lyagushek.  Ih bylo mnozhestvo:
oni prygali pod  nogami  prohozhih,  shlepalis'  v  luzhi,  razbrasyvaya  lipkie
bryzgi. Neredko zazevavshayasya hozyajka prinosila s bazara vmeste s kalachami  i
govyadinoj zaprygnuvshego v  koshelku lyagushonka. Nikto  ne obrashchal vnimaniya  na
etih  kriklivyh  i nadoedlivyh  sosedej. Lish' dosuzhie starushki,  vsyudu  vidya
primety  i  predznamenovaniya,  govorili:  "Ezheli  lyagushki  zhirnye,  lenivye,
kvakayut netoroplivo, protyazhno  -- k tishine, k pokoyu.  Ezheli krichat  do  zari
gromkogoloso da napereboj -- k pozharu..."
     Muchili gorozhan bolee nazojlivye  gorodskie obitateli -- komary; zhguchie,
prilipchivye,  zlye.  Stariki  pomnili  vremya,  kogda  tuchi komarov  i  moshek
zastilali nebo tak,  chto teryalos' solnce. Togda gorozhane vyhodili na ploshchadi
i ulicy, zhgli kostry, vykurivaya iz gorodka gnusa edkim dymom.
     Za  Irkutskom  stenoj  stoyal gustoj  les;  mesto  eto  zhiteli  prozvali
Poteryahinoj: tam chasto teryalis' korovy  gorozhan.  Derevyannye domiki gorodka,
razbrosannye v besporyadke, napominali chernye kochki na bol'shom bolote. Ulic v
gorodke ne bylo, stroilis' gorozhane kto kak hotel i komu gde nravilos'. Imel
Irkutsk  Torgovuyu  ploshchad'.  Po  nej rastyanulis'  krivymi ryadami  kupecheskie
lavki: myasnye, hlebnye, kvasnye, lavki  tovara krasnogo. Po temnym zakoulkam
lepilis', tesnya drug druga, obzhorki i kabaki.
     Vnutri  ostrozhnoj  kreposti nahodilsya gosudarev dvor --  dom voevody; v
nem  dve  bol'shie  gornicy  -- odna  pod krepostnoj bashnej,  vtoraya  v  vide
pristroya. V gornicy padal  myagkij svet cherez okna  so slyudyanymi  okonnicami,
obitymi  belym zhelezom.  Gornicy byli bogato  obstavleny:  krashennye lazur'yu
lavki, na polu kovry kitajskoj raboty, nakrytyj uzorchatoj  skatert'yu stol. V
pravom  uglu --  ikona  Spasa; ot goryashchej lampady zhivye  otbleski  padali na
serebryanyj oklad ikony. V teplom uglu, vozle  bol'shoj pechi,  --  lezhanka pod
cvetistym odeyalom,  na stene --  ognevaya pishchal'  s  porohovym prikladom, nad
izgolov'em -- dorogaya voevodskaya shuba na sobol'em mehu, a na polu -- bol'shaya
shkura medvedya.
     Nedaleko  ot voevodskogo doma  stoyali  izby --  prikaznaya,  karaul'naya,
voevodskih  sluzhek,  voevodskih  kazakov, dva ambara,  povarnya,  dve myl'ni,
gostinyj dvor, porohovoj pogreb, vrosshij gluboko v zemlyu. Poseredine ostroga
vozvyshalas' derevyannaya cerkov'.
     Za voevodskim domom, v temnom gluhom  uglu, utopaya  v  kolyuchem bur'yane,
skryvalas' chernaya izba. Dazhe voevodskie lyudishki  s trevogoj kosilis' na  nee
I, ozirayas', v strahe sheptali: "Pytoshnaya!"
     V pytoshnoj voevodskij palach Ivan Borodatyj so svoimi podruchnymi zhestoko
nakazyval vorovskih, beglyh i inyh ozornyh lyudishek.
     Vokrug Torgovoj ploshchadi krivymi ryadami shli kupecheskie doma s malen'kimi
okoncami, gluhimi stavnyami, krepkimi vorotami.
     Tol'ko ne vsem dovelos'  zhit' za krepkimi  stenami da tolstymi brevnami
gorodka. Rabotnye lyudi --  podenshchiki,  remeslenniki, i pashennye krest'yane --
chernyj  narod -- zhili na otshibe,  poodal'  ot krepostnyh sten.  Oni kormili,
odevali, obuvali  zastennyh zhitelej,  nachinaya  ot  samogo voevody  i  do ego
kazakov i sluzhek, stroili, ukreplyali i prihorashivali stroeniya gorodka.
     Zagorodnaya  chernaya slobodka  nazyvalas' Rabotnymi  ryadami; zhili  v  nih
slavnye   umel'cy,   remeslennyj  lyud:  Ivashka  Kolokol'nikov,   plotniki  i
korabel'shchiki  Somovy, brat'ya Mit'ka,  Petrun'ka da  Nikolka  Kuznecy,  Semka
Skornyak, portnyazhnyh del master Senya Petuh i mnogie drugie.
     S voshodom  solnca vzletal v podnebes'e  sinij dym,  stuchali  moloty po
zhelezu, pyhteli kuznechnye mehi, iskry belymi bryzgami razletalis' vokrug.
     Rabotnye lyudi  kovali kosy, serpy,  nozhi,  mechi,  piki,  delali  ruzh'ya,
otlivali  kotly, kuhonnuyu utvar'.  Na  beregu  goreli kostry -- tam  stroili
korabli, lodki. V prigorodnom lesu lesoruby zagotovlyali drova, kurili smolu,
gnali degot'. Ugol'shchiki v bol'shih yamah tomili ugol'.
     Poodal'  ot goroda,  na burlivoj  rechke,  den' i  noch' skripeli zhernova
mel'nic.
     Trudilis' lyudi i na sibirskih pashnyah. Zemli brali s boem. Boj tot byl s
drevnej  tajgoj   --   rubili   sosny,  listvennicy,   berezy,   vyzhigali  i
vykorchevyvali stoletnie  pni. Boj byl  i s  morozami,  chto ne davali sozret'
hlebam.  Seyali  osen'yu  pod tolstyj  sneg.  Horosho rodila sibirskaya zemlica,
omytaya potom, vzryhlennaya tyazhelymi  trudami rossijskogo prishel'ca, pashennogo
muzhika. Probralsya russkij hleborob v Sibir' ne s ognem i mechom, a s plugom i
boronoj,  chtob  postoronilas'  gluhaya  tajga,  a  pustuyushchie,  vol'nye  zemli
zacveli, pokrylis' zolotymi kolos'yami.


     Gorodok  mirno  spal.  No  gorodskoj  voevoda  knyaz' Ivan  Gagarin  uzhe
prosnulsya.  Naskoro  plesnuv studenoj vodoj na lico, on  vytersya  polotnyanym
rushnikom s iskusno  vyshitymi krasnymi cvetami,  toroplivo  nadel dlinnopolyj
kaftan, vysokuyu s opushkoj shapku i zashagal v prikaznuyu izbu.
     Pis'mennyj  golova* uzhe  nahodilsya  za stolom.  Otkryvaya dver', voevoda
kriknul:
     -- Pisca zovi!
_______________
     * P i s ' m e n n y j g o l o v  a -- pomoshchnik voevody, ispolnyavshij ego
prikazaniya.
     Pisca  Aleksashku otyskali v kazach'ej izbe,  na pechi. Zadrav vverh ryzhuyu
borodku, on  sladko spal. Pis'mennyj  golova  dolgo  budil sonlivogo  pisca,
tolkaya v bok dlinnoj sukovatoj palkoj.
     Aleksashka  vskochil  i, znaya, zachem  ego budyat kazhdoe utro,  shvatil vse
pis'mennoe snaryazhenie i melkimi shazhkami zasemenil po voevodskomu dvoru pryamo
v prikaznuyu izbu.
     Voevoda zazhdalsya.  Edva pisec perestupil  porog, voevoda gnevno sdvinul
brovi:
     -- Spish', Aleksashka?
     Aleksashka, malen'kij, ryzhij, oblezlyj chelovechek v zasalennoj kacavejke,
molcha  sonno dvigal rukami,  nehotya razvyazyval meshochek. Iz meshochka  on vynul
gusinoe pero, kusochek goluboj kraski, derevyannuyu chashku i pesochnicu. Postoyal,
pochesalsya  i,  ne  toropyas', razvel golubuyu  krasku.  Voevoda  tknul v chashku
pal'cem:
     --  Gushche,  Aleksashka,  gushche! Velikim  gosudaryam  budesh'  pisat'...  Al'
zapamyatoval?
     Aleksashka dobavil kraski,  prisel k stolu na kraeshek skam'i, vysvobodil
pravuyu ruku iz rukava. Sklonivshis' nabok, on pomahal rukoj,  chtoby  dobit'sya
legkosti v pis'me, i, vzyav pero, skazal:
     -- Slushayu pravym uhom.
     --  Oboimi  slushaj!  Dvum  velikim  gosudaryam pishesh',  --  oborval  ego
voevoda.
     -- Oboimi slushayu, -- popravilsya pisec.
     On nachal  vyvodit' na  tolstoj  bumage prichudlivye zavitushki  bukv,  no
vdrug ostanovilsya:
     -- Otchego zhe, batyushka-voevoda, dvum velikim gosudaryam?
     -- Ne tvoego uma delo, Aleksashka!
     Zadumalsya voevoda, otoshel ot  pisca, stal v okonce na nebesa glyadet'. V
golove dumy, kak pchely, royatsya.  Tyazhkie  vremena. Inozemcy ugrozhayut, gulyashchie
lyudishki,  ozornoj  narod,  svoevol'nichayut. Nadobna krepkaya carskaya ruka. Byl
car' Fedor;  vseh buntarej, nepokornyh lyudishek hotel izlovit', kaznit', chtob
drugie  strashilis',  da  ruki  u carya  Fedora  okazalis'  korotki  --  umer.
Upravlyat' Rossiej stali dva gosudarya -- brat'ya Petr da Ivan Alekseevichi, oba
maloletki.  Petru ispolnilos'  desyat' let,  a  Ivan byl starshe, no nezdorov,
slab umom. Rossijskim gosudarstvom pravila ih sestra Sof'ya...
     Voevoda ruku polozhil  na goryachij lob: otognal vospominaniya -- davno eto
bylo, let  desyat' tomu nazad. Teper' velikij  gosudar' na Rusi  odin -- Petr
Alekseevich, no  brata ego  Ivana v gramote nadobno imenovat' -- zhiv; hotya  i
bezumen, a carskij syn...
     Voevoda surovo svel brovi, podoshel k stolu:
     -- Nu, nachnem s bozh'ej pomoshch'yu, Aleksashka...
     Voevoda diktoval:
     --  "Gosudaryam  caryam  i  velikim knyaz'yam  Ioannu Alekseevichu  i  Petru
Alekseevichu, vseya  velikiya  i  malyya  i belyya Rossii  samoderzhcam holop  vash
Ivashka Gagarin  chelom  b'et. V  nyneshnem,  velikie  gosudari,  v  1693  godu
postroil ya, holop vash, v Irkutske novyj derevyannyj gorod so vsyakim gorodovym
stroeniem  i bashnyami i s  vorotami,  s  verhnim, i seredinnym, i podoshvennym
boyami. A togo  rublenogo goroda posylayu chertezhi i  schet, vo chto to gorodovoe
stroenie stalo i chto tam za rabota sdelana. Staryj gorod prishel v vethost' i
negodnost'.
     A novye mesta samye  luchshie  dlya  pashen,  i skotnyj  vypusk,  i  sennye
pokosy,  i rybnye  lovli -- vse  blizko. Nyne, velikie gosudari, bliz novogo
goroda kochuyut s  bol'shim i malym skotom buryatskie knyaz'ya i stoyat ih zimnie i
letnie  yurty.  Te buryatskie  knyaz'ya  imeyut  mnogo  hrabryh  voinov  i gorodu
ugrozhayut  pristupom -- velite poslat'  v Irkutskij gorodok svincu da porohu,
pushki da pushkarej".
     Pisec   vytashchil  pesochnicu  i  gusto  posypal  peskom  po  napisannomu.
Pis'mennyj  golova  vzyal  ispisannyj  list, svernul  ego  v rovnuyu  trubku i
perevyazal  shelkovoj  tesemkoj.  Na konchik  tesemki  nalepil  tolsto surguch i
ottisnul na surguche pechat'.
     Gonec povez gramotu v dalekuyu Moskvu.



     Na  okraine gorodka, v konce  Rabotnyh  ryadov, stoyala seren'kaya izbenka
Filimona Luzina, plotnika i kuzneca, hrabrogo muzhika, mastera kulachnogo boya.
Pritulilas' izba sboku krutogo yara, budto lastochkino gnezdo pod karnizom.
     -- Upadet, Filimon, izba-to! Upadet! -- shutili sosedi.
     -- Nebos', ne upadet! -- otvechal Filimon.
     Na proshloj nedele byl kulachnyj boj na ploshchadi. Bilis' kazaki  gorodskie
i  kazaki  voevodskogo  dvora  s pashennymi  muzhikami  da  rabotnymi  lyud'mi.
Shodilis' stenka  na stenku, bilis'  ot voshoda solnca do  ego zakata. V tom
boyu  voevodskij kazak Nikita Zlobin vybil  Filimonu tri  zuba. Stal govorit'
Filimon s  prisvistom,  budto  veter-skvoznyak  u  nego mezh  zubov  gulyaet. I
prozvali  s  teh por  Filimona voevodskie kazaki  svistunom. Zatail  Filimon
zlobu. Vspomnilis' tyazhkie starye  obidy na  voevodu. Dal sebe  Filimon zarok
szhech' voevodskij dvor vmeste s voevodoj i ego lyudishkami.
     Malan'ya, zhena Filimona, hudaya, roslaya zhenshchina s ustalym,  blednym licom
i  dobrymi serymi  glazami,  hodila  po  izbe,  topaya  razbuhshimi  sapogami;
prognivshie polovicy zhalobno skripeli. Malan'ya vozilas' okolo bol'shoj -- chut'
ne v pol-izby  -- russkoj pechi, gromyhala gorshkami, to i delo  posmatrivaya v
ugol, gde v lohmot'yah spala malen'kaya Palashka.
     Filimon valyalsya na pechi  i  ne vyhodil  dazhe  vo dvor: stydno na  glaza
lyudyam pokazat'sya.
     Prishel brat Filimona -- Nikanor.
     Malan'ya okliknula muzha.
     -- Filimon, brat k tebe navedalsya.
     Filimon spustilsya s pechi.
     -- CHto, skulu svorotili? -- sprosil Nikanor.
     -- Otojdu, mne ne vpervoj.
     -- To-to!
     Tshchedushnyj, seden'kij,  s kudlastoj  borodoj,  Nikanor ne  byl pohozh  na
brata  --  shirokoplechego, plotnogo  i  zhilistogo  muzhika. Glazki  u Nikanora
malen'kie,  shustrye da hitrye,  kak  u  zveryushki. Iz-pod  gustyh brovej  oni
vyglyadyvali  nasmeshlivo  i  dobrodushno.  Naoborot,  uzkie,   raskosye  glaza
Filimona  smotreli v  upor, pronizyvaya naskvoz' cheloveka. I ne  zrya govorili
pro Filimona:  "Glazishchi u nego  --  ogon',  tak i  obzhigayut,  cheloveku nutro
vyvorachivayut".
     Filimon zakashlyal.
     -- Ogo, da u tebya i nutro-to ne v poryadkah! Pej, brat, travu trilistnik
-- trava ta bolezni gonit.
     -- P'yu, -- surovo otvetil Filimon. -- Kak ne pit'!
     Nikanor podsel k bratu, prinik k uhu:
     -- Raseya nasha  matushka v slezah  i krovi tonet.  V lesa narod  bezhit, v
lesa...
     -- Otchego tak?
     --  Sluh proshel, chto  velikij  nash gosudar'  vskipel gnevom na narod  i
povelel rubit' i pravogo i  vinovatogo. Obagrilas' vsya  Rus'-matushka goryachej
lyudskoj krov'yu i zadymilas' v chadu pozharishch. A boyare, da carskie naushniki, da
palachi  ot  radostej   mesta   ne  najdut   --  govoryat:   "V  strahe,  mol,
gosudar'-batyushka narod svoj derzhit, i to pravil'no delaet: narodu, mol, nado
ustrashenie prevelikoe, a to lyudishki i drug druga pob'yut".
     -- A narod chto?
     --  Po  sluham,  narodishko  lyuto  obidelsya.  Shvatili  ozornye  lyudishki
toporiki,  kol'ya da drekol'ya, a kto sablyu ostru,  a  kto i pishchal' ognevuyu, i
poshli na gosudarya, na boyar da na palachej gosudarevyh... A smirennye v temnyh
lesah spryatalis', zhivut v tihosti...
     -- Zamolchi, Nikanor! -- ozlilas' Malan'ya. -- Vyrvut yazyk tvoj okayannyj,
vyrvut!
     -- Umolkayu, -- opustil golovu Nikanor.
     Malan'ya vyshla.
     Brat'ya podoshli k okoncu. Filimon vzdohnul:
     --  Smotri,  Nikanor,  kakovy  dali  nebesnye i  lesnye  --  svetly  da
zamanchivy. Est'  li  im konec?  Soset  i  glozhet serdce:  chto za temi sinimi
dalyami, kakie zemli, kakie  carstva? Mozhet, schast'e-to, brat, tam?  A? -- On
pokazal rukoj na vostok, gde sizaya dymka tiho plyla nad dalekoj tajgoj.
     Nikanor pechal'no pokachal golovoj:
     -- Neposedliv ty, brat, vse by iskal da  iskal neznaemoe, vse by shel  i
shel kuda-to... Kto zhe tebya gonit? ZHivi v tihosti...
     -- Kto gonit? Glupye tvoi rechi! Mozhet, v temnoj tajge, za temi groznymi
gorami, -- i zlato, i serebro, i kamen'ya-samocvety! Grebi lopatoj...
     -- Mudry slova predkov:  zlato hodit gorbato. Pechalit'sya nado o zemlyah,
chto hlebushko rodyat, o pashnyah-kormilicah. Narodishko-to puhnet ot goloda, a ty
o zlate... Smirno nado  sidet', v lesah  ukryt'sya i zhit' na mirnoj zemle, ne
begat', ne ryskat'. Zver' -- i tot svoe logovo imeet...
     Filimon rassmeyalsya:
     -- Pohval'no li, Nikanor, cheloveku v svoem  logove sidet', sveta belogo
ne videt'! Ptica -- i ta schastlivee: v nebesah parit, puti dal'nie pered nej
otkryty...
     -- Zemlya -- nasha mat', chelovek bez nee  -- ditya glupoe... ZHivi, brat, v
tihosti...
     Opustil golovu Filimon,  zadumalsya, potom gordo  vypryamilsya,  glaza ego
zasverkali:
     -- V tihosti, govorish', zhit', v  lesah horonit'sya zajcami? Neladno eto,
ne po moemu nravu. Rvetsya serdce na volyu-volyushku!
     -- Ujmi serdce, brat, ne terzaj... -- Nikanor  opyat' naklonilsya  k  uhu
Filimona:  --  Mogu povedat' tebe tajnu.  No smotri,  bratok, smotri: govoryu
tol'ko tebe, inyh strashenno boyus'.
     -- Govori, brata rodnogo ne strashis'!
     -- Mne odin pisec-propojca tajny  chelovecheskie  rasskazyval. Veliki  te
tajny, i ne nashemu umu-razumu te tajny ponyat'.
     -- Govori!
     -- CHital  tot pisec-propojca  chernuyu  knigu, a  pisal tu  chernuyu  knigu
beglyj  chelovek  uma  prevelikogo  i pisal  tajno, kraduchis'. Zemlya-to  nasha
matushka, po toj chernoj knige, na kitah ne stoit...
     -- Ne stoit?..
     --  Ne stoit, a krugla-de  ona, velika  i nahoditsya v vechnom  kruzhenii,
plavaya v nebesah, kak ryba preogromnaya v more-okeane plavaet i ne tonet...
     -- Dikovinno mne eto, brat, no opyat' zhe  umom svoim ya  razumeyu tak:  ot
etogo zemnogo kruzheniya, vidimo, i na zemle vse skruzhilos' i  pereputalos'. I
odnim bogatstvo valitsya, kak iz preogromnoj bochki, drugie zhe v trudah mayutsya
i, zhivoty podzhav, lohmot'yami zemlyu metut...
     -- Po toj chernoj knige, Zemli kruzhenie vechno, i uderzhat' ego ne mozhno.
     -- A bog?
     -- Po toj chernoj knige, o boge slov net, i mesto emu ne najdeno.
     -- Da ty v ume?
     Oba zadumalis'.
     -- Smotri, Nikanor, -- svirepo sdvinul brovi Filimon, -- carya skvernish'
-- to mozhno, boyar-muchitelej da voevod s palachami rugaesh' -- to mozhno, to mne
po dushe, a vot boga ne tron'!
     Nikanor horosho znal nrav svoego brata, ispugalsya:
     --  Boga...  ne shevelyu, da i kak ego poshevelish', ved' on  bog! Ot  zlyh
lyudej   nadobno   horonit'sya,  a  bogu  vozdavat'  dolzhnoe,  zhit'  smirenno,
pravedno...
     Brat'ya pokosilis' na  malen'kuyu ikonku, chto  visela  v uglu, zasizhennom
splosh' muhami, i razmashisto perekrestilis'.
     Za  dveryami  poslyshalsya shum. Brat'ya oglyanulis'. Malan'ya,  otkryv dver',
tashchila za ruku Artamoshku. Mal'chishka pyatilsya, ne hotel idti. Vihrastaya golova
ego byla vzlohmachena,  lico v krovi. Bol'shie otcovskie sapogi i dlinnaya,  ne
po rostu, kazackaya kacavejka gusto vymazany  v gryazi. Artamoshka upiralsya, no
mat', krepko vcepivshis', tashchila ego cherez porog.
     Filimon garknul na vsyu izbu:
     -- Obmoj brodyagu, ya ego pouchat' stanu!
     Mat'  smyla  s lica  Artamoshki gryaz'.  Ostatkami gusinogo sala  smazala
raspuhshij nos, tolknula k otcu.
     -- Kto? -- sprosil otec.
     -- Selivanovy rebyatishki.
     -- Oba?
     -- Oba!
     -- Za chto?
     Mal'chik molchal.
     -- Govori! -- ne unimalsya otec, znaya, chto syn chto-to skryvaet.
     Artamoshka raskrasnelsya i zashlepal vspuhshimi gubami:
     -- Selivanovy  Grishka  da Petrovan prohodu  ne  dayut, orut  prinarodno:
"Tvoemu  otcu  zuby  vyshibli.  Teper'  ty,  Artamoshka,  ne  Luzinov  syn,  a
Svistunov".   A   men'shoj,  Grishka,   na   odnoj   noge  skakayuchi,  lopochet:


      Artamoshka,
     Artamoshka, oglyanis'!
     Tvoj otec razbojnik...

     Artamoshka ne dogovoril, zaplakal.
     -- Soplyak! -- stuknul Filimon kulakom po stolu i tak topnul nogoj,  chto
poletel  s   polki  gorshok  i   rassypalsya  melkimi  cherepkami.   --   Davno
selivanovskie na rozhon lezut! -- kriknul on i shvatilsya za topor.
     Nikanor pytalsya uderzhat' ego:
     -- Ne kazni serdce, ne goryachi krov'! Selivanovy -- kupcy, hot' i melki,
no  na vidu u  samogo voevody, tyagat'sya s  nimi nam  ne v  silah... Zasekut,
ej-bo, na ploshchadi zasekut voevodskie palachi!
     Malan'ya vcepilas' v Filimona -- ne puskala iz izby.
     Filimon brosil  topor, potryas  kulakami v vozduhe i bessil'no opustilsya
na  zemlyu. Artamoshka  shmygnul na  pechku  i pritih.  Potrogav  raspuhshij nos,
prosheptal:
     -- Grishku na kulaki vyzovu, s Petrovanom siloj pomeryayus'! V odinochku-to
oni trusovaty.
     Na pechi  on sogrelsya  i  sladko zadremal. Skvoz'  poluson uslyhal stuk.
Vybezhav iz izby, Artamoshka  uvidel otca  za rabotoj. U  potuhshego  gorna, na
obozhzhennom brevne,  v ryad lezhali svezheottochennye nozhi. Artamoshka soschital --
devyat'  shtuk. Otec  tesal toporom, zagotovlyal k nim  berezovye  rukoyatki. Ne
uterpel Artamoshka, shvatil odin nozhik. Oster, lezvie kak zhar gorit!
     -- Ne tron'! -- prikriknul Filimon. -- YA tebe, ozornik!
     Artamoshka zametil, chto u otca gustye brovi soshlis' do samoj perenosicy.
"Zol otec... Lyut i  zol, --  podumal  Artamoshka. --  Byt' bede". On  polozhil
nozhik i ushel ot  otca obizhennyj. Potom opyat'  zabralsya na pech', dazhe uzhinat'
ne stal.
     On slyshal, kak otec, vernuvshis' v izbu, govoril:
     -- Pob'yu!.. Pogromlyu!..
     -- Ne nado, Filimon,  --  uprashivala, vshlipyvaya, mat'.  --  Voevodskie
naushniki proznali pro  tvoi ugrozy, ne  snosit'  golovy... Bezhat' tebe nado,
spasat'sya.
     -- A ty?
     -- CHto  ya!  --  vzdohnula mat'.  -- Mne  odna sud'ba -- mayat'sya,  obidy
snosit'.
     -- Dolgo li snosit' obidy voevodskih muchitelej! -- ne unimalsya otec.
     "Draka! -- obradovalsya Artamoshka. -- Selivanovyh, naverno, otec  lupit'
budet. Vot poteha!.."
     -- Sozhgu! -- grozilsya otec.
     -- Pobojsya boga, ne nado! -- ugovarivala mat'.



     Pod  utro vspoloshilsya gorodok. Trevozhno bil cerkovnyj kolokol.  Zarevom
polyhalo  nebo. Gorela  izba vozle voevodskogo  doma. Artamoshka  brosilsya  k
okoncu,  no mat'  zagnala  ego obratno  na  pech'.  Vskore  zaskripela dver',
poslyshalsya shepot:
     -- Proshchajsya, Filimon, bezhim!
     Mat' plakala. Otec sklonilsya  k Palashke. Devochka vcepilas' emu v borodu
i sproson'ya smeyalas'.
     -- Artamoshka, proshchaj! -- skazal otec.
     -- Kuda, tyat'ka?
     -- V lesa gustye, gde rebyatushki udalye.
     -- Voz'mi menya!
     -- Mal.
     Poproshchalsya Filimon s Malan'ej, vskinul kotomku na spinu, sunul topor za
poyas. I  otec, i mat', i  voshedshie v izbu muzhiki seli na lavki,  posideli  s
minutu, vstali, sorvali  s golov shapki, nizko poklonilis' v ugol, gde visela
ikona, i bystro vyshli iz izby.
     Artamoshka  primetil:  u kazhdogo muzhika  iz-za poyasa  vidnelas' rukoyatka
nozha otcovskoj raboty.
     Bol'she ne videl Artamoshka otca. On sperva  dazhe  obradovalsya: "Teper' ya
kak bol'shoj, kak muzhik nastoyashchij -- chto zhelayu, to i delayu".
     No  skoro nastala  gor'kaya zhizn'.  Mat'  s utra  uhodila  na  rabotu  i
vozvrashchalas' pozdno vecherom, a Artamoshka dolzhen  byl sidet' v izbe i nyanchit'
Palashku. Nikuda nel'zya sbegat'  Artamoshke  -- ni na  reku,  ni  v les, ni na
ploshchad'. Lish' po voskresnym dnyam ustalaya mat' razreshala:
     --  Begi, Artamoshka,  na ulicu,  begi,  synok, a  to  ty  u menya  tak i
zasohnesh' v izbe.
     Togda sryvalsya Artamoshka vihrem i do vechera ne vozvrashchalsya.
     Odno schast'e u Artamoshki -- dyad'ka Nikanor.
     "Teper'  hodit dyad'ka ne k otcu, a ko mne", -- dumal  on i  ochen'  etim
gordilsya.  Dyad'ka  Nikanor  kazalsya  Artamoshke  umnee vseh  na svete: byl on
horoshim rasskazchikom i zamechatel'nym ptashechnikom.
     Rasskazyvaet dyaden'ka pro zhit'e ptich'e i vse na lyudej perenosit.
     "Ptica,  --  govorit,  --  umnee   lyudej,  i  serdce  u  pticy   dobree
chelovecheskogo", -- a sam vzdyhaet.
     Togda  i Artamoshke  stanovitsya  grustno,  on tozhe  tyazhelo  vzdyhaet,  i
kazhetsya emu, chto net nichego na svete, chego by ne znal dyad'ka Nikanor.
     Odnazhdy prishel Nikanor s podarkom:
     --  Beri,  Artamoshka,  klesta.  Ptica  --  ona  tvar'  nezhnaya,  serdcem
laskovaya. Beri, kormi ee, oberegaj...
     Artamoshka  protyanul  drozhashchie  ot  radosti  ruki,  a  vzyat'  podarok ne
reshaetsya.
     --  Beri,  beri!  Klest  ne prostoj,  --  poyasnil  dyad'ka,  --  pevchij,
golosistyj. Redkostnyj klest! Lisicej cherno-buroj iz-za nego  popustilsya. Vo
kakoj klest!
     --  CHudno mne, dyad'ka, kak  eto  iz-za  pticy  ty  lisicu  opustil?  --
zagorelsya lyubopytstvom Artamoshka.
     Nikanor nachal rasskazyvat':
     --  CHut'-chut'  zabelel  vostok,  tuman  uplyl  v doliny,  rosa pala  na
derev'ya. V eto samoe vremya  ptashki, osoblivo klesty, i vyletayut... Rasstavil
ya seti i ne dyshu. Vdrug, smotryu,  vsporhnula  staya ptashek. Vizhu,  sredi  nih
klest,  da  kakoj  klest!  --  s  pyatnyshkom  pod  grudkoj:  znachit,  pevchij.
Pokrutilsya klest nado mnoj, chiriknul sladkim goloskom -- chilik-chirik-pik! --
i sel  nedaleko na vetku. Sizhu.  Vsporhnula staya  ptic, klest tozhe.  Smotryu,
kradetsya cherno-buraya lisica za klestom. Glaza  zelenye goryat,  past' ostrymi
zubkami, kak igolkami belymi, usypana,  a shubka chernaya blestit, perelivaetsya
serebrom i  zolotom. "Horosha!  --  dumayu.  -- |h,  horosha!  Kradetsya  lovko.
Scapaet... scapaet,  -- dumayu, -- proklyataya,  scapaet klesta! A esli ee bit'
--  klest  uletit.  Vot  zadacha!"  Tut ya reshil  promenyat' doroguyu  lisicu na
klesta. Pripodnyalsya  slegka. Pochuyala, podlaya,  cheloveka  -- da bezhat'. Klest
vzmahnul krylyshkami -- da k setke. Tut ya ego i nakryl.
     Artamoshka zastyl, slushaya rasskaz dyad'ki. On smotrel to na dyad'ku, to na
klesta. Ptashka metalas' v kletke, bilas' klyuvom, trepetala krylyshkami.
     -- Priuchat' nado. Nevolya --  ona i dlya ptashki nevolya; vish', kak b'etsya,
-- skazal-Nikanor.
     S etogo dnya i nachalas' u Artamoshki novaya zhizn'. Den' mozhet ne est',  no
pticu nakormit. Klest bystro privyk, zvonko i perelivchato pel, napolnyaya dushu
Artamoshki  radost'yu. Celye  dni provodil on u kletki. Kogda klest perestaval
pet', Artamoshka skladyval guby trubochkoj i nachinal svistet' po-ptich'i. Klest
podnimal golovku, hlopal kryl'yami i zalivalsya zvonkim svistom.
     Radovalsya  Artamoshka, i  krepche  stanovilas' ego druzhba s  klestom.  On
gordilsya  etoj  druzhboj  i,  kogda  prihodil k  nemu tovarishch  ego,  Danilka,
hvastlivo sprashival:
     -- Ptichij yazyk znaesh'?
     -- Net, -- otvechal Danilka.
     -- |h, ty! Vot slushaj... -- I Artamoshka nachinal svistet'.
     On svistel, a klest emu vtoril.
     Udivlyalsya Danilka,  pytalsya podrazhat', no u nego nichego ne vyhodilo. Ot
dosady  on krasnel  i serdilsya. I  vsegda  konchalas' takaya vstrecha tem,  chto
Artamoshka govoril svoemu drugu:
     -- Neskladnyj u tebya yazyk, Danilka. A  vot  mne lyubaya  ptica pod  silu:
hot' petuh, hot' vorona, hot' golub', hot' vorobej, mne vse edino -- mogu!
     Danilka uhodil nedovol'nyj; shchupaya  pal'cami svoj yazyk,  ogorchenno kachal
golovoj:
     -- I vpryam' neskladnyj u menya yazyk.
     Odnazhdy  Artamoshka  sidel  v izbe  na polu,  igral  s Palashkoj. V dveri
pokazalis' golovy Danilki i Nikolki. Zapyhavshiesya druz'ya vraz kriknuli:
     -- Bezhim, Artamoshka, na ploshchad'!
     -- A chto?
     -- Narodu vidimo-nevidimo. Bezhim!
     Zametalsya  po  izbe  Artamoshka.  Druz'ya  ne  stali  zhdat'  i  skrylis'.
Artamoshka vzglyanul  v  okonce  i ahnul:  narod  tolpami  speshil na  bazarnuyu
ploshchad'.
     Kak byt'? Brosit' Palashku? A vdrug  mat' pridet -- beda... A  narod vse
speshil i speshil.
     Artamoshka lomal  golovu, putalsya v dogadkah: "CHto  by eto moglo byt'?..
A-a, znayu, znayu, chto eto: naverno, zhivogo medvedya priveli na ploshchad'".
     Kogda poslyshalas' otryvistaya drob' barabana, Artamoshka vskochil i vihrem
vyletel za dver'. Ne uspel  on otbezhat' i dvuh shagov, kak razdalsya vizglivyj
plach Palashki.
     Rasserdilsya Artamoshka, bystro vyvernul  shapku, zagnul podol kacavejki i
natyanul ego na  plechi, skorchil strashnuyu  rozhu, otkryl dver'  i zaoral grubym
golosom.
     Zabilas' Palashka v lohmot'ya, tiho vshlipyvaya.
     Na ploshchadi baraban bil otchayanno i zvonko.
     Mahnul rukoj Artamoshka i pobezhal na ploshchad'. Na ploshchadi tishina -- umolk
narod.
     Na pomost  vyshel carskij voevoda v  shirokoj, ne po plechu, shube, vysokoj
sobol'ej shapke, s tolstym posohom v ruke.
     Otdyshalsya voevoda, potoptalsya na odnom meste, postuchal posohom o pomost
i nachal rech':
     -- Ozoruet narod. |to hudo. YA, voevoda irkutskij, gosudarev sluga, vseh
ozornyh vyvedu. Na kogo ruku svoyu voevodskuyu  nalozhu -- tomu sveta belogo ne
videt', iz tyur'my ne vyjti, kazni lyutoj ne minovat'...
     Tolpa pritihla.
     -- Po ukazu  velikih  gosudarej, --  gremel voevoda, --  lovit' lyudishek
beglyh, teh, chto na gosudarej i slug ih ruku podnimayut i razbojnichayut. I teh
beglyh lyudishek veleno kaznit': bit' knutom, rvat' im nozdri zhelezom, chernymi
pyatnami klejmit' lob i natirat'  te  pyatna  porohom mnogozhdy, chtoby nichem te
pyatna oni ne vytravili i chtob te pyatna byli u nih po smert'.
     Voevoda vazhno soshel s pomosta; ego podderzhival pis'mennyj golova.
     Narod molchal.
     Artamoshka  vspomnil  otca  i  zadumalsya.  Ostryj  shchipok  vyvel  ego  iz
razdum'ya,  ot  boli  slezy  navernulis'.  Oglyanulsya --  a  pered  nim  stoyal
Selivanova kupca  syn Petrovan, davnishnij  emu nedrug. On  hohotal  i noskom
myagkogo sapoga pinal Artamoshku.
     Artamoshka szhal kulaki,  stisnul zuby i gotov byl brosit'sya na obidchika.
No Petrovan prezritel'no skrivil rot, prishchuril glaza:
     -- Tron' tol'ko, tron'! Otcu tvoemu zuby vyshibli i tebe...
     Za   spinoj  Petrovana  stoyali  dva  zdorovennyh  parnya.   Oni  svirepo
poglyadyvali.
     Pobelel Artamoshka, opustil golovu  i poshel proch'. V pervyj raz  spustil
on obidu, v pervyj raz otstupil.
     No Petrovan shel vsled, dergal ego za rukav i smeyalsya:
     -- ZHizn' ili smert'?
     Ostanovilsya Artamoshka i podnyal golovu:
     -- CHto privyazalsya?
     -- ZHizn' ili smert'? -- povtoril Petrovan.
     -- Nu, zhizn'!
     --  V obidu  ne dam, --  zasheptal Petrovan,  --  tol'ko  otdaj mne svoyu
pevchuyu ptashku
     -- CHto-o?
     -- Ptashku, govoryu, otdaj.
     Vidya   gnevnyj   vzglyad   Artamoshki,  Petrovan,  zaikayas'   i  putayas',
zatoropilsya:
     -- Za den'gi otdaj, ne za tak!
     --  Net,  -- otrezal Artamoshka,  -- ne prodazhna! --  A u  samogo zanylo
serdce, zatryaslis' ruki.
     -- Skaznyat tvoyu mat' i tebya tozhe. Pobegu voevodskomu piscu skazhu.
     Zashumelo u Artamoshki v golove, edva vygovoril on slova:
     -- Ladno, zavtra ptashku otdam... Zavtra...
     Slovno v temnote mel'knula ten'...  Zakrichal, zaohal Petrovan. Sobralsya
s silami Artamoshka,  oglyadelsya  i  vidit chudo: zhilistaya  ruka  shirokoplechego
muzhika  vcepilas'  v  vorot  naryadnoj kacavejki  Petrovana,  i tak eta  ruka
szhimala  gorlo, chto  u Petrovana  glaza  nalilis' krov'yu. Muzhik potryas ego i
tolknul v storonu. Petrovan upal, vskochil i bez oglyadki pobezhal proch'. Muzhik
postoyal, pochesal borodu i poshel. Kaftan u nego raspahnulsya. Artamoshka ahnul:
iz-za poyasa vidnelas' berezovaya rukoyatka nozha otcovskoj raboty.



     Minovali leto i zima.
     Sovsem  pokosilas'  izbushka Filimona. Ot nego nikakih  vestej  ne bylo.
Rabotnye ryady  rasshirilis'.  Za  Filimonovoj  izbushkoj, na  prigorke,  novye
nasel'niki stavili svoi izby. Rannej  vesnoj  priplylo po Angare mnogo semej
hlebopashcev. Priplyli oni po gosudarevu ukazu --  sibirskie pashni rasshiryat'.
Daleko za Rabotnymi ryadami  spozaranku slyshalis' lyudskoj shum, zvon  toporov,
goreli kostry. Hlebopashcy rubili les,  vyzhigali kustarniki, raschishchali bolota
-- gotovilis' k pervomu sevu na sibirskoj zemle.
     Bedno  zhila  Filimonova  sem'ya,  gor'koe zhit'e.  Sosedi  zvali  Malan'yu
sirotoj-vdovoj.
     V  izbe  temno. Artamoshka i  Palashka sideli v  uglu na lezhanke, zhdali s
raboty  mat'. Palashka pervaya  uslyshala dalekij kashel',  zaplakala: "Maman'ka
nasha idet". Mat' voshla v izbu, dolgo  kashlyala,  ustalo opustilas' na  lavku,
otdyshalas'.
     -- Detushki, -- okliknula ona, -- gde vy?
     -- Tut my, mamanya, tut!
     --  Svetil'nik  gde?  --  Malan'ya  stala iskat'  po  polkam.  Nashla  --
vzdohnula: ni kapli masla v nem net.
     -- I tak obojdemsya, -- skazal tiho Artamoshka.
     Podoshla mat', dala po kusku rzhanogo hleba:
     -- Nate,  pozhujte.  Da  spite.  --  Zakashlyalas',  zastonala: --  Konec,
detushki, podhodit, sumu  nadobno gotovit'! Nishchie my,  -- pobirat'sya  pojdem,
kusochki prosit'...
     Materinskie  slezy da  gor'kie  stony  rasstroili Artamoshku.  Sel on  k
okoncu. Za  okoncem  chernaya  noch'. Vspomnilis'  emu  slova  dyad'ki Nikanora:
"Solnyshko vseh  obogrevaet,  a matushka detkam krashe solnyshka... Hvoraya  ona,
muchenica, Malan'ya-to,  matushka tvoya. Beregi ee,  Artamoshka".  Horosho govoril
dyad'ka  Nikanor, a  sam  skrylsya, vse brosil, tol'ko zaplechnyj meshok i vzyal.
"Vsyudu, -- govorit, -- shumno stalo, gam, zrya suetyatsya lyudishki... Tihoe mesto
nado iskat'". Klesta podaril i ushel, kak v vodu kanul.
     -- CHto sidish', synok? Spi! -- okliknula mat'.
     Utrom Malan'ya ushla do svetu na rabotu. Palashka  eshche spala, i  Artamoshka
pobezhal  na bazarnuyu ploshchad'. Ne dohodya  do ploshchadi, na zadvorkah, za lavkoj
kupca  Vojloshnikova,  natolknulsya  na  tolpu lyudej.  "Ne  inache,  kak  zhivoj
medved'", -- zasuetilsya on, no muzhiki tak  plotno sbilis',  chto nel'zya  bylo
probrat'sya poblizhe.
     Artamoshka ostanovilsya. CHej-to  zvonkij  tenorok  otchekanival  slovo  za
slovom, i Artamoshka zametil, chto lyudi lovyat s zhadnost'yu ego slova i nikto ne
vmeshivaetsya, ne perebivaet rasskazchika.
     -- Rajskaya  storona,  nevidannoj krasoty,  -- sypal  tenorok,  --  gory
skalistye v nebo ushli, snezhnymi shapkami oblaki v kloch'ya rvut. A po sklonam i
dolinam cvety i plody medovye rassypany. Reki shumyat, o bereg  volny  b'yutsya.
Ni  konnomu, ni peshemu lesa te zverinye projti ne  dano. Bogatstva zemnye  v
toj strane preogromny:  i  zlato, i serebro,  i  soboli,  i  lisicy, i  nivy
gustye. Pticy nebesnoj v lesah, ryby v rekah vidimo-nevidimo...
     -- CH'ya zhe ta zemlya? -- ne uterpel kto-to v tolpe.
     -- Bozh'ya, mil chelovek, bozh'ya... -- otchekanil tenorok i dobavil: -- Lyudi
ne russkogo  roda,  s  kosami  dlinnymi  i  glazami  uzkimi,  na  toj  zemle
obosnovalis' i zhivut... Da-a!
     -- Gnat'! -- ryavknul borodatyj muzhik v rvanoj shubejke. -- Gnat'!
     Tenorok ne unimalsya:
     -- Reka ta prevelikaya Amurom prozyvaetsya, splosh' ta reka Amur narodcami
ne russkih krovej zasizhena, kak muhami. I oni nam, Rusi synam, ugrozhayut.
     Muzhiki zashumeli:
     -- Boem idti!
     -- Vojnoj!
     Poteryal  terpenie Artamoshka: uzh  ochen' zahotelos' uvidet'  rasskazchika.
"Mozhet,  eto chelovek dikovinnyj", -- podumal  on i  reshil pojti na hitrost'.
Zabralsya na zabor,  chto  stoyal  nedaleko, no  nichego ne bylo vidno. Togda on
slozhil ladoni trubochkoj i prokrichal po-petushinomu:
     -- Ku-ka-re-ku!..
     --  Proklyataya  ptica!  --  vytyanul sheyu  vysokij muzhik  i  posmotrel  po
storonam.
     -- Hudaya primeta, -- soglasilsya borodatyj v zheltoj poddevke.
     Vse glyadeli, podnyav golovy, no petuha ne obnaruzhili.
     Muzhiki stali rashodit'sya.  Nichego interesnogo ne  okazalos'.  Artamoshka
dazhe splyunul ot zlosti.
     -- Zrya mykalsya, -- skazal on. -- Hot' by chto chudnoe ali medved'  zhivoj,
a to ryzhij lopochet, i vse ushi razvesili -- slushayut.
     -- Tat'!* -- zagrohotalo po ploshchadi.
_______________
     * T a t ' -- vor.
     

     Artamoshka migom  brosilsya tuda. Pestraya, shumnaya tolpa zalivala ploshchad'.
Bezhali baby v  dlinnyh cvetnyh yubkah,  v  raspisnyh shalyah  i platkah, bezhali
muzhiki  v armyakah, shubah, kaftanah, vertelis'  pod nogami mal'chishki, vizzhali
sobaki.  Vse   galdeli,  toropilis',  tolkalis'.   Na   etot  raz  Artamoshke
poschastlivilos':  stoyal on vperedi vseh. U lavki kupcov  brat'ev Paramonovyh
bili perepugannogo do smerti parnya. Ukral on v lavke krendel'. Synov'ya kupca
Paramonova staralis': bili tatya kulakami, prigovarivaya:
     -- Vot te krendel', vot te dva!..
     Iz tolpy kupcovy podpevaly reveli:
     -- V bok ego, v bok! S podsadom!
     -- Naddaj paru, poddaj zharu!..
     Zametil Artamoshka, chto u vora golubye-golubye glaza, budto  nebo yasnoe,
a volosy -- pen'ka zheltaya s  otlivom,  i katilis' iz golubyh glaz ego slezy,
smeshivalis'  oni  s gryaz'yu  i krov'yu na posinevshem lice. Ni odnogo zvuka  ne
proronil on, tol'ko  hripel,  vzdragival vsem  telom.  A  Paramonovy  brat'ya
toptali ego kovanymi sapogami, s razbegu bili, poteshalis'.
     "|h, zhal',  mal  ya! -- serdilsya Artamoshka. --  Posvorachival by ya  skuly
Paramonovym!"
     V eto vremya pribezhal sam kupec Paramonov s ogromnoj dubinoj. Vskinul on
dubinu, a iz tolpy zakrichali:
     -- Bej nasmert', kupec! Tatyu odin konec!
     Vyskochil Artamoshka k mestu poboishcha i volchkom zavertelsya podle kupca.
     -- Pni shchenka! Pni! Ish', kuda lezet! -- zashumeli na nego.
     -- Pshel! Ne meshaj, shchenok, delo delat'!
     -- Batyushka, da nikak eto Luzinov mal'chonka?
     -- On i est'!
     -- Za uho ego, ozornika, za uho da k materi!
     No Artamoshka vytyanul sheyu, zalozhil dva pal'ca v rot i zasvistel klestom,
da tak zvonko, da s takimi chudesnymi perelivami, chto tolpa ahnula, zamerla.
     --  Rodnen'kie, -- zagolosila rumyanaya  zhenshchina  v cvetnom platke, -- nu
kak est' ptashka, polnaya ptashka...
     -- Dopodlinnyj  klest,  slov  netu,  --  skorogovorkoj brosil  sosed  i
prilozhil ruku k uhu, chtob slyshnee bylo.
     Artamoshka zalivalsya pticeyu:  svist  ego  to zatihal, slyshalsya  slovno v
otdalenii, to narastal i perelivchato rassypalsya nezhnoj trel'yu.
     -- Skladno poet mal'chonka, za serdce hvataet, -- smahnula slezu rumyanaya
zhenshchina.
     Kupec Paramonov  i ego  synov'ya brosili  vora, smeshno  rasstavili nogi,
udivlenno smotreli v rot Artamoshke.
     Tem  vremenem  vor,  s  trudom   pripodnyavshis'  s  zemli,   popolz   na
chetveren'kah,  ostavlyaya  za  soboj  pyatna  krovi.  Pro  vora zabyli.  Tol'ko
Artamoshka izredka poglyadyval na nego, zamiraya ot radosti.
     Vor skrylsya.
     Kupec Paramonov  pervyj  zametil,  chto  vora net. On s dosadoj udaril o
zemlyu dubinoj, da tak, chto tolpa sharahnulas' v storonu. Razmahivaya  kulakami
pered samym nosom perepugannogo syna, kupec gremel:
     -- Upustil tatya! Ub'yu!
     Raz®yarennyj, vsklokochennyj i potnyj, on shagnul k Artamoshke, no tot vmig
otskochil,  sdelal  nogami neskol'ko  smeshnyh  vyvertov,  vzmahnul  po-ptich'i
rukami  i yurknul v tolpu.  Synov'ya  Paramonova  brosilis' za nim, no plotnoe
kol'co lyudej pregradilo im put'.
     Stoyavshij vperedi  muzhik v  vysokoj  tatarskoj  shapke,  rvanoj  sitcevoj
poddevke neozhidanno protyanul:
     -- Nu-u...
     -- Vot te i "nu-u"! -- peredraznil ego muzhik s vazhnym vidom, s shirokoj,
kak lopata, borodoj. --  Ptich'e gorlo u parnishki, pticej dolzhen by rodit'sya,
a poluchilas' oshibka -- v cheloveka vyshel. Vot te i "nu-u"!
     S ploshchadi uhodili medlenno. Dolgo eshche sudachili baby,  sporili muzhiki --
vse udivlyalis' Artamoshkinomu ptich'emu umen'yu.
     Artamoshka vspomnil pro dom, pro Palashku -- zatrevozhilsya.
     Razbrasyvaya bryzgi gryazi bosymi nogami, mal'chik  letel domoj.  "Kaby ne
prishla mamka! Zab'et!" -- dumal on.
     Mat' eshche ne prishla. Palashka s raspuhshimi ot slez glazami sidela posredi
izby. Gorshka s kvasom na lavke ne bylo, valyalis' vokrug lish' melkie cherepki.
Polkaravaya chernogo hleba -- edinstvennyj dnevnoj zapas vsej sem'i -- lezhal v
nogah u Palashki. Myakish ona vykolupala, kak  mysh', dosyta  naelas', ostal'noe
raskroshila, razbrosala po polu. Ona tolkala gryaznuyu nogu v  seredinu karavaya
i neuderzhimo hohotala. Vspomniv nakaz materi, Artamoshka poholodel:
     -- Oj, beda, gore!..
     Palashka sidela v kvasnoj luzhe i  tyanulas' rukami k Artamoshke. Artamoshka
vyhvatil  karavaj,  i  slezy  bryznuli  u nego  iz glaz. Iz serediny karavaya
posypalis' sor,  cherepki gorshka, gryaznaya  tryapka. Palashka  prevratila  korki
karavaya v sklad dlya svoego nezatejlivogo imushchestva.
     Artamoshka s  kulakami  kinulsya na Palashku, no ruki opustilis'. Palashka,
smeshno ottopyrivaya guby, smotrela na nego bol'shimi laskovymi glazami.
     Mat'  prishla  pozdno.  Ne uspela  ona  otkashlyat'sya  i  otdyshat'sya,  kak
Artamoshka vinovato skazal:
     --  Palashka  gorshok  s  kvasom  razbila...  Myshi  hleb  slopali.  -- On
ispodlob'ya vzglyanul na mat', i po spine u nego zabegali murashki.
     -- Artamoshka, synok... -- tyazhelo kashlyaya, skazala mat'.
     Kak gromom udarilo ego. Brosilsya on  k nogam materi, obnyal  ee koleni i
pritih.
     -- Artamoshka, v lyudi tebya hochu otdat'.
     -- Komu?
     -- Libo v kuznyu, libo k plotnikam i korabel'shchikam Somovym.
     -- Strashno mne, mamanya, kak zhe ya...
     -- Ne strashis', synok. Vidish', do mogily mne dva shaga, ne mogu ya...
     -- A Palashka s kem?
     -- Palashku tetka Romaniha beret...
     Mat' zaplakala i nichego bol'she ne skazala.



     Tem vremenem  v  dome  voevody Ivana Gagarina  delo  bol'shoe vershilos'.
Novost' pticej obletela gosudarev dvor,  pereletela za tolstye steny ostroga
i doshla do gorozhan. Prishel  gosudarev  ukaz; voevodu Ivana Gagarina smenit',
na ego mesto postavit' voevodoyu Afanasiya Savelova.
     Pisec Aleksashka  s karaul'nym  kazakom, sidya  na brevne  vozle povarni,
razgovarivali shepotom:
     -- Kakogo-to bog dast voevodushku? Strog byl voevoda Ivan Gagarin... oh,
strog! -- vzdohnul pisec.
     Kazak posmotrel hmuro:
     -- Neumnoe boltaesh',  Aleksashka. Vsyak voevoda  strog. Trudami zhe nashego
voevody novaya krepost'  vozvedena,  rabotnye  lyudishki da pashennye  muzhiki  v
povinovenii zhivut, mirno...
     --  Hudoj zhir  --  gorshe hrena! --  voskliknul  pisec.  -- Tol'ko vchera
rabotnye muzhiki pohvalyalis': my-de do voevodskogo dobra doberemsya...
     Proshel pis'mennyj golova, i Aleksashka umolk.
     ...Novyj voevoda  pribyl  tiho, sel  na  voevodstvo tiho.  Ne proshlo  i
mesyaca  -- zastonali voevodskie lyudishki:  tyazhela ruka  voevody,  krut  i zol
Afanasij  Savelov, svoenravnyj  upravitel'. Ne pisany emu  ukazy gosudarevy,
vor i razoritel'  -- vsem nasolil, vseh obidel.  Pis'mennogo golovu ponosit,
prikazchika rugaet, pop na glaza emu boitsya pokazat'sya.  Kazakam zhalovan'ya ne
platit, grebet v svoi karmany, ugrozhaet v zhalovan'e sovsem otkazat'.
     V subbotnij  den' sobral kazakov voevoda u  svoego  doma,  podnyalsya  na
kryl'co i surovo nachal pouchat':
     --  Vy, kazaki -- zheleznye nosy, sami  sebe  dobytchiki. Iz  gosudarevoj
kazny vam platit' razoritel'no.
     Nasupilis' kazaki, razoshlis' molcha.
     Mnogih  lyudej voevoda s gosudarevoj sluzhby vygnal. Pis'mennogo golovu i
prikazchika postavil iz svoih blizkih lyudej. Prikazal  speshno sluzhku syskat',
chtob mal'chonka  byl  poslushnyj,  bystryj  na  pobegushkah  -- rezvyj  sluzhka,
dostojnyj ego voevodskogo nrava.
     Proslyshali pro eto sosedi Malan'i, nauchili ee pojti k prikazchiku.
     --  Idi,  Malan'ya,  --  tverdila tetka Romaniha. --  Ni  v kuzne, ni  u
plotnikov, ni u korabel'shchikov mal'chonke del net. Kakoj on strojshchik  -- ditya.
Prikazchik sirotskie,  vdov'i  slezy  uslyshit,  voz'met  Artamoshku v  sluzhki.
Mal'chonka nogami bystr, umom ne obizhen. Pust' begaet, syt budet...
     Dolgo  hodila, mayalas' Malan'ya, stoyala  u prikaznoj izby,  zhdala, kogda
prikazchik pozovet. Dozhdalas',  voshla v  prikaznuyu  izbu.  Sidel  za  tesovym
stolom ryzheborodyj muzhik  v sinej poddevke.  Lysaya  golova  blestela, slovno
maslom  oblitaya.  Glaza u muzhika  chernye, kolyuchie, chut'  s raskosinoj, kak u
tatarina.
     -- Nu! -- gromko skazal on.
     Malan'ya perepugalas', edva vygovorila:
     -- Mal'chonku svoego hochu v sluzhki otdat'.
     -- Ogo! -- zagremel prikazchik. -- Ty chto zh, glupa ili hitra? Gde zh tvoj
mal'chonka? Mozhet, on u tebya krivoj, hromoj, gorbatyj!
     -- Bog s toboj... -- vzdohnula Malan'ya.
     -- Gde prozhivaesh'?
     -- V Rabotnyh ryadah.
     -- A-a... -- protyanul prikazchik i razgladil borodu. -- Vdova?
     -- Odna bedstvuyu.
     -- Zavtra privodi mal'chonku, poglyazhu.
     Na drugoj den'  mat' na rabotu ne poshla, hlopotala po izbe, pribralas',
priodelas'. Artamoshke chistuyu rubahu dala.
     V polden' voshli oni s Artamoshkoj v  prikaznuyu  izbu.  U materi  drozhali
guby.
     -- Vot parnishka, ego otdayu.
     -- Vizhu... Vorovat? -- obratilsya prikazchik k materi.
     -- Izbavi bog!
     -- Ne durakovat?
     -- Bog miloval.
     -- Ne lenivec, ne sonliv?
     -- S petuhami vstaet, poslushnyj.
     -- A  nu-ka,  podojdi... Ne bojs', ne bojs'!  -- komandoval prikazchik i
tyanul  k sebe Artamoshku. -- O, da  ya tebya, malajka, gde-to videl.  Po bazaru
begaesh'?
     -- Gde  emu, s Palashkoj den'-den'skoj voditsya! -- otvetila za Artamoshku
mat'.
     Muzhik podozritel'no skosil glaza, no nichego na skazal:
     -- A kakaya rabota? -- tihon'ko sprosil Artamoshka.
     --   Ho-ho-ho!..  Rabota?..  Nu   prosmeshnik!  --  zahohotal  prikazchik
neuderzhimym smehom. -- Kakoj  zhe  iz tebya  rabotnik! Na  pobegushki  berem, v
usluzhenie melkoe.
     Artamoshka hotya i ne ponyal, no kivnul golovoj.
     -- Platu kakuyu zhe za parnishku polozhite? -- chut' slyshno sprosila mat'.
     -- Den'ga -- ne vorona, s neba ne padaet. Muzhikam sluzhilym, babon'ka, i
to ne vsem platim.
     -- Byl by syt, -- zabespokoilas' mat'.
     -- Syt, syt budet: gde blyudo  podliznet,  gde kroshki podberet  -- vot i
syt. Mnogo li emu nado.
     -- Ono koneshno! -- vzdohnula mat'.
     Prikazchik ushel. Ostalas' Malan'ya s Artamoshkoj v prikaznoj izbe.  Stoyali
oni dolgo, zhdali. Prikazchik vernulsya hmuryj i skazal Malan'e:
     -- Ostavlyaj, berem.
     Potom pochesal lysuyu golovu, dobavil:
     -- Ladno, vedi domoj, zavtra v polden' prishlesh'.
     Mat' s vechera nachala gotovit'sya k provodam  syna: zanyala  u sosedej vse
chto mozhno. Bogatym pokazalsya Artamoshke stol: chernye lepeshki, kvas, luk, kasha
i dazhe  smetana. On sidel na otcovskom meste, a mat'  govorila s nim, kak so
vzroslym. Artamoshka  derzhalsya  vazhno,  dumal: "ZHal', chto Petrovan s otcom  v
dalekij  torg uehal: pust' by  teper' shapku peredo mnoj  lomil!  YA teper' ne
prostoj Artamoshka, a voevodskij sluzhka".
     Pomolchav, on delovito skazal.
     -- Klesta Danilke na prokorm otdam.



     Otmahivayas'  ot  nazojlivyh muh,  voevoda  sidel  i  dremal.  Artamoshka
pristroilsya na  konchike lavki u dverej i tozhe  dremal. Osa udarilas' v slyudu
okonca, otskochila i shlepnulas' o voevodskij lob.
     Voevoda smahnul  osu rukoj, pripodnyalsya i  vnov' sel na lavku, protiraya
glaza:
     -- Artamoshka!
     Mal'chonka vskochil.
     -- Begi za lekarem! Tyazhko mne...
     Artamoshka brosilsya k dveryam.
     Pribezhal lekar' voevodskogo dvora.  Voevoda podnyal krasnye, zaplakannye
glaza:
     -- Plachu ya.
     -- Otchego tak, batyushka voevoda?
     -- Skushno mne.
     -- Otchego zhe skushno, batyushka voevoda?
     -- Ne much', brehun, lechi!
     --  Lechu...  --  I  lekar' vinovato  zayulil, razvyazyvaya toroplivo  svoyu
lekarskuyu sumku.
     Voevoda vzdohnul:
     -- Stareyu ya...
     -- Vse my stareem, batyushka voevoda. Mysh' -- i ta stareet.
     -- Ne ya li mysh'? -- vzrevel voevoda. -- Ne ya li?
     Posinel ot straha lekar':
     -- K primeru ya molvil, batyushka voevoda, k primeru.
     -- Artamoshka!
     -- YA tut.
     -- Klikaj pisca, zhivo!
     YAvilsya  pisec  Aleksashka i, pochesyvaya za  pazuhoj, ostanovilsya u dveri.
Voevoda vkradchivo sprosil:
     -- Aleksashka, ne pohozh li ya na mysh'?
     -- CHto ty, batyushka voevoda! Otchego zhe na mysh'! Ty carskij voevoda.
     -- Slyshal? -- posmotrel voevoda na lekarya.
     -- Slyshal.
     -- Artamoshka, klikaj kazach'ego sotnika zhivo!
     Prishel kazachij sotnik Panfil Krutov.
     -- Panfilka, -- obratilsya k nemu voevoda, -- ne pohozh li ya na mysh'?
     --  Gy-gy! Edakie-to myshi? Da  ty chto, batyushka voevoda,  v ume? U nas v
izbe vo kakie myshi -- mahon'kie, i to vse pozhrali, a ezheli takie...
     Voevoda  mahnul  rukoj, vstal  i otpravilsya navodit'  poryadki --  uchit'
nerazumnyj narodishko umu-razumu.
     -- Posoh! -- prikazal on.
     Artamoshka podal voevode posoh.
     -- V kakuyu ruku suesh' posoh?
     -- V pravuyu.
     -- "V pravuyu"! -- peredraznil voevoda. -- Kakaya eto ruka?
     Artamoshka molchal.
     -- |to ta ruka, kotoraya pouchaet, voevodskaya ruka. Ponyal?
     -- Ponyal. Voevodskaya ruka.
     -- To-to, zayac lupoglazyj! To-to!
     ...Celyj den' vertelsya Danilka  to u  prikaznoj izby, to  u voevodskogo
doma.  Eshche  vchera  Artamoshka obeshchal emu pokazat' amanatov -- zalozhnikov. Oni
uzhe  davno sidyat v karaul'noj izbe, potomu  chto  zlodej-voevoda  nalozhil  na
buryat nepomernyj yasak* sobolyami  i lisicami; eto sdelal on protiv gosudareva
nakaza, v svoyu  pol'zu. Amanatam pridetsya sidet' pod karaulom, poka prinesut
buryaty spolna yasak voevode.
_______________
     *  YA  s  a k  -- natural'nyj nalog pushninoj,  skotom i prochim,  kotorym
oblagalo carskoe pravitel'stvo narodnosti Sibiri.
     Slyshal Artamoshka, kak razgovarivali starye kazaki: "Ne dovedut do dobra
voevodskie zlodejstva -- vojna budet..."
     S utra  i do samogo obeda  zhdal Danilka,  no Artamoshka  ne pokazyvalsya.
Lish' posle  obeda, kogda  v voevodskom dome  i v  izbah  kazakov  poslyshalsya
sonnyj  hrap, pribezhal  zapyhavshijsya  Artamoshka.  On rad byl  drugu. Danilka
neterpelivo sprosil:
     -- Amanatov pokazhesh'?
     -- Pokazhu.
     -- CHudnye?
     -- CHudnye.
     Artamoshka vdrug vspomnil o kleste.
     -- Ptica kakova? Golosista?
     -- Ne poet.
     -- Kak ne poet? Moj klest i ne poet?
     -- Ne poet.
     Artamoshka zapechalilsya. Danilka opravdyvalsya:
     -- Kroshki podberet, zerno tozhe, a ne poet!
     -- Molchit?
     -- Dazhe klyuva ne otkryvaet.
     Artamoshka perebral vse: mozhet, klest zazhirel,  mozhet, bol'noj, a mozhet,
golos poteryal... A kakoj byl pevun!
     Artamoshka  dal  Danilke mnozhestvo  sovetov, prosil  zavtra  zhe skazat',
zapel li klest.
     --  Ne  mogu otsyuda sbezhat', a  to  by on  zapel,  --  uverenno  skazal
Artamoshka.
     Danilka vinovato molchal.
     Karaul'naya izba, gde sideli  tri  amanata,  nahodilas'  v  samoj gluhoj
chasti  dvora.  Nebol'shaya,  krytaya  dran'em  izbushka  s  malen'kimi  okoncami
lepilas' u  samoj steny. Tyazhelaya dver' byla obita tolstymi polosami  zheleza,
na rzhavyh petlyah boltalsya ogromnyj zamok.
     Za izbushkoj  chernela  polyanka,  na  seredine kotoroj stoyala kobylina  s
zheleznymi skobkami i kozhanymi verevkami.
     --  Pytoshnaya,  --  prosheptal  Artamoshka.  --  Vora,  ali  beglogo,  ali
razbojnika  --  vse  edino  privyazyvaet  k   etoj  kobylice  kaznitel'  Ivan
Borodatyj. Von mogilki-to! -- Artamoshka mahnul rukoj.
     Danilka poholodel. Artamoshka serdito svel brovi:
     -- Kak okonchit etu rabotu Ivan Borodatyj, to taskayu  ya  emu  kvas. Hosh'
dva ushata prinesi -- do dna vyp'et i oret: "Malo!".
     Danilka molchal.  Druz'ya  zavernuli za  ugol  i,  boyazlivo  oglyadyvayas',
podkralis' k karaul'noj izbe. Artamoshka podpolz k malen'komu okoncu.
     -- Tut sidyat, idi! -- toropil on Danilku.
     Tot nereshitel'no podoshel.
     Na  serom  polu  sideli tri cheloveka.  Sedoj  amanat s tugo peretyanutoj
kosoj, v  krasnom shelkovom halate chto-to sheptal, razmahivaya  rukami. Ryadom s
nim sideli, podzhav pod sebya nogi, eshche dvoe.
     Kak tol'ko u okonca mel'knula ten', amanaty pritihli, opustili golovy.
     -- Ispuzhalis', -- shepnul Artamoshka. -- |j vy, lesnye lyudi!
     -- Ne ponimayut! -- ogorchilsya Danilka.
     --  YAzyk u nih strast'  kruchenyj: takie slova vygovarivayut,  chto nichego
urazumet' dazhe sam voevoda ne v silah.
     -- No-o? -- udivilsya Danilka.
     Starik amanat pripodnyalsya  s  pola, polozhil palec na yazyk, zhestami stal
prosit' edy.
     Danilka ponyal, sprosil u Artamoshki:
     -- A korm im dayut?
     -- Malo dayut...
     Artamoshka pokachal golovoj.  Tol'ko sejchas Artamoshka uvidel,  chto staryj
amanat stoit  chut' ne  ryadom,  u samogo okonca. Morshchinistoe  lico,  seroe  i
gryaznoe, zastylo, glaza  slezilis'. I zametil Artamoshka, kak vzdragivayut  na
viskah  sinie zhilki, kak  shchiplet  kostlyavoj zheltoj  rukoj amanat  svoyu seduyu
kosichku. Vzdrognul Artamoshka, popyatilsya ot okonca.
     Staryj amanat zametil eto, slegka ulybnulsya, uzkie glaza ego  vspyhnuli
i pogasli.  Vspomnil on rodnuyu yurtu, svoego malen'kogo syna Syrta i podumal:
"Gde on? Pomnit  li  otca?"  Amanat prosunul  huduyu ruku v  uzkoe  okonce  i
laskovo pogladil Artamoshku po plechu.
     -- Poshli, -- dernul za rukav Artamoshku Danilka.
     Ves'  den'  Artamoshka  hodil  kak  vo  sne. Prikazaniya  vypolnyal  vyalo,
oshibalsya, za chto poluchil podzatyl'nikov i pinkov stol'ko, skol'ko  ran'she za
celuyu nedelyu.
     Vecherom v gornicu voevody vbezhal ispugannyj kazachij starshina:
     -- Starshij amanat pomer!
     -- Ne gudi, Pron'ka, ne gudi, -- perebil ego voevoda. -- Ot tvoih rechej
u  menya  po tri  dnya v golove  gud stoit, kak ot  barabana. Plavnee  govori,
gorlan, plavnee!
     Starshina molchal.
     -- Nu!..
     -- Staryj amanat pomer, -- povtoril starshina.
     Rassvirepel voevoda:
     -- Da kak tak? Pochemu ne uberegli? Zaseku! V zheleznye kolodki zab'yu!
     Vbezhali dva kazaka, potoptalis' u dverej.
     -- Batyushka voevoda...
     -- Nu?!
     -- Vorovskie lyudi  idut na gorodok...  Sila bol'shaya:  beglye  buryaty, s
nimi  vol'nye  kazaki, bezdomnyj bosoj narodishko,  pashennye krest'yane i inoj
nemirnyj lyud...
     -- Bog milostiv -- ostrog krepok, -- otvetil voevoda.
     No kogda kazaki ushli, on kriknul starshine:
     --  Lyudishek  Rabotnyh ryadov vpusti s  razborom, vorota zakroj, na bashni
strelkov nadezhnyh postav'! Da chtob ne spali. Kazakov konnyh snaryadi! Ponyal?
     -- Kak ne ponyat', batyushka voevoda, ponyal.



     Ne proshlo i treh dnej,  kak  kazak, stoyavshij na  verhnem  shatre bol'shoj
bashni, uvidel ogromnoe zheltoe oblako pyli.
     Buryatskie  konniki medlenno dvigalis' na Irkutsk  s  vostochnoj storony.
Sotni lyudej i loshadej rastyanulis' po  predgor'yu. Stoyal belyj, yasnyj den'. Na
solnce igrala i perelivalas'  stal' pik; luki, perekinutye  za spiny, plyli,
kachayas', kak gustye kamyshi. Odin buryat derzhal sinee znamya na dlinnom drevke.
     --  Vidimo-nevidimo...  --  prosheptal  dozornyj  kazak,  snyal  shapku  i
toroplivo perekrestilsya.
     Trevozhno udaril nabat, kazaki prigotovilis' k oborone.
     Na prigorke buryatskie  konniki i peshie lyudi  ostanovilis'. Raspahnulis'
vorota Zamorskoj  bashni, i konnyj otryad kazakov brosilsya  v ataku. Buryatskij
knyaz' Bogdoj  vzmahnul  krivoj sablej, ona sverknula  sinej  molniej, i vmig
sotni takih molnij blesnuli nad golovami. Buryaty rinulis' na kazakov druzhnoj
lavinoj i oprokinuli ih. Kazaki povernuli loshadej i  v besporyadke otstupili.
Nad golovami vzvilis' tuchi strel.
     S krepostnyh sten kazaki strelyali redko --  boyalis' nanesti uron svoim.
Kazaku  Timoshke  Vihryastomu strela popala v spinu i proshla  v grud'. Timoshka
vyletel iz sedla i tut zhe byl rastoptan kopytami ozverevshih loshadej svoih zhe
kazakov.  U  atamana sotni  Petrovana Gvozdeva vzdybilas' loshad' --  kolyuchie
strely vpilis' v nee, i ona, podmyav pod sebya atamana, grohnulas' na zemlyu.
     Mnogie  kazaki upali,  srazhennye.  A te,  chto  ostalis',  k  boyu  stali
neprigodnymi: u kogo  noga perebita, u kogo ruka, kto istekal krov'yu. Kazaki
otstupili k vorotam kreposti. Vratari otkryli stvory.
     Buryaty,  zametiv eto, hlynuli  k  vorotam, no so steny  udarili  pushki,
chernye yadra vzryhlili zemlyu, tyazhelo povis gustoj porohovoj dym. Kogda chernoe
oblako  rasseyalos',  buryatskie  konniki  uzhe  stoyali  za   prigorkom,  vozle
pereleska. Peshie voiny  rassypalis' nepodaleku ot krepostnoj steny  i metali
strely.
     ZHiteli gorodka v strahe skryvalis'. Staryj  pop Isidor sluzhil moleben v
pustoj  cerkvi. Perepugannym golosom  molil on o  pobede nad vragom,  kadilo
vyskal'zyvalo iz ego ruk.
     Nadvigalsya  vecher. Krovavyj zakat otrazhalsya v Angare  ognennym zarevom.
Osazhdennye videli v etom hudoe predznamenovanie i gotovilis' k smerti.
     Bashennyj kazak dal trevozhnyj signal:
     -- Peregovorshchiki idut!
     K stenam gorodka na belyh  loshadyah ehalo shestero buryat. U perednego  na
pike vidnelsya belyj flazhok.
     Voevoda rasporyadilsya dopustit'  peregovorshchikov k  vorotam, no  ne blizhe
desyati sazhen.
     Peregovorshchiki, v  sinih  shelkovyh halatah,  v vysokih  ostryh  shapkah s
krasnymi kistochkami  na makushkah, s pikami  napereves,  ostanovili  loshadej.
Loshadi  v hlop'yah beloj peny motali  golovami,  gryzli udila i  zlobno  ryli
kopytami   zemlyu.   Sbruya   serebryanoj  chekanki  yarko   blestela,  raspisnye
mongol'skie  sedla  byli  otorocheny zhelto-krasnym  kitajskim suknom.  Vpered
vyehal buryat s flazhkom na pike i, rastyagivaya kazhdoe slovo, krichal na lomanom
russkom yazyke:
     --  Hudo delal...  Belomu caryu zhalovat'sya  budem... Telo starogo  Dibdy
otdaj! Amanatov vseh osvobozhdaj!
     Voevoda prikazal telo  otdat'. Ob  amanatah  prosil dat'  emu podumat'.
Peregovorshchiki  poluchili telo starogo  amanata i berezhno otnesli  ego v  svoj
lager'.
     Stalo  temno.  Podul  veter. Angara  vzdybilas', zabushevala.  Buryatskie
voiny zazhgli kostry.
     Pritih gorodok Irkutskij, okruzhennyj vragami s treh storon.  U  kostrov
slyshalis'  vozbuzhdennye vykriki lyudej, lyazg oruzhiya i rzhan'e loshadej. Po nebu
plyli gruznye oblaka, luna  izredka brosala bleklye luchi i vnov' pryatalas' v
temnye  kloch'ya  tuch.  Kazaki  na  shatrah   bashen  vglyadyvalis'  v   temnotu,
pereklikalis' protyazhnymi golosami, neterpelivo zhdali utra.
     Voevoda chasto posylal na bashni libo kazaka,  libo  Artamoshku,  i vsyakij
raz dozornye otvechali:
     --  Tem'... Razve v etakuyu  tem' chto uglyadish'! Peredaj batyushke voevode,
chto u kostrov buryaty  da  inye  vorovskie lyudishki sablyami skregochut, loshadej
zlobyat. K utru byt' boyu strashnomu.
     V gustom predutrennem tumane po zaroslyam, po rytvinam polzli so storony
buryatskogo stana lazutchiki-zapal'shchiki. Razdvigaya  kusty da bolotistye travy,
bez shuma i  shoroha, kak teni, podpolzli oni k krepostnomu rvu, minovali ego;
skol'zkimi  uzhami propolzli mezh kolyuchek i  koryazhin, oshchupali gorodskie steny.
Kazhdyj privolok s soboj puchok solomy, berestyanye trubki, napolnennye smoloj.
U kazhdogo nagotove kremen' i trut; nado tol'ko  zakryt'sya  s  golovoj  poloyu
svoego halata, vybit' iskru, podzhech' smol'e, a tam i ne zametish', kak nachnet
hvatat' ogon' brevno za brevnom.
     Podpal'shchiki zhdali signala. Ego  dolzhny byli dat' s gory goryashchim snopom,
podbroshennym pikami vverh.  Naprasno  oni  napryagali  glaza,  vsmatrivayas' v
temnotu: signala ne bylo.
     Molodoj  buryat  Solobon, pril'nuv k zemle, mechtal  o tom,  kak popolzut
zheltye yazyki ognya, ruhnut steny -- i on pervyj vorvetsya v gorod.
     Nudno  i  tyaguche tyanulos' vremya, serdce trevozhno kolotilos',  a signala
vse ne bylo. Drozhal ot zloby Solobon.
     Vdrug tishinu razorval zloveshchij  voj buryatskih trubachej. |to byl  signal
-- ne  podzhigat'  krepost',  a brosit' vse i bezhat' v svoj stan. Zaskrezhetav
zubami, Solobon proklinal starogo knyazya Bogdoya.
     I  Solobon  i  drugie  podpal'shchiki  uzhe  uspeli  v  tochnosti  vypolnit'
prikazanie:  oni otschitali chetvertoe  brevno steny  snizu,  nozhami  vyrezali
glubokie zarubki -- znaki.
     Podpalyciki popolzli k stanu.
     Knyaz' Bogdoj dolgo soveshchalsya s blizkimi i  druz'yami.  Mnogie  trebovali
nemedlya szhech' gorodok, raz i navsegda  izbavit'sya  ot lyutogo voevody. Drugie
rassuzhdali inache: "Odin gorodok spalim --  u russkih drugih  mnogo".  Bogdoj
molchal -- dumal. Molchali i vse ostal'nye -- tozhe dumali.
     Podnyalsya staryj buryat, seduyu kosichku poshchipal, hitro soshchurilsya:
     -- V stade barany raznye byvayut --  chernye i belye... Russkie lyudi tozhe
raznye byvayut...
     Vokrug zashumeli. Bol'she starik nichego  ne skazal. Knyaz'  Bogdoj vskinul
piku -- stalo tiho. Golos u Bogdoya zvonkij, daleko slyshno:
     -- Velikan-goru ne stolknesh': s russkimi voevat' -- v propast' prygat'!
Ot mongol'skih hanov-razbojnikov nashi yurty i skot, zhen  i detej ne spasem --
pob'yut! Tol'ko russkoj sily boyatsya eti razbojniki...
     Molodoj knyaz' Honodor goryachilsya:
     -- Vojna! Krepost' nado szhech'! Pepel po  stepi veter razneset -- svetlo
budet!
     Bogdoj surovo topnul nogoj, molodogo zadornogo knyazya ostanovil:
     -- Beshenaya sobaka kusaet i svoih i  chuzhih.  Ot zlogo voevody vsem hudo,
vse  plachut...  Zachem iz-za nego na  krepost' ogon' puskat'! Zabyli, skol'ko
raz my pryatalis' za spinu etoj kreposti? Zabyli?
     -- Vojna! Pob'em! -- opyat' kriknul Honodor, razmahivaya krivoj sablej.
     -- Tak krichit kozlenok, kotoryj otbilsya ot svoego stada! -- rasserdilsya
Bogdoj i vskochil na konya.
     Za nim -- vse ostal'nye.
     Na voshode solnca buryatskij stan opustel.
     Bashennye dozornye soobshchili voevode:
     -- Vrag skrylsya, tol'ko goloveshki tleyut da pomet konskij valyaetsya.
     Starshina otkryl  malye  vorota, oglyadelsya. "Byli i  net", -- usmehnulsya
on. Uvidev  znaki  na stene i ostavlennye podpal'shchikami  smol'e i solomu dlya
podzhoga, on pobezhal k voevode.
     -- Podpalit'  norovili steny, batyushka voevoda! Smol'e brosili, ubezhali,
znaki na stene buryatskie vyrezali...
     -- S  nami bog! Vraga pobili!.. Voz'mi amanata  da tolmacha, pust' znaki
razgadayut.
     Tolmach bystro vernulsya.
     -- Nu? -- neterpelivo sprosil voevoda tolmacha.
     --  Nacarapano, batyushka voevoda: "Byli pod  samoj  stenoj, no  ogon' ne
pustili -- mir".
     -- Ish'  ty, kakovy! --  stuknul ob  pol posohom voevoda.  --  Snaryadit'
kazakov,  samyh lihih.  Noch'yu otyskat'  buryatskie yurty,  bit' neshchadno. Skot,
bogatstva,  plennyh  dostavit' v gorodok. YA --  gosudarev sluga,  vseh vorov
vyvedu! Pust' pomnyat voevodskuyu ruku!
     Kak  uragan,  naleteli  na  buryatskie yurty voevodskie  kazaki. ZHestokoj
raspravy ne  ozhidali buryaty. Speshno sobralis'  starshiny  rodov i na glazah u
rodichej ubili  knyazya Bogdoya,  zapodozriv ego v  kovarnoj  izmene.  I te, kto
ostalsya zhiv posle kazach'ego  naleta, slozhili  svoi pozhitki, sobrali po stepi
ostavshijsya skot i ubezhali v dalekij Kitaj.
     Vskore  ni odnoj  buryatskoj  yurty ne mogli otyskat' voevodskie  kazaki.
Voevoda hodil dovol'nyj, gladil shirokuyu borodu, pohvalyalsya:
     -- Vot ya kakov! Vseh povoeval! Kto poperek menya -- tomu smert' ot menya!
     Tol'ko  k  vecheru uspokoilsya  voevoda. Na  drugoj den' vstal  rano,  ne
vyhodil iz svoej svetelki,  a sidel  tam s piscom i strochil caryam gramotu  o
svoih pobedah.
     Pisec  staratel'no vyvel pervye strochki gramoty  --  poimenoval velikih
gosudarej.
     Voevoda  otoshel  k okoncu i dolgo smotrel na blekloe nebo. Razdum'e ego
prerval pisec:
     -- Titul pomechen, batyushka voevoda...
     Voevoda sumrachno oglyadel pisca, levaya brov' ego dernulas':
     --  Oh,  Aleksashka,  ne v meru  ty  dosazhdaesh', yazykast da glup! Kakovo
pisat' velikim gosudaryam, kakov um nadoben!
     -- Prevelikij um, batyushka voevoda...
     -- To-to, zlodej! Pishi!
     
     Voevoda gordo vskinul golovu, gromko i samodovol'no prodiktoval:
     -- "...V  nyneshnem,  velikie  gosudari, 1696  godu  buryatskie vorovskie
lyudishki uchinili  izmenu,  poshli pohodom,  osadili  gorodok  Irkutskij, ognem
grozilis'. YA, holop  vash, tu izmenu  v  koren' vyvel: vorovskih buryat pobil,
yurty  predal  ognyu, skot i  bogatstva ih otobral  v vashu,  velikie gosudari,
carskuyu kaznu.  Kakie ostalis' iz  buryat v zhivyh, te, pohvatav  svoi zhivoty,
bezhali v Kitajskoe carstvo..."
     Voevoda hotel prilozhit' ruku, vzyal pero, no s dosadoj ego otbrosil:
     -- Zapamyatoval ya, Aleksashka: dobav'-ka v kosuyu strochku.
     Pisec shvatil pero.
     --  "Amanaty,  velikie  gosudari,  do  edinogo peremerli. Velyu  kazakam
izlovit' novyh..."
     Goncy povezli skorym hodom gramotu v carskuyu Moskvu.



     Ochistilas' Angara oto l'da.  Duli teplye vetry. Vesennee solnce sgonyalo
sneg,  na protalinah probivalas' trava. Irkutyane pozabyli o ratnyh trevogah.
Po-prezhnemu cherez gorodok  shli obozy i, projdya  Zamorskie vorota, skryvalis'
za  Sinej  goroj. Po-prezhnemu  pestrela bazarnaya ploshchad', polnaya naroda. ZHil
gorodok mirno, tiho...
     Tol'ko na voevodskom dvore perepoloh.
     Tretij den' ne vyhodit  voevoda  iz  prikaznoj izby.  Ne est, ne  p'et,
nikogo  k  sebe  ne  puskaet. Sluzhilye lyudishki  hodyat  na cypochkah,  govoryat
shepotom, dver'yu boyatsya skripnut', kablukom stuknut' strashno.
     Udivlennyj Artamoshka neskol'ko  raz pytalsya  vyvedat' u  kogo-libo, chto
sluchilos', no na nego shipeli: "Tishe, tishe!.."
     Vzglyanuv  tihon'ko v dvernuyu shchelku, on chut'  ne ahnul: voevoda,  uroniv
golovu na stol, plakal. Zavertelis' dogadki  v golove Artamoshki, kak vorob'i
na doroge,  odna druguyu peregnat' starayutsya. Kto  mog  obidet' voevodu?  Net
takogo  cheloveka na voevodskom dvore. Da  i v gorodke-to ne syskat', kto  by
osmelilsya voevodu  obidet'.  Voevoda --  vsem nachal'nikam  nachal'nik: zhelaet
kaznit' -- kaznit, zhelaet milovat' -- miluet.
     Uvidel Artamoshka  -- shagaet po  dvoru pisec  Aleksashka.  Artamoshka -- k
nemu. Tot molchit. Togda poshel Artamoshka na hitrost':
     -- Aleksashka!
     -- Nu?
     --  Svoim uhom  slyshal, kak tebya  voevoda layal.  Ty,  mol,  propojca  i
len'...
     -- F'yu!  --  zasvistel pisec. --  Nam voevoda teper' ne  strashnee  muhi
zelenoj.
     U Artamoshki dazhe nogi podseklis': hochet idti, a oni stoyat.
     Tut pisec i progovorilsya, prinik k uhu i Artamoshke povedal:
     -- Gramota carskaya prishla, bezgolovyj, gramota! Velikie gosudari gnevom
na   voevodu  razrazilis'.  Ty,   govoryat,  holop   neschastnyj,  bez  golovy
prebyvaesh', u tebya, govoryat, ne voevodskaya golova, a zhban s kvasom. Ezheli ot
tvoego  glupogo  upravleniya  buryaty yurty  pobrosali  i v  kitajskuyu  zemlicu
ubezhali, kto  zhe v nashu gosudarevu kaznu yasak  povezet? Vse teper' kitajskim
hanam  otojdet: i soboli, i  lisy, i skot, i lyudishki...  Zapamyatovala pustaya
voevodskaya  golova:  ved'  sibirskie  narodcy  --  velikoj  Rusi  poddannye.
Ostrogi-gorodki  stoyat  dlya  zashchity  rubezhej,  dlya  mira,  a  ne  dlya  tvoih
voevodskih razboev...
     -- No-o? -- udivilsya Artamoshka.
     -- Vot te i  "no-o"! -- peredraznil ego  pisec. -- I prikazali  velikie
gosudari zakovat' voevodu i v ruki carskie s nadezhnymi lyud'mi dostavit'.
     Artamoshka  i  ne  znaet:  ne to vret  pisec, ne  to  smeetsya.  A  pisec
razboltalsya  i ne  zametil,  kak  sluzhilye lyudishki  vokrug  nego  sobralis',
slushayut. Pisec puglivo oglyadyvalsya, govoril tihim golosom:
     -- A  kaznitel'-to nash Ivan Borodatyj hodit uhmylyaetsya -- rad, pes, tak
rad, azhno zahlebyvaetsya. "|h,  -- govorit, --  velikij gosudar',  obidel  ty
menya, Ivana Borodatogo,  slugu  tvoego vernogo! Pochto ty  voevodu na  Moskvu
povelel  vezti? Dal  by  mne ego na moyu  raspravu..."  A sam  glazishchami  kak
zyrknet,  azh u menya po hrebtu  holod poshel. Skazyval kazachina Milovanov, chto
hodit Ivan Borodatyj  vo hmelyu, hodit i bahvalitsya. "YA, -- govorit, -- holop
tvoj  carskij,  pered ikonoj svyatitelya klyatvu  mogu polozhit',  chto s dvuh-de
razov knutom hrebet popolam voevode  pereseku. V  Moskve takih zaplechnyh del
masterov  i  ne syshchesh',  velikij gosudar'"... A sam kak  zubami zaskripit --
ves' narod po storonam v strahe razbegaetsya.
     Artamoshka  tak  i zastyl s razinutym rtom i udivlennymi  glazami. Pisec
zametil eto, da i shchelknul ego po nosu. Slezy bryznuli iz glaz Artamoshki. Vse
zahohotali. Poslyshalsya groznyj golos pis'mennogo golovy:
     -- Artamoshka, gde ty? Begi k batyushke voevode!
     Pisec pobelel ot straha, pritih, sgorbilsya. Pritihli  i  vse ostal'nye,
opustili golovy. Kazak Selifanov toropil:
     --  Begi skoree,  Artamoshka! Neroven chas, vyjdet voevoda -- ne  snosit'
golovy,  vseh izvedet!  --  On grozno  vzglyanul  na pisca, kulaki  szhal:  --
Raskudahtalsya, petuh obshchipannyj! Dovedet tvoj yazyk do bedy... Uhodi!
     Pisec  podobral  poly  svoego zamusolennogo halata i  pobezhal v kazach'yu
izbu spat'.
     Den'  i noch' priglushenno zhuzhzhal sluzhilyj lyud, kak pchelinyj  ulej. ZHdali
novogo  voevodu,  zhdali so  dnya  na den'.  Gorodok zhil  sluhami,  spletnyami,
dogadkami. Vskore gorodok zavolnovalsya. Vest' prishla: novyj voevoda ne vynes
tyazhelogo  puti ot  Moskvy  do Irkutska, dorogoj  umer.  Strah obuyal  zhitelej
gorodka. Bili v kolokola, sluzhili molebny.
     -- Hudaya primeta! -- v desyatyj  raz tverdil kupec Vojloshnikov,  stoya na
kryl'ce svoej izby.
     Emu otvechal kupchina Svershnikov:
     -- Byt' vojne, ne inache kak s buryatskimi da mongol'skimi hanami!
     -- Aksin'ya moya durnoe na nebe videla, -- krichal Vojloshnikov:  -- zvezda
letela, a hvost u nee dlinnyj, v polneba, sinimi ognyami rassypalsya. K vojne!
     Voevoda  Savelov  podobrel,  hodil  potupivshis'.  No kazaki i  gorozhane
slyshat' o nem ne  hoteli, nedobrym slovom vspominali, grozilis' pobit'. Vsem
neugoden byl zlobnyj lihodej-pravitel'.
     Vesnoj po pervomu vodnomu puti pribyla v Irkutsk zhena pokojnogo voevody
s  malen'kim  synom.  Na  beregu Angary  sobralis' zhiteli  gorodka.  Doshchatyj
parusnik,  rassekaya  krutuyu  volnu,  udarilsya o  bereg.  Iz  doshchanika  vyshli
nevysokaya,  s  ustalym  licom  zhenshchina  i  mal'chik. Muzhchiny sbrosili  shapki,
pestraya  tolpa  sgrudilas'  na  beregu. ZHenshchina  s trudom  protolkalas',  ee
usadili na dlinnye drozhki, i ona uehala na gosudarev dvor.
     Poplyli po gorodu lipkie slushki. Na perekrestke vstretilis' dve baby --
Malan'ya Kornouhova i Luker'ya Zipunova. Vstretilis' i zasheptalis':
     -- Slyshala?
     -- Net. Govori, govori!
     -- Voevodu-to batyushka velikij gosudar' nam poslal, slyshala?
     -- Kak ne slyhat'!  Hot' kraem uha,  no chto-to takoe slyshala. Skazyvaj!
Ty  i  umnica,  i  razumnica,  i  golova  presvetlaya.  Skazyvaj! -- toropila
Luker'ya.
     Malan'ya naraspev tyanula:
     -- Gosudarya nashego presvetlogo pomoshchnik...
     -- Da-a... Von kak! Pomoshchnik? Da-a!
     -- Dorogoj-to umer, -- skazyvala Malan'ya. -- Tol'ko ne umiral, kasatka,
ne umiral!
     -- ZHiv?
     --  Net, v mogilke,  na spokoe ego  dushen'ka,  na  spokoe... Tol'ko  ne
umiral.
     -- Kak tak?
     -- Zlodei pokonchili.
     -- Zlodei?..
     Malan'ya prilipla k samomu uhu Luker'i i, oglyadyvayas', sheptala:
     -- Nash voevoda-lihodej teh zlodeev podoslal.
     -- Oh! Kaznitel', boga ne boitsya!
     --  Skazyvayut, poslal i nakazal: vy, mol, ego syshchite, no ne rezh'te ego,
i ne  strelyajte, i ne dushite. I  podal  lihodej vot takusen'kij uzelok --  s
chelovecheskij nogotok. Da-a! A v tom uzelke chernoe zel'e zamorskoe. Podsypali
togo zel'ya zlodei v kvas. Vypil voevoda -- byl i ne stalo ego.
     -- Carstvo emu nebesnoe!..
     Poslyshalis' shagi. Baby razbezhalis' v raznye storony.


     U  voevodskogo  doma  sobralsya  narod.  V  polden'  udarili v  ogromnye
barabany. Znamena postavili v ryad. Kazachij starshina Nikitka Beketov podnyalsya
na pomost:
     --  Vol'nye  kazaki!  Dokuda  muki  prinimat'  budem? Spihnem  voevodu!
Spihnem negodnogo!
     -- Spihnem! -- zashumela tolpa.
     -- Vor!
     -- Lihodej!
     -- Spihnem i k velikim gosudaryam v kandalah otpravim.
     --  Velikie gosudari nam novogo voevodu pozhalovali.  No ne  suzhdeno emu
nami pravit'...
     -- Carstvo emu nebesnoe!..
     -- Syn u nego ostalsya, ego i primem voevodoj!
     -- Maloleten! -- vozrazil kazak Eremej Sedlo.
     -- Iz-za maloletstva glup, -- dobavili iz tolpy.
     -- Pomoshchnika spodruchnogo vyberem, -- ob®yasnil Beketov. -- Tak i velikim
gosudaryam otpishem.
     -- Kogo vyberem?
     -- Perfil'eva, syna boyarskogo.
     -- Perfil'eva!..
     -- Soglasny? -- sprosil Beketov.
     -- Soglasny!
     Tak,   ne   dozhdavshis'   novogo  voevody,   samovol'no  vygnali  kazaki
nenavistnogo Savelova  i naznachili maloletnego Polteva, a k nemu v praviteli
-- gorodskim vybornym sud'ej -- postavili syna boyarskogo,  irkutskogo zhitelya
Perfil'eva.  Maloletnij   Poltev   byl   dlya   vidimosti,   polnovlastno  zhe
voevodstvovat' stal Perfil'ev.
     Stoyal gorodok, tverdynya carskaya;  ohranyali kazaki, kak i prezhde, rubezhi
ot nabegov razbojnyh hanov, ot mongol'skih i buryatskih knyazej.



     Eshche odna obyazannost'  pribavilas'  Artamoshke:  nado bylo  den'-den'skoj
zabavlyat' batyushku  voevodu. Tyanulis'  gor'kie dni,  medlenno tyanulis', budto
nitka surovaya, beskonechnaya. Voevodiha drala ushi Artamoshke za kazhduyu malost'.
Ozlobilsya on, smotrel na lyudej volchonkom.
     Obidno:  iz voevodskogo  sluzhki sdelali teper' ego  nyan'koj maloletnego
voevody. Sluzhilye lyudishki -- i  te skalili zuby, nad Artamoshkoj poteshalis' i
obzyvali ego voevodskoj nyan'koj.
     A Perfil'ev vyzovet ego i tverdit:
     -- Beregi batyushku voevodu. CHut' chto -- ne pomiluyu!
     Artamoshka molcha klanyaetsya i dumaet: "Hiter pes, hiter!  Sam pravit, a o
parnishke zabotu pokazyvaet..."
     Odno neschast'e  za  drugim  presledovalo Artamoshku.  Nachalos' s malogo:
igral on v kostyashki  s  voevodoj i  obygral ego.  Voevoda obozlilsya, otobral
kostyashki  i  v  krov' rascarapal lico Artamoshke. Ne sterpel obidy Artamoshka,
zabyl vse nakazy Perfil'eva, vcepilsya  voevode v volosy, prizhal ego k zemle,
navalilsya  kolenom  i  otshlepal.  Sbezhalis'  slugi.  Primchalas'   voevodiha,
vsplesnula rukami i zagolosila.
     -- Drat' ozornika! -- s gnevom skazal Perfil'ev.
     No Artamoshku budto vetrom sdulo. Perevernuli ves' dvor -- ne nashli.
     Proshlo tri dnya. Kazak Selifanov prishel k Perfil'evu i soobshchil: v kustah
na voevodskom kladbishche, mezhdu dvumya svezhimi bugorkami mogil, lezhit Artamoshka
i plachet.
     Perfil'ev rasporyadilsya nakazat'  ego po pervomu razu legko --  dat' emu
desyat' knutov. No kazak perestupal s nogi na nogu i ne uhodil.
     -- Nu chto? -- rasserdilsya Perfil'ev.
     -- Ne stoilo by drat' parnishku, obozhdat' by chutok.
     -- CHto zhdat'?
     -- Sirota on kruglyj, noch'yu mat' u nego pomerla.
     -- Nu, obozhdem, -- soglasilsya nedovol'nym golosom Perfil'ev.
     SHli dni, Artamoshka,  vyalo  peredvigaya nogami,  hodil  po  dvoru, nehotya
sobiral  razbrosannye voevodoj  kostyashki i dumal:  "Sbegu,  kak  moj  tyat'ka
sbezhal, v lesa sbegu", -- i zahlebyvalsya slezami.
     Vihry  spadali emu v besporyadke na  lob, a  mal'chisheski zadornye  glaza
smotreli teper' strogo i zlo.
     Pod  voskresnyj  den',  kogda  ploshchad'  kishela  narodom, a  za okolicej
zveneli devich'i  golosa, razrazilas' neozhidanno groza nad golovoj Artamoshki:
poteryalas' gosudareva pechat'.
     A sluchilos' eto tak. Prishel Artamoshka s maloletnim voevodoj v prikaznuyu
izbu. Uvidel voevoda, kak stavit pechat' pis'mennyj golova, i pristal: daj da
daj! Tot -- tuda-syuda, kak otkazhesh'!
     -- Smotri,  batyushka  voevoda, ne obroni, izbavi bog.  -- I, obrashchayas' k
Artamoshke,  strogo  nakazal:  --  Glyadi,  ozornik, ne  to... --  i  pogrozil
pal'cem.
     Pis'mennogo golovu  pozval  Perfil'ev. On podoshel  k  voevode  i  hotel
otobrat' pechat', no tot ukusil ego za ruku, zasmeyalsya i pechat' ne otdal.
     Pis'mennyj golova,  pyatyas', vyshel. Voevoda povertel pechat' i pokatil ee
po polu.
     -- Oj, -- vskriknul  Artamoshka, -- ne kataj! Ne  daj bog,  uteryaetsya --
smert'.
     --  Ne lez', a to mamke skazhu! -- ottolknul Artamoshku voevoda i pokatil
pechat'.
     Artamoshka, kak kot za mysh'yu, sledil za  pechat'yu  -- ne  spuskal  s  nee
glaz. Raz dazhe shvatil ee v ruki i udivilsya: "Vot ona kakaya!" Voevoda vyrval
pechat' i opyat' so smehom pokatil ee po polu.  Vot v  eto vremya  i  sluchilas'
beda.
     Razdalsya groznyj golos Perfil'eva:
     -- Artamoshka!
     Artamoshka so vseh  nog brosilsya k nemu, a  pro  pechat' zabyl. Kogda  on
vernulsya, to zastal voevodu v slezah i srazu dogadalsya:
     -- Pechat' gde?
     -- Tut...
     -- Gde tut?
     -- Tu-ut, -- plakal voevoda i pokazyval kuda-to v temnyj ugol.
     U Artamoshki opustilis' bessil'no ruki, zadrozhali guby.
     Vbezhal pis'mennyj golova:
     -- Batyushki, zagubili moyu golovu! -- i zametalsya po izbe.
     Brosiv svirepyj vzglyad na Artamoshku, on tak udaril ego, chto u Artamoshki
dyhanie perehvatilo i v glazah pomutilos'.
     -- Drat'! -- oral pis'mennyj golova.
     Pribezhal Perfil'ev, vbezhali dvorovye lyudishki.
     --  Gore!..  Pechat',  gosudareva  pechat'... Oj,  gore!.. --  vosklicali
vokrug.
     Perfil'ev shvatil Artamoshku za vihry:
     -- Pechat' gde? Nasmert' zaseku! Ishchi, podlec!
     Vse polzali po polu, sharili, no pechati ne bylo.
     -- Dat' rozog! -- proshipel Perfil'ev i, obrashchayas' k pis'mennomu golove,
dobavil: -- Ishchi!.. V kandalah sgnoyu! Ponyal?
     Tot vzdrognul i s®ezhilsya.
     Kogda vse ushli, pis'mennyj golova podoshel k voevode i laskovo zasheptal:
     -- Synochek, vot ty derzhal pechat', vertel ee v rukah...
     -- Vertel... -- tyanul voevoda.
     -- Potom ty ee pokatil -- tyu-tyu-tyu...
     -- Pokatil...
     -- Kuda ona, synok, pokatilas': tuda ili vot syuda?
     -- Tuda katal, syuda katal -- vezde katal...
     -- Oh  ty,  beda! --  vzdohnul  pis'mennyj golova i  opyat' obratilsya  k
voevode: -- Ona daleko pokatilas'?
     -- Daleko-o...
     -- V ugol ili po izbe?
     -- I v ugol i po izbe.
     -- Duren'! -- shepnul v storonu pis'mennyj golova.
     Tak pechat' i ne nashlas'.
     Mat'  zazhdalas'  voevodu i prishla  za  nim. Voshla  v izbu  i  ahnula ot
neozhidannosti.  V  uglu,   utknuvshis'  nosom,  stoyal  "groznyj"  voevoda,  a
posredine izby polzal na kolenyah pis'mennyj golova i chto-to iskal.
     Uznav o bede, voevodiha opechalilas':
     -- Vse ot boga. Pojdem, synok, otkushaj.
     I stala popravlyat' shnurki u shtanov voevody.
     Na pol chto-to upalo i pokatilos'. Pechat' nashlas'.
     Dolgo ne mog opravit'sya Artamoshka  ot rozog. Lechila ego staraya povariha
Luker'ya primochkami iz raznyh trav, suhih otrubej i konskogo pometa.
     Noch'yu snilis' Artamoshke tyazhelye sny. Vchera on videl vo sne, chto  vmeste
s  Danilkoj  podkralis'  oni  k  voevodskim  gornicam,  podlozhili  solomy  i
podozhgli. Vmig zharkoe plamya sliznulo i  dom, i kladovye, i derevyannye bashni.
Ot straha Artamoshka prosnulsya. Segodnya emu prisnilsya son eshche strashnee:  stal
on bogatyrem, k chemu prikosnetsya -- vse rushit. Raskatil po brevnu voevodskie
dvor,  cerkov',  bashni -- nikto ostanovit'  ego  ne  v  silah. Piscu otorval
naproch' obe ruki -- ne budet, proklyatyj, shchelkat' po nosu. Pis'mennogo golovu
razorval  popolam;  odnu polovinu ostavil u  voevodskogo  kryl'ca,  a vtoruyu
cherez  spinu  v  reku  brosil. Prishel k izbe kaznitelya  Ivana  Borodatogo  i
sprashivaet  golosom  zychnym,  gromovym: "Ty rozog  daval?" --  "YA".  Shvatil
Artamoshka Ivana Borodatogo  za ryzhuyu borodu,  pokrutil-pokrutil nad golovoj,
kinul vverh i nadel na ostrie bol'shoj bashni. Zaoral Borodatyj dikim golosom.
Tut Artamoshka i prosnulsya. Prosnulsya -- i vpryam' kto-to oret. Strashno  stalo
emu, kliknul on staruyu Luker'yu -- ona vtoroj mater'yu emu stala.
     -- Molchi, -- zasheptala ona. -- Spi...
     Zasnul  Artamoshka --  i snova  son: zanimaetsya zarya, po  krasnomu  nebu
plyvut ognevye polosy, i svet ih padaet na zemlyu.  Vidit Artamoshka, chto svet
ne ot zari, a  ot ogromnoj  skaly, na vershine kotoroj pylaet gorn; otec kuet
ostrye piki, iz-pod  molota  bryzzhut zelenye iskry. Plyvet nad tajgoj pesnya,
slov ee  ne  razobrat',  no beret ona  za  serdce -- otcovskaya  eto pesnya. S
pesnej i vskochil  Artamoshka s  lezhanki.  Tishina. On --  k  oknu. Na  vostoke
rozovelo nebo, vstavalo solnce. Rozhdalsya svetlyj den'...


     S voevodskogo  dvora  reshili Artamoshku vygnat',  no  pis'mennyj  golova
zastupilsya:
     -- Spravnyj parnishka, a na pobegushkah -- pryamo ogon'.
     ...I  vnov'  zamel'kali  po   dvoru  tonkie  nogi,  bez  ustali  begaet
Artamoshka.  Vot  on nesetsya s ogromnym  zhbanom  kvasu,  begaet k pis'mennomu
golove, ot pis'mennogo golovy --  k  piscu, ot  pisca -- v prikaznuyu izbu, i
tak  do pozdnej  nochi.  Kogda  navisnet  tem'  i  zamigayut  na  nebe zvezdy,
brosaetsya on na doshchatuyu lezhanku i  spit do teh  por, poka utrennij budil'shchik
ego ne podnimet.
     Razbudili Artamoshku segodnya chut' svet.  Begal  on i sozyval v prikaznuyu
izbu  vseh  vazhnyh  sluzhilyh  lyudej. Upravitel' Perfil'ev poluchil gosudarevu
gramotu. Medlenno sobiralis' vazhnye lica i usazhivalis' po chinu.
     V  izbe  tesno i  dushno,  a vazhnye lica poteyut, otduvayutsya,  no dorogih
dolgopolyh shub ne snimayut, chtob chest' i dostoinstvo ne uronit'.
     Pravitel' podnyalsya, za nim podnyalis' s lavok i ostal'nye. Snyal on shapku
-- sbrosili i vse ostal'nye. Pravitel' podal  pis'mennomu golove trubochku --
gosudarevu gramotu.  Pis'mennyj golova otkashlyalsya, oter ladon'yu guby i nachal
chitat'.  Titul  prochital  tiho  i  naraspev,  a  potom peredohnul  i  gromko
zabarabanil, vydelyaya kazhdoe slovo:
     --  "A  kak  ty sej,  velikih  gosudarej  Ioanna  Alekseevicha  i  Petra
Alekseevicha, ukaz poluchish', izlovi  tungusa sibirskogo,  tungusku i ih ditya,
kotorye zhivut v lesah po rekam i rechkam vdali ot  Irkutska,  chtob byli oni v
plat'yah i uborah,  s lukami i strelami  po svoemu  obyknoveniyu. Teh tungusov
otprav' nemedlya v Moskvu, nadobny oni dlya pokaza gostyam inozemnym..."
     Pis'mennyj golova podal gramotu Perfil'evu.
     Vse  molchali. Kazachij  sotnik, vysokij,  bol'shegolovyj muzhik s vihrami,
tronutymi sedinoj, vazhno otkashlyalsya i skazal:
     --  Nado  syskat'  brodyagu  bezdomnogo,  chto   po  bazaru   shataetsya  i
rasskazyvaet pro zemli dalekie. On i povedet kazakov za tungusami.
     Kak veter, nosilsya Artamoshka po bazarnoj ploshchadi, razglyadyval brodyazhek.
"Von  ih  skol'ko,  a  potrebno  otyskat'  odnogo".  Kazaki,  chto   poshli  s
Artamoshkoj, mezh lavok pryatalis' --  boyalis' spugnut' brodyazhek: razbegutsya --
ne  syshchesh',  --  no  s  Artamoshki  glaz ne svodili. Ostanovilsya  Artamoshka u
hlebnogo  ryada, vspomnil pro to, kak propel  on  petuhom i vspoloshil  tolpu,
kotoraya slushala brodyazhku. Primetnyj brodyazhka, ego-to on sredi vseh uznaet. A
tot brodyazhka  stoyal u lavki  kupca Zyryanova  i ne svodil  glaz s bochki,  gde
zolotilsya  na solnce yantarnym otbleskom  med.  V ruke on  derzhal zataskannuyu
krayuhu chernogo hleba i v  desyatyj raz soval ruku v karman: karman byl dyryav,
i ruka vysovyvalas' naruzhu. Prohozhie smeyalis':
     -- V karmane-to kukish, mnogo l' na nego kupish'?
     -- Horosh muzhichok, chto tvoj cvetok, ves' v loskutah raznocvetnyh!
     -- Necha skazat', naryadnyj!
     A  brodyazhka podoshel k bochke  s medom i obronil,  budto nevznachaj, korku
hleba.
     --  Ah, goryushko  bednomu Egorushke! Poslednyaya  korochka  -- ogolodal!  --
zagolosil on i sklonil  nad  bochkoj  svoyu  zarosshuyu, slovno kochka na bolote,
ryzhuyu golovu.
     Obozlilsya  kupchina i  hotel  udarit' v zhivot vora  neputevogo  -- pust'
bezhit bez oglyadki, no vizglivyj babij golos zakrichal nad samym uhom:
     -- Ne gozhe, kupchina, hlebec v medu derzhat'! Oj, ne gozhe!
     Podskochil kupchina k bochke, vytashchil hleb iz meda, a brodyazhka cap iz  ruk
i davaj oblizyvat'! Lizhet da uhmylyaetsya, pribautki-shutki syplet i nad kupcom
poteshaetsya: "Med sladok, da hozyain gadok!" A kupchina so zlosti v otvet: "Dlya
brodyazhki u nas vot eti poblazhki!" I pokazal ogromnyj kulak.
     Tut iz brodyazhki  i posypalos', kak  iz dyryavogo  meshka:


     Tovaru tvoemu gnit'-peregnit'!
     A tebe, puzatomu duraku,
     V nos tabaku,
     V spinu dubinu,
     V lob osinu!

     I poshel, i poshel...
     Vskipel  kupchina,  shvatil bezmen -- da za brodyazhkoj, a  tot mezh lyudej,
kak skol'zkaya ryba, vertitsya, v ruki ne daetsya.
     Ustal kupchina, idet v lavku, kryahtit da rugaetsya.
     -- "Nu, -- dumaet, hot' ot lavki cherta otognal, i to ladno".
     Podhodit  -- a  brodyazhka  u  bochki  stoit,  rukoj  med  cherpaet, est da
kryakaet. Kupchina -- k nemu, a on -- hlop emu v lico medom, i byl takov.
     Svetu ne vzvidel kupchina. A narod nad kupchinoj zhe i poteshaetsya.
     Tut Artamoshka brodyazhku uznal, podbezhal k nemu:
     -- Do tebya, dyaden'ka, ya prislan...
     -- Otkeleva? -- vazhno sprosil brodyazhka.
     -- Iz prikaznoj izby, ot samogo pravitelya gorodka.
     -- CHto zh tot pravitel',  okromya  tebya,  soplyaka,  i poslat'  do menya ne
nashel cheloveka?
     Artamoshka obomlel. A  brodyazhka  stoit, ruki v boki, priosanilsya i vazhno
borodkoj tryaset. Veterok zaplatkami igraet, a iz-pod nih gryaznoe telo vidno.
Osmelilsya Artamoshka, poblizhe podoshel:
     -- Prikazano brodyazhku syskat'...
     -- Kol' prikazano, tak ishchi!
     -- Prikazano syskat' takogo, chto dalekie zemli  znaet, chtob s  kazakami
mog idti.
     -- A ne breshesh'?
     Artamoshka pobozhilsya.
     -- Mozhet, v  smeh menya norovish' vzyat'? Smotri, malec, popomnish'  Egorku
Vetroduya!
     Tut  kazaki  iz-za  ugla  vyskochili,  brodyazhku  shvatili  i  priveli  v
prikaznuyu izbu.


     Prygali  svetlye zajchiki  na kazach'ih dospehah  --  na  pikah, pishchalyah.
Brodyaga Egorka  Vetroduj  sidel  na  kone i vazhno  vypyachival  ploskuyu grud'.
Dospehov na  nem  ne bylo, tol'ko zarzhavlennaya  pishchal'  smeshno  boltalas' za
spinoj.  Kogda kazaki tronuli konej, Egorka zaglyadelsya, loshad'  rvanulas', i
on chut' ne vyletel iz sedla.
     -- Derzhis', kazachina!
     -- Strashennyj voin! Go-go-go! -- hohotali so vseh storon.
     No Egorka  popravilsya v sedle, vstal na  stremena i,  vzmahnuv  plet'yu,
udaril kakogo-to rotozeya po spine. Tot vzvilsya ot boli i potonul v tolpe.  A
Egorka  vytyanulsya, liho  zalomil  obodrannuyu  shapchonku  i  ponessya  dogonyat'
kazachij otryad.

        
     




     LESNYE LYUDI

     Iz  temnogo loga tyanulo holodom i  syrost'yu.  Navisla nad  lesom gustaya
prosin'. Burlivaya, bespokojnaya reka bilas' i kipela v  vodovorotah, hlestala
volnoj o skalistye porogi.  Volna prizhimala k beregam burye  kom'ya peny; ona
to nanizyvala  ih  na koryazhiny i zalitye vodoj pribrezhnye kusty,  to rvala v
melkie kloch'ya.
     U sinego loga reka povernula kruto  i  poryvisto; povernula i  zatihla,
obrazovav shirokuyu zavod', spokojnuyu i gladkuyu, kak ozero.
     Edva pobelel vostok, chut'-chut'  zagorelsya nebosklon -- prosnulsya bekas.
Rassekaya  vozduh, on  molniej pronessya nad  rechkoj  i  razorval predutrennyuyu
tishinu rezkim shchelkan'em svoih kryl'ev. Nad lesom proplyla seraya ptica. Vazhno
vzmahivaya kryl'yami, ona sdelala neskol'ko rovnyh  krugov i prokrichala myagko,
gortanno...  hork -- hork!.. |to  korshun  delal svoyu  utrennyuyu  progulku. On
vzmahival  kryl'yami vazhno, razmerenno i plavno, slovno podschityval: raz-dva,
raz-dva...
     Vyrisovyvalis' zubcy  gor.  Zabeleli  skaly,  i  zaserebrilis'  v yarkom
bleske snezhnye  shapki  u  gornyh  vershin.  Vryvalsya svet v  taezhnuyu  sinevu,
prosypalas' i ozhivala tajga. Klesty vstrechali solnce pronzitel'nym  svistom.
Vtorya  im,  shchebetali drugie  taezhnye  ptashki. Na sklonah gor  krichali  dikie
kozly. Pozzhe vseh podnyalsya iz svoego logova buryj medved'.
     Razdvigaya pribrezhnye zarosli, on ostorozhno shagal k reke. Tuchi komarov i
moshki  nadoedlivo  lezli  v  glaza, v  rot,  v  ushi.  Medved' fyrkal, zlobno
otplevyvalsya i otbivalsya lapami. On podoshel  k beregu reki, podnyal golovu i,
krutya chernym konchikom nosa, zhadno potyanul vozduh, bespokojno oglyadyvayas'.
     Sdelav  eshche neskol'ko shagov, medved' podnyalsya na dyby,  raskryl  shiroko
past' i zarevel dikim rykayushchim revom. V strahe sharahnulis' pticy i, vzmetnuv
kryl'yami,  utonuli v taezhnoj zeleni. Vstrevozhilis'  zveri.  Ispugannye  kozy
uskakali  v bezbrezhnye dali lesov. Lisica-ognevka, prizhimayas' k samoj zemle,
toroplivo  bezhala  k  svoej nore.  Dazhe  gordyj  i  sil'nyj  los'  ostorozhno
prislushivalsya.  Lish'  belki  bespechno  kachalis'  na  vetkah,  raspustiv svoi
serebristye hvosty.
     Medved'  zlobno  rychal, ryl lapoj zemlyu, podnimal zheltoe oblako  pyli i
svirepo smotrel na vysokij obryv berega.
     Eshche  vecherom  polyanka  zelenela  i  iskrilas',  vechernie  luchi   solnca
perelivalis' ognennymi pyatnami,  medved' katalsya i tonul v zelenom  shelku. I
vdrug utrom mesto okazalos' zanyato dvumya chernymi gorkami.
     U rechki, na nebol'shoj polyanke, stoyali dva ostrokonechnyh chuma.
     Medved'  potyanul vozduh, pochuyal zapah chelovecheskogo  zhil'ya. Oglyadyvayas'
po  storonam, on kosolapo zashagal k  chumam. Lyudej v chumah ne  bylo.  Muzhchiny
ushli  na ohotu, a zhenshchiny -- kopat' sladkie  koren'ya. Medved' sorval kozhanuyu
pokryshku chuma, nastupil na nee zadnimi lapami i razorval ee na melkie kuski.
Razbrosal shesty, razodral odezhdy  i posteli, sshitye iz shkur zverej, a zayach'e
odeyalo  trepal  do  teh por,  poka ne  razletelos'  ono  po  vetru pushistymi
kloch'yami. Zlobno rinulsya medved'  ko vtoromu chumu; iz nego s vizgom vyletela
vzlohmachennaya, perepugannaya sobachonka. Medved' odnim  pryzhkom dognal  ee,  i
pokatilas' ona pod otkos vmeste s kom'yami gliny.
     Medved' oglyadel razrushennoe, povernulsya i toroplivo zashagal v tajgu.
     Vecherom vernulis' lyudi. Staryj evenk Panaka skazal:
     -- Gost' byl, samyj dorogoj gost' -- dedushka-medved'.
     -- Ploho my ugostili gostya, -- vzdohnul starshij syn, Odoj.
     -- Serdityj ushel gost', -- soglasilsya ogorchennyj Panaka.
     Mladshij  syn, lyubimec  CHalyk,  pytlivo  rassmatrival  na  gustoj  trave
otpechatki medvezh'ih lap. CHalyk rostom mal, no shirok v plechah i krepok telom,
kak medvezhonok. Skulastoe lico ego obvetrilos', a shcheki rdeli  cvetom  speloj
brusniki,  pod  chernymi  poloskami  brovej  iskrilis'   uzen'kimi  prorezyami
raskosye, s hitrecoj glaza. Dlinnye volosy byli  zapleteny  v tuguyu kosichku;
lish' speredi  nechesanye pryadi vybivalis' iz-pod malahaya -- shapki i padali na
lico.  CHalyk smahival  ih rukoj i  tshchatel'no podtykal  pal'cami obratno  pod
malahaj.
     Staryj  Panaka  radovalsya.  Kogda  CHalyka  ne  bylo  v  chume, hvastlivo
govoril:
     "Budet parnishka nastoyashchij ohotnik: shag u nego  shibko ladnyj -- neslyshno
topaet, lisica -- i ta ne mozhet uchuyat' ego".
     Mat' toroplivo dobavlyala:
     "Ptichij  glaz u  nashego  syna,  cepkie  ruki,  kak  lapki  u  belki,  a
bystronog, kak dikij olen'"...
     CHalyk vse eshche rassmatrival medvezh'i sledy i shlepal  sebya shershavoj rukoj
to po lbu, to po shcheke, chtoby ubit' krovopijcu-komara.
     Kak nastoyashchij  ohotnik,  CHalyk  nosil  vysokie  -- vyshe kolen -- unty*,
legkuyu korotkuyu  parku**  i  kozhanye  shtany.  Na  tonkom  poyaske  krasovalsya
podarennyj otcom ostryj ohotnichij nozh. I shtany,  i unty, i parku  shila mat'.
Ona staratel'no otdelala poly  parki raznocvetnymi  kusochkami kozhi i opushila
uzkoj poloskoj lis'ego meha, prishila krasivye kozhanye zavyazki.
_______________
     * U n t y -- mehovye sapogi.
     ** P a r  k a -- verhnyaya  odezhda v vide shirokoj rubahi,  sshitaya iz shkur
olenya.
     CHalyk gordilsya: takie zhe parki  nosili i ego  otec i starshij brat Odoj.
Ot  plech po rukavam do  samogo niza shli rovnye  raznocvetnye  poloski,  a na
konce  iz  shkur olenya  rukavov  byli nagluho prishity rukavicy. Esli zharko --
prosunet  CHalyk ruku v dyrochku, kotoraya sdelana chut' povyshe  rukavicy; togda
ruka ochutitsya na svobode, a rukavica spryachetsya vnutri rukava; i ee ne vidno.
Kogda ochen' zharko ili  sidit CHalyk u kostra, on, tak zhe kak  ego otec i brat
Odoj, snimaet  parku, i togda vsem viden rasshityj biserom, kusochkami  kozhi i
mehov natel'nyj nagrudnik.
     Kogda u kostra vzroslye vedut razgovor, CHalyk nikogda ne vmeshivaetsya --
molchit i slushaet; no kogda muzhchiny  berut luk i strely --  CHalyk  nikogda ne
otstaet.
     CHalyk, podnimayas' s zemli, posmotrel eshche raz na sledy medvedya; v glazah
ego sverknul ogonek.
     -- |togo medvedya ya ub'yu!
     Potom on podumal, shumno vzdohnul i dobavil:
     -- Odnako, shibko bol'shoj medved', takogo iz moego luka ne ub'esh'...
     Sobaki obnyuhivali sledy; starye zalivalis' ugrozhayushchim laem, a molodye v
strahe podzhimali hvosty i vertelis' blizko okolo lyudej.
     ZHenshchiny  kostyanymi igolkami  toroplivo chinili kozhanye pokryshki chuma. Na
bujnogo gostya nikto  ne obizhalsya. Vse  govorili  o  nem kak o luchshem  druge,
hvalili ego lovkost' i silu, laskovo nazyvali dedushkoj.
     Tol'ko  u  CHalyka  pri vide sledov  ogromnyh lap zagoralis' glaza, ruka
krepko szhimala  luk  i  kolchan so  strelami slegka drozhal. Malen'kij ohotnik
sil'no volnovalsya.


     ...CHumy priveli v poryadok.  V etih dvuh chumah zhili dve sem'i.  V pervom
-- Panaka s zhenoj Tykyl'mo i synom CHalykom. Vo vtorom -- starshij syn Panaki,
Odoj,  so  svoej sem'ej:  zhenoj  Talachi i malen'koj  dochkoj Litorik, kotoraya
spala v berestyanoj lyul'ke.
     Na  novoe  mesto priehali  nedavno, do  etogo  kochevali po  reke  CHune.
Kochevali neploho, no razrazilas' nad stojbishchem bol'shaya beda: popadali oleni,
razbezhalis' lyudi  i Panaka s Odoem edva-edva spasli ot chernoj bolezni* vsego
dvadcat' olenej iz svoego stada.  Na etih  olenyah i reshili kochevat' na novoe
mesto, podal'she ot strashnoj bolezni, podal'she ot chernoj bedy. Dolgo reshali i
dolgo dumali,  nakonec  reshili kochevat' po reke Karapchanke, vpadayushchej v reku
Angaru.
_______________
     * CH e r n a ya  b o l e z n ' -- morovaya yazva, zaraznoe zabolevanie,  ot
kotorogo gibnut oleni i drugie zhivotnye.
     Obe sem'i  sobralis' v chume starogo Panaki. U ochaga lezhala bol'shaya tusha
myasa tol'ko chto dobytogo dikogo olenya. V chume  sil'no  pahlo svezhej  krov'yu.
Ustalye  ohotniki  brosali na  myaso  golodnye  vzglyady. Ohota byla  trudnoj.
Ranennyj  tremya  strelami, olen'-samec nessya bystree vetra  i  poteryal  sily
tol'ko u dalekogo  Gremuchego ruch'ya.  V istekayushchego krov'yu  zverya CHalyk uspel
pustit' poslednyuyu strelu.
     S dobychej vernulis'  pozdno. Panaka vzyal ohotnichij nozh, otrezal  luchshij
kusok myasa i podnyal ego nad golovoj.
     -- Luchshee iz nashej dobychi otdayu tebe, dedushka-medved'! Ne serdis'!
     U CHalyka rot napolnilsya  slyunoj, i on nevol'no  obliznul shershavye guby.
Panaka vyshel iz chuma i  stal razdavat' myaso sobakam. Ozverevshie sobaki rvali
kuski  na letu,  lyuto  rychali i otchayanno gryzlis'. Panaka  rozdal  pochti vse
myaso. Lyudi  molcha  zhdali. Panaka vzyal poslednij  kusok --  u  vseh  vyrvalsya
tyazhelyj vzdoh. Polovinu kuska  on  otdal sobakam, a  vtoruyu  polovinu  zazhal
krepko v ruke i, polzaya po zemle, stal mazat' im sledy medvedya.
     Panaka podnyalsya, posmotrel  na tajgu  po napravleniyu  medvezh'ih sledov,
podoshel k bol'shomu derevu  i  votknul v  nego svoj nozh. Vyter ruki o kozhanye
shtany i skazal:
     --  Ne  serdis', dedushka, vse luchshee ot dobychi tebe otdal --  esh'. Lish'
hudoe ostavil. YA ne strashnyj, dazhe nozh ostryj v bol'shom dereve zabyl.
     Panaka shvatil  nozh, spryatal za poyasom i begom pobezhal k chumu. V chum on
voshel so slovami:
     -- Luchshee dedushke otdano. Schast'e pridet v nashi bednye chumy!
     Lyudi  s  zhadnost'yu   nabrosilis'  na  zhalkie  ostatki  olenya.  ZHenshchinam
dostalis' lish' obglodannye kosti.
     Sytye sobaki mirno dremali v nogah.


     Na drugoj  den'  Panaka  vstal ran'she  vseh. On  vnimatel'no rassmotrel
sledy medvedya,  hitro  prishchuril  uzkie  glaza  i pospeshil razbudit'  Odoya  i
CHalyka. K poldnyu medvedya otyskali v gustyh yagodnikah i ubili. Golovu medvedya
otrezal  sam Panaka, spryatal  okolo staroj sosny  pod kamnyami. Panaka veril,
chto iz golovy vnov' poyavitsya medved' i pobredet po tajge. Odoj otrezal nogi.
Myaso razdelili na  chasti i ponesli v chum. CHalyk shel  gordyj: on, kak bol'shoj
ohotnik, nes dobychu -- buruyu shkuru medvedya. SHkura byla tyazhelaya, skol'zkaya ot
zhira  i  krovi.  CHalyk oblivalsya potom, ves'  vypachkalsya v krovi i medvezh'em
sale, no shel upryamo, napryagaya vse sily.
     Vecherom v stojbishche  pirovali. Sytye,  Odoj,  CHalyk, Tykyl'mo  i  Talachi
tyazhelo podnyalis' ot ochaga,  gde eshche dymilis' zhirnye kuski dobychi, vzyalis' za
ruki  i  poshli vokrug chuma Panaki. Natyanuv na sebya shkuru tol'ko chto  ubitogo
medvedya, toptalsya  staryj Panaka. On ispolnyal  tanec dedushki-medvedya.  CHtoby
lico ego kazalos' strashnym  i  pohodilo  na mordu medvedya, on razrisoval ego
gustoj  krov'yu i zheltoj  glinoj;  chtoby ruki byli pohozhi na lapy,  on derzhal
lapy ubitogo  medvedya; chtoby rot ego  pohodil na  past' medvedya, on zazhal  v
zubah belye klyki  kabargi. Odoj gromko pel:

      Dedushku-medvedya
     nashli,
     Nashli ne my, a nashi sobaki.
     Dedushku-medvedya ubili ne my,
     Ubili nashi strely.
     My ostavili tvoyu golovu v kamnyah.
     Iz golovy opyat' ty vyros,
     Opyat' v lesu brodish'!


     
     Ostal'nye  bili  v  ladoshi,  topali  nogami,  vraz  naklonyali  tela   i
povtoryali:

      Oj e-ehor-ho,
     Ehor-ho, ehor-ho!

     Potom plyasali vokrug bol'shogo kostra.
     Rechka  bilas'  chernoj  volnoj,  bul'kala  i  sheptalas',  kolyhaya rzhavye
kamyshi. Luna bryzgala serebrom, kupalas' v rechke, a kogda pryatalas' za tuchi,
tajga utopala v gustoj temnote.
     V  polden'  stojbishche  zatihlo,  potuh koster, usnuli lyudi. Lish'  chutkie
sobaki, navostriv  ushi, sonlivym laem razryvali taezhnuyu glush', i  vnov'  vse
stihalo i pogruzhalos' v tishinu.



     CHalyku ne spalos'. On uzhe davno vyglyadyval hitrym glazom iz-pod myagkogo
zayach'ego odeyala. V  posteli  teplo i myagko, no  v  lesu luchshe: uzhe  svetalo,
chirikali i svisteli pticy, podnimalis' zveri.
     "Kurly-kurly!" -- doneslos' do CHalyka.
     "ZHuravli  dlinnonogie!  -- podumal CHalyk. --  Ubit'  etu pticu nelegko:
chutkaya,  blizko  ne podpuskaet".  Emu  vspomnilis' vysokie  kochki na bolote.
Odnazhdy  oni  shli  s otcom na ohotu. CHalyk spotknulsya o takuyu bol'shuyu kochku.
Iz-pod samyh  nog vyletela  bol'shaya seraya ptica  -- vyletela i tut zhe  sela.
CHalyk shvatil luk, no otec ostanovil ego:
     -- |ko ty, muzhichok, ub'esh' mat' -- umrut deti. |to zhuravl'-samka.
     Na verhu ostroj kochki okazalos' dva pestryh yaichka. Gnezdo ptica slozhila
iz suhoj osoki i  vetok i prikrepila ego naverhu kochki. I samec i samka diko
krichali, hlopali kryl'yami, no ot gnezda otbegali nedaleko.
     "Pojdem,  --  skazal  togda  otec, --  kazhdomu  dorog svoj  chum", --  i
rasskazal interesnoe  pro  zhuravlej.  CHalyk uznal,  pochemu  eta ptica delaet
gnezda na kochke, a ne pryachet ego v gustyh i nizkih mestah.
     "Bylo eto davno, beda kak davno,  -- pokachal otec golovoj. -- Sobralis'
u zelenogo ozera vse bolotnye pticy. Kazhdaya hvalit  sebya. "YA luchshe vseh ptic
na  zemle, --  krichit bolotnyj kulik,  --  bystree  menya ni  odna  ptica  ne
letaet!" -- "Glupyj! -- otvechaet  emu utka-nyrok. --  Skazhi, kto luchshe  menya
nyryaet?" Vyshel zhuravl': "Ku-kur-ly! Ku-kur-ly! ZHalkie vy pticy, vzglyanite na
moi dlinnye nogi, i vy skazhete,  chto zhuravl' -- samaya luchshaya ptica". Uslyshal
eto  lesnoj duh, hozyain  togo ozera,  i sdelal  tak, chto utka stala obzhoroj,
zaplyla  zhirom i  otyazhelela,  kulik szhalsya  --  stal  malen'koj,  nezametnoj
pticej, a  u zhuravlya vysohli nogi, kak palki, i ne stali  gnut'sya. S teh por
zhuravl'-samka vysizhivaet  ptencov na vysokoj kochke, a  v drugom meste sidet'
ne mozhet: pryamye i dlinnye nogi nekuda devat'".
     Vspomnil CHalyk druguyu pticu  --  gornogo orla. On naletel  na olenenka,
sbil s nog, no metkaya strela Odoya popala orlu v golovu...
     V dymohod probilsya luch solnca. Zolotoe pyatnyshko skol'znulo  po odeyalu i
pogaslo. Pogasli i vospominaniya CHalyka. On pripodnyalsya i potyanulsya k luku --
luk u  Ohotnika vsegda pod rukoj. CHalyk poshchupal tetivu  luka i podumal:  "Ne
nastoyashchij luk, na bol'shogo zverya s takim ne pojdesh'".
     Vstala mat', razvela ogon' i nachala varit' myaso. Panaka okliknul syna.
     CHalyk vskochil, oba vyshli iz chuma.
     -- Skazhi, synok, ne rasserditsya li nebo i ne budet li dozhdya?
     CHalyk ozabochenno posmotrel na nebo, na solnce i vazhno otvetil:
     -- YAsnoe, ni odnoj tuchki net!
     -- Ho-o, synok, posmotri eshche.
     CHalyk obidelsya: po golosu ponyal, chto otec smeetsya.
     Eshche posmotrel vo vse, storony.
     -- Mozhet, vetreno budet.
     Otec zasmeyalsya. CHalyk ot obidy chut' ne zaplakal.
     --  Burya dozhd' prigonit!  Smotri, kak  plachet  zelenyj lopuh  -- ves' v
slezah, a  berezy opustili  listochki. Da  razve ty ne slyshish',  kak  zhalobno
svistit  burunduk!  |to  on pered  burej. Posmotri, kak  zhadno klyuyut  pticy,
toropyatsya i derutsya. |to oni pered burej toropyatsya...
     CHalyk podumal: "Nebo yasnoe, tuch net -- sproson'ya otec oshibsya. Vecherom v
chume smeh budet".
     Posle edy kazhdyj vzyal svoj luk. Panaka predupredil:
     -- Na zverya ne hodite, dobyvajte rybu na ozere.
     CHalyk otpravilsya dobyvat' utok. Na beregu on  sdelal iz vetok malen'kij
balagan,  ostavalos' tol'ko  podmanit'  utok. Dlya etogo  on  sodral s berezy
kusochek beresty i sdelal utinyj manok.
     -- Krya-krya-krya! Krya-krya! -- zakrichal CHalyk po-utinomu.
     Priletel selezn'  i  shlepnulsya na vodu  u  samogo berega  tihoj zavodi.
CHalyk  kryaknul  eshche  neskol'ko raz. Selezen' vytyanul  sheyu i bespokojno  stal
ozirat'sya, potom sam kryaknul. S shumom leteli  utki i padali kamnem  na vodu.
Oni kryakali  i nyryali, u  mnogih v  klyuvah trepetali blestyashchie  ryby;  menee
udachlivye rybaki-utki vyhvatyvali dobychu iz klyuvov svoih sosedok. Utki shumno
hlopali  kryl'yami, po vode vo vse storony  razbegalis'  zatejlivye volnistye
krugi.
     CHalyk  prishchuril glaz  i  natyanul  tetivu. Strela vzvizgnula  i pronzila
utku;  utka  vsplesnula  kryl'yami, zabilas'  na  vode i  zatihla.  Ostal'nye
prodolzhali mirno barahtat'sya  i nyryat'. CHalyk istratil desyat' strel  i  ubil
pyat' utok. "Dobraya dobycha, -- podumal on. -- Tol'ko luk slab".
     CHalyk s trudom  vylovil ubityh  utok, sobral  strely, staratel'no vyter
kazhduyu o polu svoej parki  i akkuratno slozhil ih  v kolchan. Vseh utok svyazal
remeshkom, zakinul za spinu i, dovol'nyj, potashchil k chumu.
     Otec tochil nozh. Podnyal glaza na syna i ne skazal ni slova. CHalyk reshil:
otec ne raduetsya potomu, chto ne zametil bol'shoj dobychi.
     CHalyk povernulsya spinoj. Otec posmotrel na dobychu, no opyat' ne proronil
ni slova. Bol'no ukololo eto ohotnich'e serdce CHalyka.  On nasupilsya, i togda
otec molcha pokazal na nebo. S zapada neslis' mutnye, tyazhelye tuchi.
     -- Vidish'?
     -- Odnako, burya? -- udivilsya CHalyk.
     -- "Burya"!.. --  peredraznil ego otec. -- Odin po  tajge  brodish',  luk
horoshego ohotnika dumal tebe davat', a ty...
     I otec  dolgo  uchil  CHalyka, kak  bezoshibochno  ugadyvat' pogodu,  umelo
otyskivat' put' po solncu i zvezdam, nahodit' luchshij korm olenyam.
     -- Kto v tajge ne vidit dal'she poleta strely, tot glupee starogo zajca,
-- strogo pouchal otec.
     ...Odoj  prines  nemnogo  zhirnoj  ryby.  V  chume  radovalis',   zhenshchiny
toroplivo vozilis' u ochagov. Otec skazal:
     -- Eda est' -- budem syty. Est' li korm u nashih olenej? Kto primechal?
     Synov'ya vraz otvetili:
     --  V etih mestah, otec, ogon' ne hodil po zemle, golubyh i sochnyh mhov
mnogo. Nashi oleni syty.
     Naletela burya, i udaril sil'nyj dozhd'.
     Drozhala zemlya. Veter lomal derev'ya, besheno  rval pokryshki  chumov, shesty
zhalobno  skripeli.  Muzhchiny kutalis'  v shkury, zhenshchiny hlopotali u ochagov. V
dymohod  zahlestyval dozhd', i  koster  v  chume gorel  ploho:  dym  ne shel  v
dymohod, a prizhimalsya  k zemle. Temnelo v glazah ot edkogo dyma, dazhe sobaki
ne nahodili mesta, vertelis' u vhoda i zhalobno vzvyvali.
     -- Tykyl'mo,  -- kriknul skvoz' slezy Panaka, -- potushi bol'shoj koster,
zakroj plotnee dymohod! Merznu, kak mysh' na snegu, plachu ot dyma, kak staraya
baba!..
     Tri dnya  lil  dozhd'  i zavyval  svirepyj veter. V chumah vse  otsyrelo i
razmoklo.
     CHalyka tryaslo ot  holoda. Hotelos' est', no nikto  ne podnimalsya. Dozhd'
barabanil  po kozhanoj  pokryshke;  razmokli  remeshki i  stali  skol'zkie, kak
lyagushki. Krupnye kapli padali na lico, a emu len' bylo vyteret' eti kapli, i
oni holodnoj strujkoj poplyli po spine. CHalyk kriknul:
     -- CHum nash prohudilsya! Dozhd' menya dostal!
     -- Dozhd' tebya ne pozhaleet. Vstan', idi i zalozhi dyrku berestoj.
     CHalyk nehotya vstal i zalozhil dyrku zapasennoj berestoj.
     Dozhd' lil, i holodnye strui stali trevozhit' i Panaku i Tykyl'mo.
     -- Dozhd' na nas beda kak ozlilsya. Odnako, vstavat' pora.
     Vse vstali,  drozha  ot  holoda. Nadeli  syruyu  odezhdu.  Panaka nalil  v
derevyannuyu chashku medvezh'ego zhiru i vyshel iz chuma. On vybral  vysokij penek i
postavil chashku.
     -- Ne serdis', pej! -- obratilsya on k dozhdyu i poshel obratno v chum.
     Dozhd' ne perestaval. Staryj Panaka zadumalsya: "Dozhd' mozhet  sozhrat' nash
chum", -- i potrogal ego razbuhshuyu pokryshku.
     -- Edy na odno varevo, kak zhit' budem? -- sprosila zhena Odoya.
     -- Dozhd' -- ne  snezhnaya burya, --  otvetil serdito Odoj  i, vzyav  luk  i
strely, ushel v les.
     Hodil on nedolgo, prines dvuh zajcev i neskol'ko lesnyh golubej.
     CHalyk vyshel iz chuma. V eto vremya mezh tuch pokazalos' solnce.
     -- Solnce! -- obradovalsya on.
     Vse vyglyanuli iz chumov, no solnca uzhe  ne bylo -- tucha skryla ego. Odoj
zasmeyalsya. CHalyk, obizhennyj, poshel v svoj chum, no Panaka laskovo polozhil emu
ruku na plecho:
     -- Muzhichok govorit pravdu: skoro vyjdet solnce i ubegut tuchi.
     Panaka poshel  k  pen'ku,  zabotlivo popravil chashku  s medvezh'im zhirom i
chto-to dolgo sheptal, podnimaya glaza k nebu.
     Dozhd' perestal lish' na  drugoj den'. Rasseyalis' tuchi,  i solnce brosilo
lyudyam svoi laskovye, goryachie luchi.
     Ozhilo  stojbishche.  Vmesto  chumov stoyali  odni  lish'  zakopchennye  shesty,
pokryshki  byli snyaty i povesheny  dlya  prosushki v ten', chtoby  ne skorobilas'
promokshaya kozha na solnce. ZHenshchiny razvesili sushit'  mokrye odezhdy,  obuv'  i
posteli. Muzhchiny popravlyali svoe oruzhie.
     -- Muzhichok nash podros. Ne pora li emu dat' luk nastoyashchego  ohotnika? --
ottachivaya nozh, sprosil Panaka Odoya.
     Odoj ne soglashalsya s otcom:
     -- Ne natyanut' CHalyku losinuyu tetivu, slaby eshche u nego ruki.
     Obidelas' mat':
     -- Ruki CHalyka krepche such'ev listvennicy, siloj vyjdet on v otca  moego
Bertaulya.
     Podoshel CHalyk. Vse zamolchali: zachem  trevozhit' serdce parnishki! V rukah
CHalyk derzhal malen'kogo zver'ka.
     -- Bros'! -- kriknul  v  strahe otec. -- |to krysa-vonyuchka, cheloveku ot
nee tol'ko gore!
     -- Beda!.. -- zaplakali zhenshchiny.
     CHalyk ispuganno vskinul rukami, i krysa, mel'knuv, skrylas' v trave.
     Molcha  sobralis'  i perekochevali na  druguyu storonu gory.  Mesto,  kuda
sprygnula krysa-vonyuchka,  otec dolgo  toptal  nogami  i ugrozhal  nozhom  v tu
storonu,  kuda ona skrylas'. "Strashnaya krysa, ona vsegda neschast'e neset, --
podumala  Tykyl'mo. -- Doroguyu  zhertvu nado dat' duham, chtob  spasti  chum ot
bol'shoj bedy".
     Kogda  Panaka pokruzhilsya  vokrug  kostra  i brosil  v ogon'  ot kazhdogo
cheloveka zhertvu, vse uspokoilis'.
     CHalyk nesmelo sprosil:
     -- A zachem dym?
     -- |ko ty, "dym"! -- peredraznil CHalyka otec. -- Dym rezhet glaza, a bez
dyma kak kozhu obdelaesh'? Bez dyma ne vidat' by tebe novyh untov.
     --  A  ot komarov kakaya pol'za? Ot  nih  dazhe dedushka-medved' po  zemle
kataetsya, oleni padayut i chelovek plachet.
     -- |ko ty, "plachet"! -- rassmeyalsya otec. -- Dlya lyagushek i  ptashek komar
vkusnee mozga sohatinogo.
     CHalyk zadumalsya. Otec delovito osvedomilsya:
     -- CHalyk, ladnyj li u tebya luk?
     Glaza  u  CHalyka  zabegali,  kak  zver'ki; krasnymi  pyatnami  pokrylis'
smuglye shcheki.
     -- Iz moego luka tol'ko zajca mozhno ubit'!
     --  Ho-o! -- zasmeyalsya otec.  -- Zayac tozhe dobycha, syraya pechenka  zajca
veselit serdce... Mnogo li sily v tvoih rukah?
     CHalyk rasserdilsya i, chtoby pokazat' svoyu silu, stal  razbrasyvat' shesty
chuma.
     --  Hoj, syn, -- ostanovil  ego otec, -- medved'  berezhet svoyu berlogu,
lisica -- noru, ptica -- gnezdo. Zachem zhe lomat' nuzhnoe?
     CHalyk smotrel zlymi glazami. Otec laskovo sprosil:
     -- Metko li strelyaesh'?
     -- Glaz-to u nego metkij, -- skazal Odoj.
     -- Togda nachnem silu ruk probovat', metkost' glaz CHalyka pytat'.
     -- Novogo luka vse ravno net, -- otvetil CHalyk.
     -- Luk u Sarancho dumayu vymenyat' dlya tebya.
     Tochno  plamenem  obdalo  CHalyka,  radost'yu  i  gordost'yu  perepolnilos'
serdce.  Mozhno li podumat', chto v rukah u nego  ochutitsya luk raboty slavnogo
Sarancho -- nepobedimogo ohotnika  Katagirskogo roda! Rod Katagirov  izvesten
vsej  tajge, kak rod luchshih ohotnikov i strelkov. Luki,  sdelannye  Sarancho,
slavyatsya na vsyu tajgu i tundru, ot velikoj reki Eniseya do Leny, ot Angary do
samogo Ledovitogo okeana. Za  takoj luk ne zhaleyut lyudi tridcati olenej  da v
pridachu dayut desyat' zolotistyh lisic. Rasskazyvali, chto  knyaz'  Putugirskogo
roda  otdal za  luk  Sarancho svoyu  starshuyu doch' da v pridachu dvadcat' luchshih
olenej.
     Slava ob ohotnike  Sarancho gremela po vsej tajge. A luk  samogo Sarancho
vyzyval u vseh voshishchenie i zavist'.
     Rasskazyvali, chto svoj  luk on delal celyj god.  Luk ego byl izgotovlen
iz neizvestnogo krepkogo kornya; etot koren' Sarancho paril v desyati kipyatkah,
prokleival  svetlym, kak  slyuna olenya, kleem, vyvarennym iz puzyrya  bol'shogo
osetra. Sverhu oblozhil beloj  kost'yu,  zolotistoj berestoj i krasivo otdelal
chernym serebrom.  Tetivu  skrutil iz suhozhilij starogo losya. A kogda Sarancho
natyagival  na luk  tetivu,  to  pozval svoih  brat'ev  da  soseda,  slavnogo
ohotnika Karkulya. S bol'shim trudom oni natyanuli tetivu.
     Vse  dolgo  verteli  luk v rukah, ot zavisti kusali  guby.  Karkul' zhe,
pridya v  chum, vzyal svoj luk. Posmotrel na nego da  kak  udarit  o zemlyu. Luk
otskochil i popal v ogon' ochaga. Tetiva lopnula. Karkul'  ot zlosti i zavisti
upal na shkury i serdilsya do temnoj nochi.
     Iz  svoego  luka  Sarancho  streloj  s  kostyanym  nakonechnikom  naskvoz'
probival dikogo  olenya. Na prazdnike  metaniya strely on  na  letu desyat' raz
popal v broshennuyu tabakerku.
     Vse krichali, kak bezumnye,  slavili imya  Sarancho.  Staryj  knyaz', vozhak
evenkov, nachal'nik prazdnika, na glazah vseh sobravshihsya ubil luchshego svoego
olenya i  prepodnes Sarancho samyj dorogoj i pochetnyj podarok --  goryachij mozg
olenya.
     A krasavica Ataliya,  doch' knyazya,  podala Sarancho na ostrie  svoego nozha
dymyashcheesya serdce olenya.
     El Sarancho  dorogie  kushan'ya i  zamazannye zhirom  ruki  obtiral o  svoj
dragocennyj  luk. Vse zavidovali emu. Molodye ohotniki hodili  vsled za nim,
kak hodyat molodye volchata  za starym  volkom. Kazhdyj  iskal sluchaya potrogat'
rukami luk Sarancho
     Luchshe Sarancho nikto ne umel delat' i strel. V ego kolchane vsegda bitkom
nabito takih strel, kotorye redko mozhno vstretit' u samyh horoshih ohotnikov.
Krome strel, nasmert' razyashchih losya, medvedya, dikogo olenya, v kolchane Sarancho
vsegda imelis' strashnye strely:  strela-pevun'ya,  yastreb-strela, voj-strela,
svistun-strela i mnozhestvo drugih.
     Vyjdet  na  ozero  Sarancho i  pustit yastreb-strelu.  Vzov'etsya ona  nad
ozerom, prokrichit po-yastrebinomu -- popadayut v strahe na ozero utki, togda i
b'et ih Sarancho tupymi strelami.
     Pojdet Sarancho v temnyj les i pustit strashnuyu voj-strelu. Ot dikogo voya
sharahnutsya v strahe zveri,  a on  tut  kak tut, dogonyaet zverya s sobakami  i
razit iz svoego luka bez promaha. Dal sebe zarok Sarancho: kak ub'et bol'shogo
zverya  -- losya, medvedya, olenya, -- stavit na berestyanoj obkladke luka tonkij
uzor.  Ne  ostalos' na luke Sarancho  mesta dlya uzorov  --  stol'ko dobyl  on
zverej!


     Panaka, Odoj i  CHalyk vyshli iz chuma. Kazhdyj nes svoj luk. Ne uspeli oni
otojti i dvuh shagov, kak uslyshali laj sobak i otryvistoe: "Hoj! Hoj!"
     -- Edet kto-to,  -- skazal Panaka. -- Olen'  hripit, ustal  --  bol'shaya
doroga, vidno, u togo cheloveka.
     Na prigorke  pokazalis'  roga  olenej.  Na odnom  iz  nih verhom  sidel
chelovek, tri olenya bezhali szadi s legkoj poklazhej.
     -- Hoj! -- obradovalsya Panaka. -- Da  ved'  eto slavnyj Sarancho. Stav',
zhena, kotel na ogon'!
     Sarancho legko sprygnul s olenya. Ustalyj olen' tyazhelo i hriplo dyshal.
     -- Zdravstvuj, boje*. YA zdorov! -- skazal Sarancho.
_______________
     * B o j e -- drug.
     -- Zdravstvuj, boje. I ya zdorov! -- otvetil Panaka.
     -- Zdorovy li tvoi oleni?
     -- Oleni moi zdorovy!
     -- Zdorovy li tvoi sobaki?
     -- Sobaki moi zdorovy!
     Posle etogo Panaka rassprosil o zdorov'e olenej i sobak Sarancho.
     Voshli v chum. Sarancho sel u vhoda. Panaka uprosil  gostya  obojti ogon' i
sest' na beluyu shkuru v pochetnom uglu chuma.
     -- S bedoj ili radost'yu? -- sprosil hozyain zhelannogo gostya.
     -- Beda ot radosti  nedaleko ushla,  -- otvetil gost'  skorogovorkoj. --
CHto eto vy, na ohotu sobralis'?
     --  U muzhichka svoego hoteli silu merit', -- otvetil s dostoinstvom otec
i kivkom golovy ukazal na CHalyka.
     Potom on povernulsya, pripodnyal seruyu kozhanuyu  pokryshku i  vzyal  v  ruki
bol'shuyu berestyanuyu  chashku, molcha postavil ee  k nogam  gostya.  V nej  lezhalo
pochetnoe  kushan'e  --  tol'ko  chto   vynutyj  rozovato-zheltyj,  s  krovavymi
prozhilkami  syroj mozg dikogo olenya. Tak zhe molcha on postavil vtoruyu chashku s
lakomym ugoshcheniem -- yazykom olenya.
     -- Dikogo dobyli? -- sprosil gost'.
     -- Dvuh dobyl Odoj! -- pohvastalsya Panaka.
     Gost' snishoditel'no oglyadel Odoya, sidevshego  po druguyu  storonu ochaga.
Uvidev CHalyka, pryatavshego glaza za spinoj Odoya, gost' vskochil:
     -- Hoj! Ne budu est', poka glaza moi ne uvidyat strel'bu vashego muzhichka.
     V  golose gostya zvuchala dobrodushnaya nasmeshka. Nesmotrya  na  ustalost' i
lakomye kushan'ya, on ves' byl pogloshchen zhelaniem skoree uvidet' strel'bu.
     Vse vyshli iz chuma.
     --  Kukshu  pticu  strelyat'  budem ili  belku iskat' pojdem? --  sprosil
Panaka.
     -- Ne nado...
     Gost' rassmeyalsya i  vytashchil krasivuyu  tabakerku,  iskusno sdelannuyu  iz
olen'ego  roga.  U  tabakerki  na  tonkoj  zamshevoj tesemke  visel  meshochek,
vydelannyj  iz  zoba  utki-nyrka.  Meshochek  krasivo  byl rasshit,  blestel  i
perelivalsya.
     Gost' podoshel k svoemu olenyu i povesil tabakerku na  rog. Panaka i Odoj
pereglyanulis', zhenshchiny ot volneniya zazhmurilis'.
     CHalyk  vzyal luk  otca, otmeril  ot  golovy  olenya dvadcat' pyat' shagov i
namochil slyunoj strelu.  Rasstaviv shiroko nogi,  on postavil luk odnim koncom
na zemlyu u noska levoj nogi, prishchuril glaz i s trudom natyanul tetivu. Strela
vzvizgnula i mel'knula mimo celi. Panaka zavolnovalsya, no, po ugovoru, CHalyk
dolzhen strelyat' chetyre raza.
     CHalyk  vzyal  vtoruyu  strelu i  natyanul  tetivu sil'nee. Strela  molniej
metnulas'  i   udarila  v  tabakerku.  Udar  okazalsya  metkim,  i  tabakerka
razletelas'  vdrebezgi. Oblako  tabaka  podnyalos'  nad golovoj olenya.  Olen'
podnyalsya na dyby, oborval remen' i unessya v tajgu.
     Vse pobezhali lovit'  olenya, tol'ko  gost' stoyal, sdvinuv brovi,  plotno
szhav tonkie guby.
     S trudom pojmali olenya i pustili v stado pastis'.
     Gostya priglasili v chum. On byl nedovolen.
     -- Tabakerka -- podarok Lantogirskogo knyazya, da i tabaku vash muzhichok ne
ostavil mne dazhe s nogotok belki.
     Panaka  molcha podal svoyu tabakerku. Lico  ego  rasplylos' ot schast'ya, v
uzkih shchelkah-glazah  navernulis' slezy,  a  serdce bilos'  i stuchalo,  budto
hotelo vyprygnut', kriknut': "Oge, Panaka, syn-to u tebya -- ladnyj syn!"
     Ot kotla valil gustoj par. CHum napolnilsya zapahom varenogo myasa i ryby.
Panaka ulybnulsya.
     -- Snachala zhivotam dadim edu,  potom --  edu  usham  nashim: gostya  budem
slushat'.
     Gost', pri molchalivom odobrenii muzhchin, s®el mozg i yazyk olenya.
     Panaka zasuchil  rukava,  zhena podala emu  ogromnyj kusok  myasa. Varevom
ostalsya dovolen: zhena  znaet, chto Panaka lyubil varenoe myaso s krov'yu. Pervyj
kusok on podal gostyu, vtoroj vzyal sebe, potom potyanulis' ruki Odoya i CHalyka,
a ostatki Panaka brosil zhenshchinam. Eli ne toropyas', obglodannye nachisto kosti
kololi  nozhami  i, pripav  gubami,  sosali  polusyroj  dushistyj  mozg.  Myaso
zapivali zhirnym navarom, razlitym v derevyannye chashki. Sobaki na letu hvatali
ob®edki, nadoedlivo sovali nosy k chashkam.
     CHalyk  pervyj raz v zhizni sidel vo vremya edy na muzhskoj  polovine chuma.
Teper' on nastoyashchij ohotnik, mozhet, kak vzroslyj muzhchina, govorit' o muzhskih
delah. Ot schast'ya i gordosti CHalyk vysoko derzhal golovu, tak chto kosichka ego
vybilas' iz-pod shapki,  i on tak  zhe, kak ostal'nye muzhchiny, brosal zhenshchinam
nedoglodannye kosti, prezritel'no podzhimaya pri etom nizhnyuyu gubu.
     Poeli sytno,  zakurili trubki. V znak druzhby gost' i hozyain  obmenyalis'
na odno kurevo svoimi trubkami.
     -- Vest' privez... -- nachal gost'.
     -- Huduyu? -- perebil Panaka.
     V chume  vse nastorozhilis', ustremili glaza na gostya. Gost' ne  toropyas'
potyanul iz trubki, vypustil gustoe oblako dyma i gromko skazal:
     -- Lyudi ne nashego roda v tajge brodyat...
     -- Vojna!  --  neozhidanno kriknul  CHalyk,  da  tak  gromko,  chto  i sam
ispugalsya.
     -- Ploho, kogda samyj malen'kij krichit gromche bol'shogo. -- Gost' strogo
poglyadel na CHalyka.
     Otec surovo  skosil glaza. CHalyk vse ponyal: gostya obidet' -- schast'ya ne
videt'.
     -- Lyudi eti --  s bol'shimi krasnymi borodami, volosy u  nih zheltye, kak
kamysh na bolotnyh kochkah, a glaza kruglye i sinie, kak sneg pri lune.
     -- Lyuchi (russkie), -- surovo sdvinul brovi Panaka. -- Dobra ne budet.
     -- Lyuchi, -- podtverdil gost'. -- A vedet lyuchej evenk Andogirskogo roda.
Rod etot kochuet u strashnogo morya Bajkal.
     -- Hudoj rod! -- rasserdilsya Panaka i splyunul na myagkie shkury.
     Gost' kivnul golovoj i tozhe rasserdilsya:
     -- Privel evenk lyuchej k verhov'yam nashej reki -- Nizhnej Tunguski. Dal'she
vesti -- smerti boitsya. Truslivaya mysh'!
     -- Andogirskij rod eshche ne zalechil ran ot strel nashego roda, -- vmeshalsya
Odoj.
     -- Nashi strely i nozhi oni tozhe ne zabyli! -- s gordost'yu dobavil gost'.
     -- Vidno,  im etogo  malo, izmennikam!  -- szhal kulaki Panaka.  -- Nozhi
nado tochit',  k  strelam nakonechniki ostrye gotovit'. Izmenniki huzhe  dikogo
volka!
     -- Vojna! -- ne uterpel CHalyk, no ego dernul za rukav Odoj.
     Stisnuli lyudi  zuby do boli, bilis' serdca, perepolnennye nenavist'yu. V
gneve  zabyli gosti  sprosit', zachem vedet v tajgu  lyudej evenk Andogirskogo
roda.
     -- Lyuchi s vojnoj idut? -- zabespokoilsya Panaka.
     -- Bez voiny, -- spokojno otvetil gost'. -- Pushninu hotyat menyat', tovar
davat'. Ognennoj vody vezut mnogo.
     Zadumalis' lyudi. Vmeshalas' zhena Panaki, staraya Tykyl'mo:
     --  Ushi  moi slyshali,  chto  u  lyuchej  tovar dobryj: kotel,  chajnik, chaj
gustoj, kamni sladkie, muka belaya dlya lepeshek.
     -- Glupaya utka! -- ryavknul Panaka. -- U tebya golova, kak hvost u olenya,
--  vo  vse storony  drygaet. Ne  slushajte ee...  Kuda  kochevat' budem?  Gde
spasemsya ot bedy?
     -- Hudaya pora.
     -- Hudaya, -- soglasilsya Panaka. -- Sejchas kochevat'  tyazhelo, nado zhdat',
kogda voda v rekah na mesto stanet.
     Do  samoj nochi dumali  i reshili kochevat' vmeste s  Sarancho:  tak i bedu
legche vstrechat'. Do stojbishcha Sarancho nedaleko -- hodu ne bol'she treh dnej.



     Russkie kupcy priehali  neozhidanno.  |venk Andogirskogo roda pokazal im
put', posovetoval s delami toropit'sya,  a to nachnetsya mokraya osennyaya pora, i
iz tajgi  togda ne vyjti. Na poslednej  ostanovke  evenk  vzyal treh olenej i
skrylsya: boyalsya, chto rasprava ego rodichej budet samaya surovaya.
     Russkij kupec ochutilsya v  tajge bez provodnika  i  ne znal, kuda ehat',
gde iskat' put'.
     SHirokoplechij, v evenkijskoj parke, kupec Kuz'ma Vojloshnikov goryachilsya:
     -- Vot, chert, zavel! Sbezhal, no hot' tovar ne uvoroval, i to ladno!
     --  Oni ne  vorovaty.  Svoe voz'mut,  a chuzhoe,  hot' pod  nogami  pust'
valyaetsya, ne podymut, -- otvetil emu sumrachno prikazchik Timoshka.
     Timoshka  -- bol'shoj projdoha i  hitrec. On horosho  znal put', o kotorom
dolgo rassprashival evenka, ne pozhalev dat' v podarok gorst' tabaku.
     -- Timoshka, kak byt':  neuzhto  propadat' nam i dobru nashemu? -- sprosil
Kuz'ma Vojloshnikov.
     Timoshka  skorchil pechal'nuyu  rozhu,  tyazhelo vzdohnul, pomolchal i obizhenno
zagovoril:
     -- Govoril  it' ya tebe: obobral by ty blizhajshih tungusishek -- i  ladno.
Dyk net!
     --  CHto starym poprekaesh', glaza kolesh'? Bez tebya toshno...  --  perebil
ego hozyain. -- Tovaru-to mnogo. Nam by tungusishek najti -- obratno vyvedut.
     -- Ne vyveli by tak, kak priveli, -- otvetil Timoshka. -- Togda vse tvoe
dobro prahom  pojdet, i my  ot smerti  lyutoj  ne spasem zhivotov svoih... Oh,
gore! Oh, pogibel'!..
     Opechalilsya kupec, gor'ko pozhalel, chto zashel v tajgu tak daleko.
     Timoshka reshil: pora dejstvovat'.
     -- ZHizn'yu  risknut' mogu. Kakovo otblagodarenie budet  za trud tyazhkij i
opasnyj?
     -- Za platoj ne  postoyu,  al' kupca Vojloshnikova, Timofej Ivanovich,  ne
znaesh'!
     "Aga, zavelichal!" -- podumal Timoshka.
     -- Popolam, mozhet,  razdelim  to, chto dobudem,  --  prosheptal on i  sam
ispugalsya svoih slov.
     -- Ty chto, v ume? Da ved'  eto grabezh! -- vzrevel v beshenstve kupec, no
tut  zhe  odumalsya,  laskovo  dobavil: -- Aj-yaj-yaj... kakie  shtuchki  nadumal,
Timofej Ivanovich! Pri takoj-to bede da eshche i shutochki-pribautochki.
     Timoshka i sam ponyal, chto skazal neladnoe, zaprosil mnogo.
     -- Skol'ko zhe? -- trevozhno sprosil Timoshka, i glaza ego zabegali, kak u
golodnoj koshki.
     -- Sotnyu hvostov belich'ih da dva lis'ih.
     -- Tri sotni!
     --  Pobojsya  boga,  nenasytnyj  grabezhnik!  Tri  sotni  --  i  tyazhko  i
razoritel'no.
     -- Pribav'!
     -- Dve sotni belich'ih da tri lis'ih! -- mahnul rukoj Vojloshnikov.
     Na etom i poreshili. Timoshka poshel iskat' olenej. Nashel bystro, privyazal
k listvennice, v'yuchit' ne stal.
     -- ZHdi tut, -- skazal on hozyainu.
     Kupec zabespokoilsya:
     -- Odnomu-to boyazno.
     -- YA bystrehon'ko, zhivoj nogoj tropu syshchu.
     Timoshka  otoshel nedaleko, podnyalsya  na goru i  svoim  glazam  ne verit:
"Batyushki, da ved' my ryadom s  tungusishkami!  Vot oni, chumy-to ih: odin, dva,
tri, chetyre, pyat'... Net, bol'she, lesina zakryvaet!" Ot radosti Timoshka snyal
shapku  i  razmashisto  perekrestilsya. V  golove mel'knulo: "Nado  vesti kupca
nizom, von po za tu goru, chtob dal'she emu kazalos'. A to, chert, peredumaet i
ne dast belok: my, skazhet, tut ryadom byli".
     Timoshka,  chtob ottyanut'  vremya, leg  na zemlyu. I polilis' sladkie dumy,
odna drugoj krashe:
     "Vot ona, zhizn' nasha! No razve Timoshka -- vorobej? Ogo! Da Timoshka vyshe
sokola mozhet vzvit'sya. Da, da! Kupec-to  zavelichal Timoshku.  Mol, tak i tak,
Timofej Ivanovich. Vot ono! Timoshkina golova-to ne dlya sora kuzov, ona u nego
dlya uma bol'shogo vmestilishche".
     Mechty Timoshki prerval drozhashchij golos:
     -- Ti-i-mo-oshka!..
     "Vot golosit, kak baran podrezannyj! Ne spugnul by tungusishek..."
     Timoshka pribezhal, zapyhavshis'.
     -- Nu kak? -- dopytyvalsya kupec.
     -- Obozhdi! -- mahnul rukoj Timoshka. -- Bez malogo verst desyat' otmahal,
uparilsya -- sil net, nogi drozhat.
     -- Umayalsya... -- pozhalel ot dushi hozyain svoego staratel'nogo slugu.
     -- Dorogu najdu! -- toroplivo brosil Timoshka.
     -- Najdesh'?
     -- Najdu!
     Timoshka bystro nav'yuchil olenej,  i karavan medlenno potyanulsya po tajge.
Dolgo on vodil karavan. Kuz'ma Vojloshnikov s trevogoj sprashival:
     -- Skoro li?
     Podnyalis' na krutoj  prigorok,  i vnezapno,  kak iz-pod zemli,  vyrosli
chumy.   Sobaki  brosilis'  s   dikim  laem.  Muzhchiny   vybezhali   iz   chuma,
zatrevozhilis',  zabegali. Vetvistye  roga olenej  vynyrnuli  iz-za prigorka.
Timoshka  pervyj  podoshel  k   chumu.  On  hotya  i  ploho,  no  umel  govorit'
po-evenkijski:
     -- Zdravstvuj, drug.
     -- Gostem budesh', -- otvetil Sarancho.
     Razv'yuchili olenej, raspolozhilis' v chume Sarancho.
     Na drugoj den' torg nachali ne toropyas'.
     Kupec  vynul iz meshka krasnyj s zheltymi cvetami platok i stal potryasat'
im pered glazami udivlennyh zhenshchin.
     CHernoglazaya  Agada, doch' Sarancho, pryatala  lico i boyazlivo  poglyadyvala
skvoz' pal'cy.
     -- Beri, beri! -- nastaival kupec.
     No Agada,  vzglyanuv na  ogromnuyu ryzhuyu  borodu, ispuganno vskriknula  i
ubezhala v chum k materi.
     Za Agadoj ubezhali i vse ostal'nye zhenshchiny.
     "Bez zhenshchin chego natorguesh'?" -- sdvinul brovi kupec.
     Na sleduyushchij den'  s bol'shim trudom Timoshke udalos' zamanit' v svoj chum
zhitelej stojbishcha.  Timoshka staratel'no  hvalil tovar, hvalil do hripoty.  Na
belyh  shkurah lezhal tovar: muka,  pryaniki, cvetnye lenty, blestyashchie  ikonki,
krasnye, kak ogon', platki; ryadom lezhali nozhi, chashki i mnogoe drugoe.
     Kupec  peresypal   biser.  Biser  lilsya  raznocvetnoj  strujkoj,  padal
zolotymi, krasnymi, belymi, sinimi krupinkami, iskrilsya zhivymi zvezdochkami.
     ZHenshchiny  voshishchalis', i guby  ih nevol'no  sheptali slova  odobreniya. No
ruki nikto ne protyanul.
     Kupec ot dosady ne nahodil mesta. Torg opyat' ne udalsya.
     Timoshka  varil chaj.  On  vytashchil  iz  meshka  bol'shoj mednyj  chajnik  i,
napolniv ego  vodoj,  povesil nad ognem vmesto  kotla. S chajnika  ne svodili
glaz, a kogda iz nosa ego potekla rovnaya strujka pryamo v chashku, ne  uterpela
zhena Sarancho i shepnula zhene Panaki:
     -- Iz takogo ruk ne obozhzhesh'.
     Obe  odobritel'no  kivnuli  golovami.   CHalyk  i  Agada  neskol'ko  raz
podhodili k chumu, smotreli v dyrki, no vojti boyalis'.
     K vecheru iz chuma, gde zhili lyuchi,  ushli vse, lish' staraya CHagada ne spala
vsyu noch'  -- ona  vypolnyala nakaz  kupca:  zharko  topila chum, podkladyvala v
ogon' suhih such'ev, chtob men'she bylo edkogo dyma.
     CHagada  slyshala, kak  lyuchi vsyu noch'  sheptalis', i  tol'ko  kogda solnce
nachalo vstavat', oni usnuli. Strashno CHagade, no ona podumala: "Nogi  starogo
othodili po zemle, staromu i smert' v radost'", -- i perestala boyat'sya.
     Sarancho i Panaka sideli v dal'nem chume i, zazhav golovy, tverdili odno i
to zhe: "Kak byt'? Ot lyuchej dobra ne uvidet'. Odnako, tovar vezli lyuchi  shibko
daleko,  ne povezut  zhe oni ego  obratno.  Ran'she  belok, sobolej, lisic oni
otdavali knyazyu  svoego  roda  CHemulanu; on daval im  tabak, chaj i muku.  CHto
skazhet knyaz', esli uznaet, chto lyuchi ego operedili?"
     -- Ho, beda budet! -- vstrepenulsya Sarancho. -- Vojna budet!
     -- Ne otkochevat' li nam, poka zlye lyuchi spyat? -- skazal Panaka.
     Vskochil Sarancho, vypryamilsya:
     -- Zachem kochevat'! Luk moj krepok!
     I  suzilis' glaza  Sarancho, navisli brovi, nalilas' sheya krov'yu. Strashen
byl gordyj ohotnik.
     Panaka ispugalsya:
     -- Lyuchej  ub'em, a  kuda  dobro  ih  denem? CHuzhoe dobro  v svoj  chum ne
voz'mesh', pod dozhdem ne brosish'!
     Sarancho zadumalsya. I dlya nego eto byl samyj trudnyj vopros.
     -- CHumy  nado razbirat', skoree kochevat' nado, -- nastaival Panaka.  --
Ot lyuchej dobra ne  zhdi! Pridut  za nimi mnogo lyuchej, bol'she,  chem komarov  v
mokroe  vremya.   Ognennymi   palkami  bit'  budut.  Ne  ostanetsya  na  zemle
Katagirskogo roda.
     Sarancho  smotrel  beshenym   volkom,   zlobno   skrezhetal   zubami,   na
pobagrovevshem lice drozhali muskuly, ruki eshche krepche szhimali luk.
     V chum prosunulas' golova staroj CHagady:
     -- Lyuchi glazami sharyat, narod nash ishchut.
     I  Panaka i  Sarancho pozhaleli, chto noch' proshla tak  bystro.  "Zimoj, --
podumal  Panaka, -- nochi tyanutsya dolgo-dolgo: uspeesh' i  vyspat'sya i u ochaga
nasidet'sya".
     Timoshka i Vojloshnikov podnyalis' rano i  bystro nachali vypolnyat' to, chto
zadumali vecherom. Ves'  tovar oni  vynesli iz  chuma  i  razlozhili  na  zemle
rovnymi ryadami. Dazhe biser Timoshka  vysypal iz meshochka v chashku i postavil na
vidnoe mesto. Sumy  s mukoj  razvyazal,  pryaniki i ledency  razlozhil  melkimi
kuchkami. Ostaviv tovar, Timoshka vmeste s hozyainom skrylis' v tajge.
     CHalyk pervyj zametil, chto lyuchi ushli v tajgu, i soobshchil ob etom vsem. Iz
chumov vyshli lyudi i ponyat' ne mogli, chto sluchilos'. Sarancho poglyadel vokrug:
     -- Ushli v tajgu bez pohodnyh sumok. Znachit, pridut skoro.
     Vozle   tovara  obrazovalsya  krug.  Vse  s  lyubopytstvom  rassmatrivali
dikovinnye predmety.
     Panaka skazal:
     --  Polozhim  ryadom polovinu  nashej dobychi  i  ujdem. Esli  lyuchi  dobychu
voz'mut, a tovar ostanetsya -- dobraya mena. Soglasny li?
     Vse  molchali --  dumali.  Nakonec  soglasilis'.  Okolo  tovara  vyrosla
bol'shaya  kucha  pushniny.  SHkury serebristyh belok, cherno-buryh lisic, dorogih
sobolej, belyh, kak sneg, pescov iskrilis' i perelivalis'.
     Polozhiv dobychu, lyudi razoshlis' po chumam, s trevogoj i neterpeniem zhdali
prihoda lyuchej.
     Timoshka izdaleka zametil kuchu pushniny.
     -- A, pronyali my tungusishek! Pronyali! -- zasheptal on.
     Vojloshnikov byl dovolen takim torgom.
     -- Uvezem li vse? -- usomnilsya on.
     No Timoshka delovito zametil:
     -- Povadki tungusishek mne izvestny: tut polovina dobychi, a to i men'she.
U nih takoj zakon!
     Kupec ot  udivleniya zamorgal chasto-chasto, no  tut  zhe sdelalsya strogim,
nahmurilsya:
     -- Da, stol' dobra otdavat' za etu pushninu obidno, bespribyl'no... Ish',
nashli durnya!
     -- Vse otdadut! -- uverenno zayavil Timoshka. -- YA k nim s podhodcem, oni
u menya otdadut.
     Iz chuma vyglyanula ch'ya-to golova. Timoshka s nasmeshkoj kriknul:
     -- |j ty, talalaj-balalaj, pod'-ka syuda! -- i pomanil pal'cem.
     Golova mgnovenno skrylas' za pokryshkoj chuma.
     
     Iz chuma vyshli Panaka i Sarancho. Oni nesli po sobolyu. Podojdya k Timoshke,
oni  nizko poklonilis' i protyanuli  dorogie  podarki. Timoshka  s  prevelikoj
vazhnost'yu  prinyal  podarki i s bol'shim  trudom raz®yasnil  im:  prihodite  --
menyat' budem. Panaka i Sarancho ponyali.
     Timoshka razmahival rukami, serdilsya:
     -- My ves' tovar klali, a vy -- polovinu. Kakaya zhe eto mena!
     Panaka v strahe podumal: "Lyuchi v nashi sumki ne smotreli, a vse znayut!"
     U  mesta  torga  vnov'  sobralas'  tolpa.  Vojloshnikov  prikidyval:  na
dvadcati olenyah, pozhaluj, ne uvezti stol' dobra. Zarodilas' trevoga. Timoshka
vybivalsya  iz sil; on derzhal v kazhdoj ruke  po chajniku i nazojlivo  soval ih
Panake i Sarancho.
     -- Vot duren'! -- proshipel Vojloshnikov.  -- Vidno, zapamyatoval -- i nash
dorozhnyj chajnik otdaet  gungusishkam!..  CHaj  v doroge v  tvoej  shapke varit'
budem, chto li? -- shepnul on na uho Timoshke.
     Timoshka hmuro  soshchurilsya, smeshno shchelknul yazykom; bez slov, mol, ponimaj
i ne meshaj vernomu sluge tvoemu delo delat'.
     ...Torg podhodil k koncu. Seli pit' chaj. Razlivat' vzyalsya sam  Timoshka.
Nezametno v  kazhduyu chashku on  podlil vodki. Vypili lyudi,  poveseleli i stali
smelee. Timoshka vynul iz meshka butylku s vodkoj:
     -- Horosho menyali, ugoshchayu! -- i razlil vodku po chashkam.
     Panaka,  Sarancho, Odoj i drugie  muzhchiny sideli vzlohmachennye i potnye.
Tykyl'mo dvazhdy uronila chashku -- ploho slushalis' ruki, ploho videli glaza.
     Timoshka opyat' napolnil chashki muzhchin.
     -- Pej, drugom budesh'! -- podmignul on Sarancho.
     Panaka  i Sarancho  sideli  obnyavshis'.  Oni  raskachivalis'  i  udaryalis'
golovami, shapki  sleteli  u nih na  travu, kosichki  smeshno boltalis'.  Plyli
pered  glazami i  les i gory,  a  nebo,  kazalos', svalilos'  na zemlyu. Odoj
gromko smeyalsya. Sarancho i Panaka  pytalis' vstat' na nogi  i padali. Timoshka
pomog  im podnyat'sya. Oni vzyalis' za ruki, poshli plyasat', no opyat' svalilis'.
Odoj dergal Vojloshnikova za rukav, pal'cem pokazyval na sklon gory, pokrytyj
golymi kamnyami:
     -- YA bogatyj stal... Vidish', skol'ko olenej! Vse moi.
     -- Tvoi! Tvoi! -- hohotal Timoshka i dobavlyal v chashki vodki.
     Polzali  lyudi po  zemle, barahtalis', plakali, smeyalis', obnimali  drug
druga i vdrug zatihli.
     CHalyk i Agada sideli v chume i boyalis' vyglyanut' naruzhu.
     -- Lyuchi  vsem  v golovu  hudoj veter pustil.  Ot etogo  lyudi popadali i
vstat' ne mogut.
     -- Kak kochevat' budem? -- zatrevozhilsya CHalyk.
     -- Boyus'! -- zadrozhala Agada.
     Timoshka poglyadel vokrug mutnymi glazami:
     -- Pora.
     -- Aga, -- motnul golovoj Vojloshnikov.
     Oni otpravilis' v chumy.
     --  Posharim! -- hitro  soshchurilsya  Timoshka.  --  Avos'  bog  pomozhet  --
chem-libo pozhivimsya.
     V chumah hozyajnichali skol'ko hoteli. Timoshka nashel horoshen'kie  unty. On
tut zhe  sbrosil  svoi starye brodni i natyanul na nogi obnovu. V  drugom chume
popala  emu  shapka iz  luchshih belok, iskusno podobrannyh, opushennaya  golubym
pescom.  Timoshka migom sunul  ee za pazuhu. Pushniny ne  nashli.  V odnom chume
sbilis' rebyatishki v kuchu; pri vide lyuchi oni sharahnulis' v storonu i tihon'ko
zaplakali.
     -- |tih berem? -- ukazal Timoshka na CHalyka i Agadu.
     -- Tovarec dobryj, berem! -- obradovalsya  Vojloshnikov. -- Toropit'sya by
nado. Ne opamyatovalis' by tungusishki -- ub'yut.
     -- U menya dolgo ne  opamyatuyutsya: zel'e  gotovit' ya  bol'shoj  umelec! --
zagordilsya Timoshka i vazhno vzglyanul na hozyaina.
     --  Vse po  zemle valyayutsya, kto zhe v povodyryah pojdet? -- zabespokoilsya
Vojloshnikov.
     --  |ti, -- pokazal Timoshka na  CHalyka i Agadu. --  U tungusishek  takie
tajgu vsyu znayut, nyuh u nih s maloletstva volchij.
     Vmeste  s CHalykom i  Agadoj poshel  Timoshka lovit' olenej. CHalyk ne  mog
pojmat' chuzhih olenej -- ne  davalis'. S trudom pojmal tol'ko  svoih. Timoshka
pojmal  olenej, na kotoryh priehali  oni v stojbishche  s Vojloshnikovym.  Vsego
prignali sorok olenej. V'yuchili dolgo. I kogda vsyu pushninu razlozhili  rovnymi
tyukami na spiny olenej, Vojloshnikov skazal:
     -- Tovarec-to tozhe mozhno pogruzit'. CHego zh emu propadat'.
     Timoshka  sdelal vid,  chto ne  sovsem  ponimaet  hozyaina. Kupec  ne  dal
vymolvit' Timoshke i odnogo slova.
     -- ZHili zhe  bez nashego  tovarca? ZHili.  Nu i teper', bog  milostiv,  ne
propadut.  Zver'ya vokrug hot' otbavlyaj  -- pust' dobyvayut, ne lenyatsya.  -- I
kupec pokazal rukoj na temnye prostory tajgi.
     Toroplivo nav'yuchili tovar.
     CHalyku  i Agade  sdavila  gorlo  toska,  sdavila  krepko i  bol'no, kak
remennaya petlya.
     Solnce pokazyvalo za polden'. Vse bylo gotovo.
     Timoshka zatoropilsya, na olenej  posmotrel  s opaskoj. "Bol'shoj karavan,
-- podumal on, -- no nichego, bog pomozhet -- doberemsya".
     No kogda okolo olenej  ne okazalos' ni CHalyka, ni Agady, Timoshka prishel
v yarost':
     -- Ah, zveri! Neuzheli v tajgu sbezhali?
     Timoshka nashel  CHalyka  i Agadu v  chume.  On  vytolknul  ih  i  pogrozil
kulakom:
     --  Ub'yu!  --  i  dlya  bol'shej  ostrastki  povertel pered  nosom CHalyka
ogromnyj pistolet.
     "Ognennaya palka! -- podumal CHalyk. -- |to u lyuchej samoe strashnoe..." --
i poblednel.
     Timoshka vazhno vypyatil grud'. Vidya  ispug CHalyka,  on  zahohotal,  vzvel
bol'shoj, kak molotok, kurok pistoleta i vystrelil nad golovoj CHalyka.
     CHalyk upal  na zemlyu,  spryatal golovu pod parkoj i pritailsya ispugannym
zver'kom, vzdragivaya vsem telom. Agada zabilas' pod shkury.
     Vojloshnikov kriknul:
     -- Timoshka, ne delo zadumal! Toropis'!
     Timoshka  podnyal  CHalyka,  vytashchil  iz-pod  shkur  Agadu  i, pokazyvaya na
olenej, kriknul:
     -- Davaj! Davaj!
     Oleni, postroennye  gus'kom, bespokojno kachali rogatymi golovami. CHalyk
i Agada poslednij raz vzglyanuli na rodnoe stojbishche.  I Sarancho, i Panaka,  i
Odoj, i Tykyl'mo -- vse lezhali na zemle.
     -- Umerli vse... -- zaplakala Agada.
     CHalyk nahmurilsya.
     -- I malen'kaya Litorik umret -- ona ved' bol'naya, i Katyma, i CHapko, --
plakala Agada.
     -- Trogaj! -- zaoral Timoshka. -- SHevelis'!
     Vzobravshis'   na  olenya,   Vojloshnikov  vzdohnul,   vspomnil  o   zhene.
Uhmyl'nuvshis' v gustuyu borodu, on zagovoril sam s soboj:
     -- |h, baba, baba i est'! YA ej govoryu odno, a  ona mne suprotiv drugoe.
YA ej tverzhu: vino  vodoj ne razbavlyaj  -- pust' krepche i durnee budet, a ona
svoe. Vish' ved', kak razobralo tungusishek Timoshkino zel'e!
     Pod®ehal Timoshka.
     -- |h, Timoshka, do  rodnyh by mest  skoree dobrat'sya, do goryachej pechki,
do zhirnyh shchej, do laskovyh glaz! |h, i zazhivem zhe my!..
     Timoshka nichego ne otvetil, no podumal:
     "Ty zazhivesh',  a vot my, rabotnichki-rabotyagi,  vechnye brodyagi, ne sytno
zhivem..." .
     -- CHto rukoj mashesh'? Al' v obide?
     -- Komarikov spugivayu, strast'  kak  kusayut, -- shitril  Timoshka i stal
toropit' olenej: -- Gop! Gop! Gop!
     Sinie  zubcy gor mel'knuli lilovym otbleskom i  nachali tonut'  v mutnom
polumrake. Ustalye pticy lenivo vzmahivali kryl'yami, leteli na nochleg v svoi
gnezda. Iz dolin tyanulo syrost'yu i holodom. Komary i moshka klubilis'  chernym
oblakom. Nadvigalsya vecher.
     Panaka pytalsya pripodnyat'sya, no sil ne hvatilo, i on opyat' opustilsya na
zemlyu. Odoj otkryl glaza,  i  lico ego iskazil  strah: v dvuh  shagah ot nego
lezhala  mertvaya CHagada.  Staruha lezhala,  skorchivshis', oskaliv  zuby, shiroko
razbrosav kostlyavye  ruki. Obezumevshij Odoj pytalsya kriknut',  no yazyk tochno
primerz i ne slushalsya. On sobral vse sily, s trudom podnyalsya i, spotykayas' i
padaya, pobezhal  proch'. Dobezhav do poslednego chuma, on pojmal  uhom  zhalobnyj
detskij ston i ostanovilsya. Plach usilivalsya.  Kachayas', kak  v  tumane,  Odoj
prolez v  chum.  Blednye i do smerti perepugannye  rebyatishki  vyli zhalobno  i
nadryvno.  Oni ne uznali gryaznoe  i raspuhshee lico  Odoya i golosili chto est'
sily.
     Malen'kaya Litorik lezhala v berestyanoj lyul'ke, belaya i nepodvizhnaya. Sily
vernulis' k Odoyu. Vspomnil on, mnogoe vspomnil, i szhalos' serdce ot strashnoj
boli.  Odoj razvel koster i prigotovil dlya rebyat edu. Lyul'ku s Litorik vynes
iz chuma i,  rydaya, spryatal  v duple bol'shogo dereva. Navisla gustaya temnota.
Pered glazami ego  mel'kalo  strashnoe lico CHagady, i on ne reshalsya otojti ot
chuma. V ruki Odoya popala dudka Sarancho;  etoj dudkoj on podmanivaet narguchan
-- molodyh izyubrej.
     Odoj vyshel iz chuma i stal dut' v  dudku.  Ona zarevela po-izyubrinomu --
otryvisto i gorlasto. Sarancho vstrepenulsya i podnyal tyazheluyu golovu.
     -- Narguchan! -- kriknul on i po privychke protyanul ruku, chtoby  shvatit'
svoj luk.
     Izyubr' krichal blizko.  Serdce  ohotnika  zakolotilos', a luka ne  bylo.
Sarancho s trudom podnyalsya.
     -- Ho-o! |j, koloda, podnimis'! -- On nagnulsya i razglyadel lico Panaki.
     Vmeste  s  Panakoj oni dobralis'  do  chuma. Ih vstretil Odoj. Bluzhdaya i
natykayas'  na  derev'ya, s  trudom  podobrali lyudej. CHumy  ozhili,  zamel'kali
ogon'ki v ochagah, potyanulsya seroj lentoj dym.
     Utrom  zavolnovalos',  zagudelo  stojbishche. Sobralis' v  chume Panaki. Ot
zhary i duhoty gloh ogon'  v ochage, i edkij dym zastilal vse plotnoj pelenoj.
Ne hvatalo CHagady, malen'koj Litorik da CHalyka s Agadoj.
     Sarancho skazal:
     -- Lyuchi  prishli,  ranili nashe serdce, v  golovu veter  durnoj  pustili,
sozhgli nutro nashe ognennoj vodoj, dobychu vsyu zabrali... Kak zhit' budem?..
     Panaka strogo perebil ego:
     --  Sarancho govorit hudoe.  Slova  ego, kak  krik  glupogo olenenka. Ne
slushajte ego!
     On stoyal bez shapki, govoril pechal'no:
     -- Slova nashi i serdce nashe ne zhivym, a mertvym otdadim -- pust' oni ne
serdyatsya na nashi chumy, ne prihodyat k nam noch'yu.
     Sarancho  sgorbilsya i  podumal: "Kak  eto  ya  mog zabyt' o  mertvyh!  Ne
spastis'  mne teper'  ot bedy!"  I  ot straha vzdrognul smelyj ohotnik  vsem
telom.
     On zagovoril tiho:
     --  V golove moej hudoe zaselo,  vidno, krepche pnya.  Kak golovu pravit'
budu, ne znayu...
     Vse smotreli surovo, nikto Sarancho ne otvechal. Vse dumali o mertvyh.
     K vecheru listvennichnyj grob-kolodu s CHagadoj unesli v ushchel'e Seroj Sovy
i povesili  na ogromnoj suhoj sosne.  Grob Litorik unesli na Goluboj  klyuch i
podvesili k such'yam listvennicy.
     V groby  mertvyh polozhili  nozhi, chashki, odezhdu, postel'. Kazhdyj otrezal
po  kusochku  ot  svoej odezhdy  i  staratel'no  privyazal k such'yam  dereva, na
kotorom kachalis' groby-kolody; kazhdyj vyrval po volosku iz svoej  kosichki i,
podnyav ruku, s siloj dunul  na  volosok,  chtoby  vzletel  on  vysoko-vysoko.
Volosok letel, a brosivshij, nazyvaya laskovo imena umershih, sheptal:
     -- Kochujte  tam,  gde zvezdy! Tam  vashe stojbishche, na zemlyu  ne  hodite:
dedushka-medved' zloj, dedushka-medved' zloj! Oj, strashno! Strashno! Ne hodite!
     Odoj  i synov'ya Sarancho vernulis' ustalye; po sledam olenej oni gnalis'
do samogo Buyan-klyucha, no dognat' lyuchej ne mogli.
     Panaka  vzdohnul, a za nim ostal'nye: vse vspomnili pro CHalyka i Agadu.
Panaka tiho skazal hriplym, nadorvannym golosom:
     -- Ih dorogu  po zvezdam ne otyshchesh', ih gore iz luka ne ub'esh',  kruzhit
gore nad ih golovami zlym yastrebom.


     Tiho  krugom.  Stoyat chumy  odinokie i zabytye, dazhe sobaki  ne narushayut
tishiny laem. Net  lyudej v stojbishche:  vse ushli iskat' olenej. V poiskah korma
stado razbrelos' po tajge.
     Byvalo,  vyjdut  Odoj  s  CHalykom  na  prigorok i zastuchat  vysushennymi
olen'imi kopytcami, svyazannymi puchkom.
     "CHak-chak-chak!" -- uslyshat  oleni privychnye  zvuki i begut na  zov. Lyudi
toroplivo razzhigayut dymokury. Tolkaya drug druga, oleni pryachut mordy v chernoe
oblako  dyma --  spasayutsya ot nazojlivyh komarov  i moshki.  I v  eti dni, ne
dozhdavshis' znakomogo zova, oleni  sami prihodili k chumam i nastojchivo tykali
rogami v kozhanye chumy, no dymokurov nikto ne  razzhigal. Podolgu stoyali oni i
zhdali, nakonec ushli. Vozhak stada, bol'shoj seryj  olen' s  belymi  pyatnami na
morde i s perelomlennym rogom, uvodil stado vse dal'she i dal'she.
     Kogda teryalos' solnce za goroj i lyudi, ustalye i razbitye, vozvrashchalis'
s  pustymi  arkanami, stariki sadilis'  k kostru i dolgo govorili o tom, gde
budut iskat' olenej zavtra.
     Tol'ko na tretij den' nashli  stado. Olenej Panaki ne okazalos'. Sarancho
ne doschitalsya desyati olenej.
     -- Peshehody my, syn, prisohli k zemle,  kak  serye kamni,  -- zhalovalsya
Panaka Odoyu.
     Syn mrachno podtverzhdal:
     --  Na  spinu svoj chum ne nagruzit'. Net  olenej  -- net  nog. Zayac  ne
poletit pticej, beznogij ne pobezhit olenem...
     Podoshel Sarancho:
     -- V tajge brosit' starogo druga  -- ne videt' schast'ya. Budem  kochevat'
na moih olenyah.
     -- S odnogo olenya dvuh  shkur ne snimesh'. Kak kochevat' trem hozyaevam  na
olenyah odnogo hozyaina! Vek zhivu, a tak ne bylo.
     -- Otvezu svoj chum -- priedu za vashimi.
     -- Ne  nado!  -- zamahal  rukami Panaka.  -- Razve mozhno dva raza tajgu
merit'!
     Dumali dolgo i reshili perevezti chum Panaki i Odoya nedaleko, cherez Sinyuyu
goru,  k ozeru Tavda.  Mesta tam horoshie dlya  ohoty, ozero Tavda bol'shoe,  i
rybu mozhno dobyvat' vsyu zimu.
     Na drugoj  den' otpravilis' v put', i ne uspel eshche pogasnut' den', chumy
Panaki  i Odoya stoyali na  novom meste. U Sinej gory pleskalos' bol'shoe ozero
Tavda.
     Sarancho sobiralsya v dalekoe kochev'e.
     -- Pojdu, -- govoril on, -- rekoj CHaktyma  do samoj vershiny, perevalyus'
cherez snezhnye gory, chumy postavlyu v doline Bol'shogo Roga.
     -- |ko ty! --  otvetil Panaka. -- Luchshih mest moj glaz ne videl, no dlya
olenej te mesta tyazhely.
     -- Tyazhely?
     --  Da, sneg  tam bol'shoj byvaet. Moh oleni  kak dostavat' budut?  Idi,
Sarancho, za Bol'shoj Rog, na dva perehoda dal'she. Ottuda i kochuj za zverem.
     Soglasilsya Sarancho.  "Staryj Panaka znaet tajgu,  odnako,  luchshe samogo
dedushki-medvedya, -- podumal on. -- Ego slovo -- vernoe slovo".
     Potom  ohotniki   pomenyalis'  nozhami  i  podoshli  k   bol'shoj  gorbatoj
listvennice.  Sarancho vyrezal na  nej kakie-to znachki. Po etim znachkam budet
znat' Panaka,  v kakuyu  lunu i gde kochuet so svoimi olenyami slavnyj Sarancho.
Znachki skazhut Panake, kogda otkochuet Sarancho iz doliny Bol'shogo Roga i kogda
vnov' postavit svoi chumy ryadom s chumom bednogo Panaki.
     Sarancho vnimatel'no  vzglyanul  na vyrezannye im znachki,  bystro vytashchil
svoyu  tabakerku  i  na nej vyrezal  tochno takie  zhe znaki. Tabakerku peredal
Panake, tot  posmotrel  i  kivnul golovoj. Druz'ya  vzyali  po shchepotke tabaku,
ponyuhali, chihnuli po neskol'ku raz. Sarancho berezhno spryatal tabakerku.
     Starye druz'ya stali  proshchat'sya. Oni  pril'nuli  shcheka k shcheke, po staromu
obychayu, poderzhali drug druga za kosichki i razoshlis'.
     -- U kazhdogo svoya doroga, -- vzdohnul Panaka: -- olennomu cheloveku put'
v dalekuyu tajgu, bezolennomu -- do dverej svoego chuma...


     CHalyk i  Agada dolgo  lovili olenej: tol'ko chto vypushchennye pastis', oni
ne davalis'.
     -- U lyuchej serdce kamen', -- zhalovalas' Agada, ozirayas' po storonam. --
Olen' tol'ko poshel, nichego ne el, a lyucha krichit: "Davaj olenej!"
     -- Nashi  oleni  skoro vse upadut: boka vtyanulis',  sherst' padaet, ushi u
vseh myagche gnilogo griba, -- zatrevozhilsya CHalyk.
     Zadrozhali  guby u  Agady,  brovi opustilis', slezy  sdelali dorozhki  na
obvetrennom lice.
     -- Beda! -- zasheptala ona.
     -- Gore bol'shoe, -- ugryumo otvetil CHalyk.
     Timoshka zorko sledil za CHalykom i Agadoj.
     CHalyk stal ponimat' russkie slova.
     Timoshka gonyalsya za olenyami raz®yarennym  zverem. Oni sharahalis' ot nego,
rassekaya rogami gustye kustarniki. Timoshka zlilsya, shvatyval palku ili suchok
i, kak oshalelyj, snova i snova kidalsya na olenej.
     --  CHertovo  zhivotnoe!  --  rugalsya  Timoshka.  --  Ku-uda? Ku-uda?!  --
vybivalsya on iz sil, gonyayas' za ispugannymi olenyami.
     I kogda sily ego ostavili, potnyj i vzlohmachennyj, on yarostno zaoral:
     -- |j, vy! YA vam! -- i zamahal grozno kulakom. -- ZHivej, cherti, zhivej!
     CHalyk i Agada bystro zagnali olenej, s bol'shim trudom nav'yuchili tyazhelye
tyuki.
     Vojloshnikov sidel  u kostra  i  prikidyval  v  ume:  "Bez  malogo  dnej
dvadcat' eshche  idti  nado. Uh,  daleko! Lish' by  do Biryul'ki dobrat'sya, a tam
olenej mozhno prodat' i plyt' na lodkah".
     Dorogoj, pokachivayas'  na olene, Timoshka govoril Vojloshnikovu, pokazyvaya
na CHalyka:
     --  Bez  malogo  myshonok,  a  kak vedet,  a? Skol'ko dnej  idem  tajgoj
vekovechnoj, idem i nogi ne zamochili: to vedet brovkoj, to  zverinoj trojkoj,
to uval'chikom ili gornoj rechkoj. Na rekah burlivyh brody spodruchnye nahodit.
     --  Da-da...  --  vazhno  protyanul  Vojloshnikov  i  pustilsya  v  dlinnye
rassuzhdeniya: -- Oni s malyh let k tajge priucheny. YA skazhu tak: ot zverej oni
neotlichny. Volchica  ne  uspeet  eshche  volchonka rodit',  a on,  proklyatyj, uzhe
norovit ee za holku tyapnut'. Ili  utka: ne uspeet  utenok iz yajca vylupit'sya
-- uzhe lezet v vodu. Tak i  u etih lesnyh  lyudej.  A  vse ottogo, chto  rodit
tunguska  tungusenka  i tut zhe  emu  suet v rot syroe  myaso  zverya. Ot  etih
zverinyh krovej i poluchaetsya u nih zverinyj nyuh, zverinyj glaz.
     Dolgo  by Kuz'ma Vojloshnikov rasskazyval eti nebylicy,  no ego vnezapno
prerval Timoshka:
     -- Glyan', chtoj-to tungusenok olenya ostanovil i v nebo glazishcha ustavil.
     Vojloshnikov zatoropil olenya.
     -- |j ty, muzhichok s kosoj, chto rot razinul?
     CHalyk stal  ob®yasnyat' kak mog. On  mahal  rukami, stroil strashnoe lico,
napryagal pamyat', pytayas' hot' odno russkoe slovo vspomnit'.
     Vojloshnikov podsmeivalsya i toropil smushchennogo i perepugannogo CHalyka:
     --  No, no! Rasskazyvaj-pereskazyvaj, slova-to u  tebya, kak myk korovy.
Nu i slova!
     CHalyk morshchil lob, trevozhno pokazyval rukoj na nebo, na travu, na les.
     -- CHert tebya  znaet,  chto ty  bormochesh'!  Mozhe,  chto i  dobroe... |-ej!
Timoshka, syuda-a!
     Pod®ehal Timoshka.
     --  Bormochet, rozhu strashennuyu korchit, rukami  vskidyvaet, kak  petuh, a
urazumet' nichego ne mogu.
     -- Skazyvaj! -- nahmuril brovi Timoshka.
     CHalyk drozhal ot volneniya i zaikalsya:
     -- Bol'soj vetel... beda bol'soj... oron padal...
     -- Ogo! -- skazal Timoshka. -- Oron -- eto po-ihnemu olen'. Buryu vorozhit
tungusenok. Vot kuda, bes, metnulsya!
     CHalyk ulybnulsya:  pervyj raz  v zhizni  on govoril na chuzhom yazyke, i ego
ponyali.
     Timoshka  i  Vojloshnikov  vnimatel'no  posmotreli  na  nebo.  Ono  siyalo
oslepitel'noj golubiznoj;  vokrug  solnechnogo  diska  v vide  tonkogo obrucha
siyala,  perelivayas',  raduzhnaya  poloska,  na vostoke edva  zametnoj  pelenoj
temnela  malen'kaya  tuchka.  |to  byli  trevozhnye  predvestniki buri,  no  ni
Timoshka, ni  Vojloshnikov  etogo ne zametili. Peregovoriv  mezhdu  soboj,  oni
reshili, chto CHalyk ustal, a potomu staraetsya sklonit' i ih k ostanovke.
     -- |j ty, zvezdochet, -- zasmeyalsya Vojloshnikov, -- gde zhe burya?
     CHalyk  ponyal, chto  emu  ne veryat. On slez s  olenya, izobrazil  na zemle
svirepuyu buryu. Pokazal, kak dozhd' so snegom naletyat, kak  derev'ya povalyatsya,
razol'yutsya reki, popadayut oleni.
     Timoshka so smehom skazal:
     --  Sluhaem  i  razumeem, a po-tvoemu  ne byt': mal ty  eshche  i premnogo
sopliv, a k tomu zhe i nekreshchenyj. --  I, dovol'nyj svoej shutkoj,  raskatisto
zahohotal.
     CHalyk  suzil glaza, vystavil vpered dva pal'ca  i zakrichal nadryvisto i
strashno:
     -- Dzyur! Dzyur!
     -- |ge,  -- obratilsya Timoshka k Vojloshnikovu,  -- chto zagibaet! Krichit:
"Dva! Dva!" |to on na dva dnya ostanovku prosit.
     -- Plyun'! -- rasserdilsya Vojloshnikov.
     -- Trogaj! -- zaoral Timoshka.
     Dolina Hegdy-lamu ("Bol'shoe more") -- samoe opasnoe mesto v etih krayah.
CHalyk pomnit rasskazy staryh ohotnikov pro etu strashnuyu dolinu, gde pogib ne
odin karavan.
     "ZHidkoe mesto, -- govorili ohotniki, -- samoe gibloe mesto na zemle!"
     Znal  CHalyk, chto posle dozhdya  dolina prevrashchaetsya  v neprohodimye topi,
iz-pod zemli vyhodyat ruch'i, vsyudu vyazkaya gryaz'. Dazhe zveri v strahe pokidayut
dolinu.
     ...Oleni ostorozhno spuskalis' po izvilistoj zverinoj tropinke. Na puti,
kak krepost', vstali  gory  mertvogo lesa; stoletnie listvennicy, sosny, eli
lezhali  krest-nakrest i  zagromozhdali vhod v dolinu;  iz  uzkogo  ushchel'ya dul
rezhushchij, holodnyj veter.
     -- K hudomu mestu pod®ehali, -- vzdohnul CHalyk.
     -- U lyuchej serdce -- kamen', -- otvetila Agada upavshim golosom.
     Kogda spustilis' v dolinu, ischezla iz-pod nog zemlya, i  oleni shagali po
tolstomu sloyu myagkih  bolotnyh mhov.  Na  nebol'shoj mohovoj  polyanke Timoshka
pod®ehal k Vojloshnikovu:
     --  A  kak zhe  my  podelim zhivoj  tovarec? --  I on pokazal na CHalyka i
Agadu.
     -- Ne razumeyu tvoih rechej, -- uklonchivo otvetil Vojloshnikov.
     -- Parnishku mne ustupish' ali devku ne pozhaleesh'? -- ob®yasnil Timoshka.
     -- Ob yasyryah* ugovora ne bylo!
_______________
     * YA s y r ' -- plennik.
     -- Tak-to ono tak,  -- skazal  Timoshka, -- no  esli po-bozheski,  to mne
obidu ty preogromnuyu delaesh'.
     -- Kakaya obida!  Ved'  polnyj  paj  belok poluchaesh'. Za  vernuyu  sluzhbu
dobavlyu. Tebe zh vedomo -- shchedryj ya kupchina!
     -- Za etakuyu-to sluzhbu, upasi bog, i v tyur'mu,  a to i na plahu ugodit'
mozhno.
     Glaza u Vojloshnikova okruglilis', zadergalis' guby:
     -- Ty chto,  v ume,  Timofej Ivanovich? CHernye slova -- tyur'ma, plaha  --
vykin' iz golovy, kak sor, vykin'!
     Timoshka ehidno soshchurilsya, zhiden'kuyu borodku poshchipal:
     -- Kak zhe vykinesh' slova-to eti? Torg-to my  uchinili v zapretnom meste,
v zhil'e tungusishek, a ne na yarmarke, kak podobaet chestnym kupcam.
     Vojloshnikov pobagrovel, shagnul k Timoshke, glazami vpilsya:
     -- Beschestish'! -- Kupec tut zhe opamyatovalsya, gnev smenil na milost': --
SHutnik, ej-bogu!  SHutnik,  Timosha...  Kto zhe o nashem torge  znaet! Ty, ya  da
tajga-molchal'nica.
     --  Tak-to ono tak, -- povtoril Timoshka i zadumalsya: "A chto, esli?.." I
Timoshka stal gnat' eti  mysli, tvorit' pro sebya molitvu. V  ushi vnov' kto-to
nastojchivo sheptal:
     "A  chto,  esli noch'yu  stuknut' Vojloshnikova  i vsyu  vinu na  tungusishek
svalit'? Mol, u nih takie povadki, sam edva dushu  spas. Poveryat. Vo ochishchenie
dushi ot grehov postavit' pudovuyu svechku v cerkvi Spasa".
     Timoshka nevol'no vskriknul.
     -- Oleni pugayutsya, chto oresh'! -- skazal kupec.
     Timoshka nasupilsya. Ehali po temnomu ushchel'yu. Serye otvesy gor soshlis'  v
etom  meste blizko. Nazyvalos' eto mesto Uzkoe gorlo. Za nim, posle krupnogo
i kamenistogo spuska, otkrylas' beskonechnaya dolina.
     -- Vot ved'  kakoj mal'chonka! --  skazal  Timoshka.  -- Bez vsyakih  trop
vyvel na chistoe mesto. A eshche ostanovku prosil.
     I Timoshka i Vojloshnikov hvalili CHalyka.
     -- Ladnyj tungusenok! -- Vojloshnikov delovito rastyagival  kazhdoe slovo:
--  Imeyu  namerenie  v hristianskuyu veru obratit'  oboih i derzhat' pri svoem
kupecheskom dome v usluzhenii.
     CHalyk  ehal po mshistym  zaroslyam, opustiv golovu. Iz-pod shapki vybilis'
pryadi chernyh volos, veter trepal ih. Vidno  bylo, chto CHalyk plachet. Plakal i
pryatal mokrye  glaza ot Agady. "Pust' moih glaz ne vidit,  -- podumal CHalyk.
-- Esli muzhchina zaplachet pri zhenshchine, serdce ee mozhet ot gorya umeret'".
     Timoshka   erzal  v  sedle,  ispodlob'ya  brosal  vorovskie  vzglyady   na
Vojloshnikova.
     Stuknut' --  i tajga  shoronit. |h,  Timoshka,  schast'e  tvoe  za  toboj
begaet, lovi ego!  Lovi! A kak zazhivet  Timoshka... Batyushki, duh zahvatyvaet.
Domina  s  pod®ezdom,  okna  reznye,  dveri  dubovye. Pojdut  mimo  lyudishki,
zavistlivo skazhut: "|to dom kupca Timofeya Ivanovicha Mochalkina..."
     Podul  severnyj veter. Poserelo  nebo, nahmurilos'. Tuchi poplyli nizko,
den' stal pohodit' na pozdnij vecher. S trevogoj poglyadel Vojloshnikov na nebo
i, snyav shapku,  perekrestilsya.  Tuchi zavolokli  nebo  plotnoj zavesoj. Oleni
bespokojno fyrkali,  chasto spotykalis' i shli, vysunuv yazyki. Timoshka, tak zhe
kak i CHalyk, slez s olenya  i ostorozhno povel ego. SHagali po myagkim mham, pod
nogami hlyupala  studenaya  voda.  Veter  usililsya i rval vershiny derev'ev. Ni
odnoj  zhivoj  tvari  ne  vstretilos'  karavanu.  CHalyk  znal, chto  eto samaya
strashnaya primeta. Zametil eto i Timoshka, on pytalsya perekrichat' veter:
     -- Ptashek dazhe net -- kakovo mesto! Glush'!
     -- Mogila! -- ugryumo otvetil Vojloshnikov.
     On kutalsya  v  shubu,  natyagival  shapku  na ushi,  no s olenya  ne slezal.
Ustalyj olen' edva peredvigal nogi, i Vojloshnikov zlobno tolkal ego nogami v
zapavshie boka.
     Uragan obzheg lica melkimi l'dinkami. Zavyla  svirepaya burya, zahlestala,
zakruzhilas' v snezhnom vihre.
     Oleni  sbilis'  v kuchu.  Ehat'  bylo nevozmozhno.  CHalyk  vglyadyvalsya  v
snezhnuyu  temnotu  i  pytalsya  najti  hot'  nebol'shoj   prigorok,  no  krugom
rasstilalas' gladkaya bolotistaya  dolina. Oleni legli v  hlyupayushchuyu bolotistuyu
slyakot',  utknuli  mordy  v  zemlyu.   Dolina   zabelela  snegom.  Timoshka  i
Vojloshnikov  sideli  pod  shuboj  i  prizhimalis'  drug k drugu. CHalyk i Agada
prizhalis' k olenyam i drozhali ot  ledyanogo holoda.  Burya zlilas' i svirepela,
sneg valil ne perestavaya.
     Timoshka sklonilsya nad golovoj kupca:
     -- Hozyain, ty zhiv?
     Vojloshnikov, drozha, edva probormotal:
     -- Al' ne slyshish'? Dyshu...
     --  Pogibel', pogibel'!  --  krichal  Timoshka, i  ruka ego krepko  szhala
rukoyatku nozha, chto visel u nego na poyaske.
     "Odin mig, odna minuta -- i ya bogach, kupchina..."
     -- Ko mne prizhimajsya, Timosha, krepche prizhimajsya -- vdvoem-to teplee...
     Golos u Vojloshnikova  byl laskovyj,  prosyashchij.  Ruka  Timoshka  oslabla,
nozhik vypal.
     CHalyk  i  Agada  terli  drug  drugu  ruki,  zakryv  posinevshie lica  ot
poryvistogo i zhguchego vetra obryvkami potrepannoj olen'ej shkury.
     -- Nado vstavat', -- skazal CHalyk: -- moroz lezhachih ne lyubit.
     -- Mne ne vstat', -- otvetila Agada: -- nogi moi stali palkami, menya ne
slushayutsya.
     CHalyk vskochil i podnyal Agadu. Ona  skrivilas' ot boli, iz glaz bryznuli
slezy.
     Stali gret'sya bez ognya, kak  uchil  staryj  Panaka. CHalyk i Agada krepko
obhvatili drug  druga za plechi i zakruzhilis',  podnimaya  to levuyu, to pravuyu
nogu. CHalyk prigovarival:

      Hor-hor-tor-tu,
     Nam teplo!
     Hor-hor-tor-tu,
     Nam teplo, teplo!
     Hor-hor-tor-tu,
     Nam zharko, zharko!

     CHalyk  i  Agada  bystro  sogrelis'.  Burya  ne  perestavala:  zlilas'  i
svirepela po-prezhnemu. Timoshka ne mog ponyat', kto mozhet  v buryu chelovecheskim
golosom pet'. Dolgo prislushivalsya,  ne uterpel i vysunul golovu iz-pod shuby.
Zashchishchaya  rukoj  lico  ot snezhnogo vihrya, on  uvidel dve prygayushchie  teni.  Ot
straha zakruzhilas' u nego golova.
     "|to cherti! -- podumal on. -- Oni prileteli za moej greshnoj dushoj".
     Timoshka stal bystro krestit'sya, no pal'cy ne slushalis', ne skladyvalis'
vmeste.  On krestilsya  i  sheptal  nevnyatnye  slova.  Nakonec  stal  kolotit'
zastyvshee telo Vojloshnikova:
     -- Hozyain, glyan'! Da chto zh ty, omertvel?
     S bol'shim trudom Vojloshnikov podnyal golovu, no nichego ne skazal, golova
vnov' bessil'no upala. Timoshka, vglyadyvayas' v snezhnuyu tem', sheptal:
     -- Batyushki, nad golovami smert', lyutaya  smert', a oni v plyas pustilis'!
Prognevali my boga, ne minovat' nam ego surovogo suda!
     -- Oj, oj!.. -- prostonal v bredu Vojloshnikov.
     Proshla muchitel'naya noch'. Seryj den' ne  predveshchal nichego horoshego. Burya
krepchala.
     Nastupila vtoraya  noch'.  Dolina  kazalas' chernoj propast'yu,  v  kotoroj
revel  i metalsya bezumnyj vihr'.  Vojloshnikov teryal  soznanie,  Timoshka  bil
oderevenevshimi nogami o merzluyu zemlyu.
     CHetyre  dnya svirepstvovala  burya.  I  tak zhe  vnezapno,  kak  naletela,
ischezla. Veter razorval chernye tuchi v kloch'ya,  razognal ih v raznye storony.
Blesnulo solnce, i zaiskrilas' dolina v oslepitel'nom bleske.
     Pervym  privetstvoval  priblizhenie  solnca staryj  olen'-vozhak.  Podnyav
rogatuyu golovu, on zamychal zychno i protyazhno.
     CHalyk i Agada vskochili.
     -- Pojdu lyuchej smotret' -- zhivy li? -- skazal CHalyk.
     Timoshka s trudom podnyal golovu.
     -- Smotri na nebo,  budet  li eshche  sneg?  --  zastonal on, obrashchayas'  k
CHalyku.
     CHalyk ponyal:
     -- Holoso, -- i pokazal na solnce.
     Timoshka  vstal, s  trudom  peredvigaya opuhshie nogi.  Vojloshnikov  lezhal
nepodvizhno, s zakrytymi glazami, v bredu vshlipyval.
     CHalyk podumal: "|tot lyucha solnca ne uvidit, po zemle ne pojdet".
     Timoshka, hromaya i kryahtya ot boli, podoshel s CHalykom k olenyam.  ZHivotnye
obessileli  ot  goloda, tyazhelye tyuki  pridavili ih  k zemle.  CHalyk  i Agada
bystro osvobodili olenej  ot gruza, i oni, shatayas',  poshli iskat'  korm. No,
krome gor'kogo mha da zhestkih bolotnyh trav, oni nichego najti ne mogli.  Dva
olenya ne podnimalis'; oni lezhali, vytyanuv shei, i hripeli. CHalyk hodil okolo,
pomogal im podnyat'sya, obnimal, no  oleni podnyat'sya uzhe ne  mogli i k poludnyu
oba sdohli.
     Solnce  brosalo yarkie  luchi. Timoshka  s  radost'yu  smotrel,  kak bystro
ischezal v doline sneg. No CHalyk ne radovalsya. Ego seroe lico s  rasshirennymi
bluzhdayushchimi   glazami,   ego   neobychajnaya   suetlivost'   pokazyvali,   chto
priblizhalos' chto-to opasnoe. On ispugannym golosom skazal Agade:
     -- Sneg sojdet -- voda vse zal'et. Potonem!
     Timoshka pripodnyal  i posadil Vojloshnikova, no  tot, ne  otkryvaya  glaz,
vnov'  svalilsya.   Lico  ego  raspuhlo,  pokrylos'  bagrovo-sinimi  pyatnami,
pochernevshie guby byli plotno szhaty. Timoshka v strahe razzhal ruki, i ogromnoe
telo Vojloshnikova povalilos' na mokruyu shubu.
     -- Hozyain! Solnce, ehat' nado.
     No Vojloshnikov dyshal chasto i poryvisto. Timoshka zaplakal:
     -- Neuzhto pogibel'?..
     Vskore idti  stalo trudno:  zalivala  voda, hlyupala pod  nogami. Tol'ko
sejchas Timoshka zametil, chto vokrug sploshnoe more vody.
     Obezumev ot straha, on zaoral dikim golosom:
     -- Lovi olenej! Pogibel'! Lovi!
     Po  koleno v vode,  utopaya  v hlyupkoj i vyazkoj  gryazi, CHalyk  s  Agadoj
sumeli pojmat' polovinu olenej.
     Voda nastupala. Oleni bespokojno  vzdragivali, zhalobno mychali, ozirayas'
po storonam svoimi umnymi glazami.
     Pogruzili  chast'   tyukov,  ostal'noe  brosili.  Nagruzhennye  oleni  shli
spotykayas'. Karavan medlenno dvinulsya.
     Na meste  stoyanki ostalsya Vojloshnikov,  a okolo nego bugrom vozvyshalis'
tyuki s pushninoj.
     Agada shepnula CHalyku:
     -- Lyuchi  huzhe  volka:  pokojnika brosil, nichego  ryadom ne polozhil, dazhe
malen'kogo kusochka edy ne dal. Kak pokojnik zhit' budet?
     CHalyk zabespokoilsya. Ostanovil olenej, sprygnul v hlyupkuyu studenuyu zhizhu
i vernulsya  k mestu stoyanki.  Ozirayas'  po  storonam i  drozha  ot straha, on
podoshel  k  Vojloshnikovu.  Nogi Vojloshnikova pokrylis' vodoj,  shapka upala s
golovy. CHalyk bystro  razvyazal svoyu kozhanuyu sumku,  iz svoego zapasa  suhogo
myasa otdelil neskol'ko gorstej  i  nasypal  ih kuchkoj na grud' Vojloshnikovu.
Vytashchil nozh, otrezal kusochek shersti ot parki, v ruki pokojnika vlozhil palku,
sherst' pustil po vetru i skazal:
     --  V put' ty gotov...  Bol'she po  zemle ne  kochuj, kochuj tam, gde luna
kochuet.
     -- |j, -- zaoral Timoshka, -- sheveli olenej!
     CHalyk  zatoropilsya. Vokrug blestela i igrala na solnce voda.  Olen' ego
ne shel -- motal golovoj i pyatilsya. CHalyk slez, pobrel po vode, vedya za soboj
olenya. Za nim shli  Agada  s Timoshkoj. Dlinnoj palkoj on nashchupyval put'. Nogi
nyli,  ih budto  rezal kto  ostrym  nozhom.  CHalyk stisnul zuby  i shagal,  ne
zamechaya muchitel'noj boli.
     Timoshka oglyanul  polyanu  i zakryl glaza: vsyudu  chernym  lakom  blestela
voda, i,  kazalos', karavan ne  shel po zemle,  a  plyl po  ozeru. On opustil
golovu, mysli ego putalis'. "Ne  sud'ba, ne sud'ba", -- povtoryal on, a pered
nim stoyalo sinee, raspuhshee lico Vojloshnikova. Timoshka vzdrognul:  "Gospodi,
gospodi, smilujsya, prosti moi grehi, spasi..."
     Oleni ostanavlivalis' vse chashche i  chashche.  CHalyk ponyal,  chto idti  dal'she
nel'zya.
     -- Voda put' s®ela, -- skazal on Agade.
     -- Toropis'! -- prosil Timoshka.
     So vseh storon shumeli potoki,  iz-pod  nog  bili gremuchie klyuchi.  Oleni
pochti  po  bryuho  breli  po  vode. CHalyk kruto povernul  olenej  i  napravil
obratno, podal'she ot klokochushchih potokov. Oleni vyalo podnimali nogi  i lenivo
shagali.
     Mezhdu  kochkami obrazovalis' bolotnye prorvy -- lajdy.  |to samye giblye
mesta. S vidu lajda -- nebol'shoj gryazno-zheltyj kruzhok, no esli v nee popadet
olen'  ili chelovek, zhidkaya  glina  zasoset  i  ne vypustit zhertvu  iz  svoih
smertnyh ob®yatij.
     Pervym v lajdu popal olen' Timoshki. Sluchilos' eto vmig. Olen' ostorozhno
shel  mezh  kochek  i  topkih yam. Vdrug on ostupilsya i popal  v zloveshchuyu lajdu.
Timoshka  otskochil podal'she ot klokochushchej mogily. Olen' lenivo bilsya v zhidkoj
gryazi. Timoshka ispuganno mahal rukami i krichal:
     -- Tonu!
     Podoshli  CHalyk  i Agada.  Perepugannogo i vymokshego  Timoshku  otveli  v
storonu ot lajdy. On chto-to sheptal posinevshimi gubami.
     CHalyk posmotrel na Agadu:
     -- Skoro i vtorogo lyuchi ne budet.
     Agada  vzdrognula. Olen'  medlenno  utopal  v  gline. Skoro  on  sovsem
skrylsya v lajde, tol'ko ego golova s bol'shimi vetvistymi rogami ostalas' nad
poverhnost'yu. Kruglye  pechal'nye glaza  olenya  molili  o pomoshchi,  no lyudi ne
dvigalis'  s mesta. Vskore i golova pogruzilas' v  puchinu,  i na poverhnosti
ostalis' tol'ko ego raskidistye roga. No vot i oni ischezli.
     Ne proshel  karavan  i  dvadcati  shagov,  kak  lajdy proglotili eshche treh
olenej. CHalyk metalsya  iz storony v storonu,  vglyadyvalsya v dal', iskal hot'
malen'kij  bugorok, chtoby  perezhdat': on znal,  chto  iz doliny  voda  tak zhe
bystro ischezaet, kak  i  napolnyaet  ee.  Timoshka  obessilel,  govoril  vyalo,
otkazyvalsya  idti  dal'she,  chasto  padal, barahtalsya  v  gryazi,  plakal. Ego
vspuhshee lico pokrylos' burymi  podtekami, obezumevshie glaza  bluzhdali  -- v
nih i mol'ba i ugodlivaya unizhennost'.
     --  Druzhok, -- umolyayushche bormotal on, edva vygovarivaya  slova raspuhshimi
gubami,  --  vyvedi,  spasi...  YA  hozyain,  ozolochu,  navek   oschastlivlyu...
Gospodi!..
     CHalyk nichego ne slyshal.
     Utonul olen', na  kotorom  ehala Agada;  ona edva spaslas' ot  ogromnoj
lajdy.  CHalyk,  vymokshij,  vzlohmachennyj,   s  goryashchimi   glazami,  blednyj,
izmuchennyj, morshchil lob, sheptal zapekshimisya gubami zaklinaniya, metalsya, teryaya
sily.  Agada chut'  dvigalas',  derzhas'  za  spinu  olenya  CHalyka.  Vdrug ona
vskriknula: dva  olenya bespomoshchno  bilis' v puchine, a sredi  nih bez stona i
krika  lezhal Timoshka.  Ego  zheltye  ruki, kak lapy  kogtistoj  pticy,  cepko
hvatalis' za  spinu  olenya. No vot ruki  otorvalis', i telo Timoshki medlenno
stalo  opuskat'sya v glinu. Skrylsya olen', skrylas' i kogtistaya  ruka.  Vnov'
poverhnost'  lajdy stala gladkoj, spokojnoj.  Na seredine  ee odinoko plaval
krasivyj malahaj, opushennyj golubym mehom pesca.
     Agada vshlipyvala, sudorozhno vzdragivaya.
     CHalyk skazal:
     -- Vot i vtorogo lyuchi ne stalo...
     Ne zametili ni  CHalyk,  ni Agada,  kak pogib eshche odin olen'. Teper'  ot
bol'shogo karavana ostalos' vsego pyat' olenej.
     CHalyk  brosil v  lajdu,  gde  pogib  Timoshka, gorst'  suhogo myasa, svoyu
derevyannuyu chashku, puchok bolotnyh trav i otvernulsya:
     -- Hot' ploho, no pokojnika v put' otpravil...
     CHalyk bystro razv'yuchil olenej, tyuki s  dorogimi shkurami sbrosil v vodu.
Oleni oblegchenno vstrepenulis'.  CHalyk razvyazal  sumy  s zapasom  edy. Suhim
hlebom, tolchenymi  lepeshkami napolnil svoyu sumku, nemnogo nasypal  i v sumku
Agady. Ostal'noe skormil olenyam. Golodnye oleni zhadno hvatali iz  ruk CHalyka
edu i lizali shershavymi yazykami emu ruki.
     Osvobozhdennye ot tyazheloj poklazhi, teper' oleni shli bodree, sami  iskali
put',  ostorozhno shagaya,  obnyuhivali kazhdoe  opasnoe  mesto.  Umnye  zhivotnye
daleko obhodili lajdy, fyrkali i sharahalis' ot nih v storonu.
     CHalyk zametil, chto voda v doline po-prezhnemu pribyvala. On prislushalsya:
s  yuga donosilsya  neyasnyj shum. Podnyav shapku  i osvobodiv uho, on  prilozhil k
nemu ruku i stal vnimatel'no prislushivat'sya. Otchetlivo slyshalsya shum ogromnyh
potokov  vody. Kogda  sneg rastayal,  ruchejki  i melkie  rechki prevratilis' v
burnye  mnogovodnye  potoki i s beshenym revom ustremilis'  v  dolinu.  CHalyk
vspomnil slova  Panaki: "Samoe strashnoe --  Hegdy-lamu". Vo  vremya  dozhdej i
rannih osennih snegov voda razlivaetsya po doline i prevrashchaet  ee v ogromnoe
ozero.
     V pervyj  raz  za ves' tyazhkij  put' sily ostavili nahodchivogo,  smelogo
CHalyka. On gromko zarydal. Zaplakala i Agada.
     Voda nastupala so vseh storon.
     Agada tolkala CHalyka v plecho:
     -- CHalyk, my umrem, voda proglotit nas, -- i zakryla lico rukami.
     Kak streloj pronzilo  CHalyka,  on  vstrepenulsya. "Ohotnik,  kak  veter,
dolzhen gnat'  ot sebya  gore", -- podumal  on. CHalyk oglasil  dolinu bezumnym
krikom:
     -- Oleni! Oleni otca moego, spasite!
     "Hudoj veter zaletel  v golovu CHalyka", -- podumala Agada s trepetom  i
trevogoj. Ona reshila, chto CHalyk obezumel. No skoro ona ponyala, chto oshiblas'.
     CHalyk sobral vseh olenej  golovami  vmeste i, derzha za uzdechki, kazhdogo
prilaskal,  kazhdomu  skormil  gorst'  sushenogo myasa.  Kruglye  glaza  olenej
smotreli doverchivo i grustno. CHalyku kazalos', chto oleni plakali.
     Kruto  povernuvshis', CHalyk  sorval  so  vseh olenej  uzdechki, zaprygal,
zamahal rukami i, kak sumasshedshij, gromko zakrichal:
     -- Hoj! Begite! Hoj-hoj! Ishchite dorogu!..
     Ot neozhidannosti  oleni  vzvilis'  na  dyby, zafyrkali  i sharahnulis' v
raznye storony, tak zhe kak sharahayutsya oni ot raz®yarennogo volka.
     CHalyk  mahal rukami  i krichal. Olen'  Agady tozhe brosilsya,  i ona  edva
uderzhalas',   vcepivshis'   v   ego   mokruyu   i   skol'zkuyu   sherst'.
     
     Oleni brosalis' iz  storony v storonu,  no vyhoda iz okruzhavshej ih vody
najti  ne  mogli.  Olen'-vozhak,  motaya  rogatoj   golovoj,  ostanovilsya  kak
vkopannyj  pered chernoj  ziyayushchej top'yu. Potom vytyanulsya,  rvanulsya  vpered i
zabilsya v topkoj gryazi; gryaz' zloveshche hlyupala.
     CHalyk  zamer.  On  ispuganno  smotrel,  kak lyubimyj  olen'  borolsya  so
smert'yu. Olen'-vozhak nadryvno fyrknul, udaril  nogami  i vyrvalsya  iz  topi.
Umnoe  zhivotnoe  kak  by  ponimalo,  chto  promedlenie -- smert'. Otskochiv ot
giblogo mesta, on vytyanul sheyu, zhadno potyanul vozduh i  tut zhe kruto povernul
i brosilsya pryamo v vodu.  Legko perebravshis'  cherez  zalitoe vodoj mesto, on
ostanovilsya  i zamychal. Mgnovenno k nemu brosilis' i vse ostal'nye  oleni. S
siloj rvanul uzdechku i olen' Agady. Ona pytalas' ostanovit' ego,  no  CHalyk,
podskochiv k nej, lovko podderzhal ee, sorval s olenya uzdechku:
     -- Derzhis' za spinu!
     Olen'  kinulsya v  vodu,  i  Agada  bystro ochutilas'  po  druguyu storonu
zalitogo mesta. CHalyk, ne zadumyvayas', pobrel po vode po tomu zhe puti.
     Vozhak uverenno shel vpered, obnyuhivaya vodu i ostorozhno stupaya. Ostal'nye
oleni, nikem ne upravlyaemye, toroplivo shagali za vozhakom. CHalyk  horosho znal
povadki olenej. Oleni  vsegda  najdut dorogu, esli  chelovek  poverit im,  ne
budet meshat'. CHalyk ustal i promok do kostej. Uzdechki i sumka tyazhelym gruzom
davili emu plechi. On popytalsya zaderzhat' zadnego olenya, no tot metnulsya i ne
dalsya emu. Togda CHalyk poshel na hitrost'. Na odnom iz povorotov golova olenya
okazalas' ryadom s nim. On vytashchil gorst' sushenogo myasa -- olen' protyanul sheyu
i  dlinnym yazykom  potyanulsya k  ego ruke. CHalyk uhvatilsya  za sheyu  olenya, no
sadit'sya na nego emu ne hotelos'. |to byla edinstvennaya v malen'kom karavane
CHalyka olen'-samka; ona nesla na  spine samoe dorogoe -- kamulany -- kovriki
dlya span'ya, odezhdu i edu.
     CHalyk podumal:  "Na spinu prishlos' polozhit'  tyazhest',  a  mozhet,  skoro
roditsya olenenochek".
     Olen' pobezhal po  vode, dogonyaya ostal'nyh,  a CHalyk, napryagaya poslednie
sily,  poplelsya vsled.  On zametil,  chto  vozhak  bredet po glubokoj  vode, a
ostal'nye oleni, pomen'she rostom, chut' ne vsplyvayut. Olen' Agady vytyanul sheyu
i zabrosil roga na spinu.
     "Ustal vozhak, -- podumal CHalyk, -- i lezet kuda popalo".
     -- Hoj! -- zakrichal on. -- Hoj! Hoj! -- i pobezhal dogonyat' karavan.
     Agada krikom ostanovila vozhaka. Ne uspel CHalyk podojti, kak vozhak snova
zashagal. CHalyk uhvatilsya  za sheyu olenya, kotoryj  potyanulsya  k puchku bolotnoj
travy, i zalez emu na spinu. Udivilsya CHalyk: voda stala glubzhe, a vozhak idet
smelee i  shagaet  shiroko.  Kak  tak?  Vskore  stali  pokazyvat'sya  ostrovki,
zarosshie zheltoj travoj. Ostrovki stali  uvelichivat'sya, no vozhak  ni k odnomu
iz nih dazhe ne  pytalsya podojti  i brel vodoj. Pokazalis'  pervye kochki;  ih
stanovilos' vse bol'she i bol'she.
     Vozhak  vyvel  karavan iz topkih mest v sploshnye mohovye zarosli.  CHalyk
vspomnil, chto otec rasskazyval emu o  mohovoj doroge, a zhenshchiny  nazyvali ee
"lyul'ka-doroga". |to takie mesta, gde  topkie  bolota zarosli tolstoj korkoj
vekovyh mhov. Mhi pereplelis' s kornyami bolotnyh trav i myagkih kustarnikov i
obrazovali tolstyj  i myagkij mohovoj kover. A pod  etim  kovrom burlit voda.
SHagnesh' na  takoj  kover  -- mohovoj sloj stremitel'no  opustitsya vniz,  pod
nogami  zaklokochet  studenaya voda, a vperedi vyrastet  bugor.  No ne uspeesh'
podnyat'  nogu, kak osvobozhdennoe  mesto podnimetsya, moh opustitsya  tam,  gde
stupish',  a  vperedi  vyrastet novyj bugor. A kogda  prohodish'  mimo vysokih
kochek, oni  sil'no  kachayutsya;  esli ty neopyten,  takaya kochka  mozhet udarit'
krepko, svalit' s nog. Idesh' po takoj doroge -- i shataesh'sya.
     Oleni  shagali   smelo,   no   podvigalis'   medlenno.   Vysokie   kochki
raskachivalis',  slovno  vstrechali  i  provozhali  malen'kij  karavan  nizkimi
poklonami.  Agada  prilipla k spine olenya i boyalas'  vzglyanut': ej kazalos',
chto  olen'-vozhak oshibsya  i popal v  chernye  topi. Bednaya devochka kazhdyj raz,
kogda olen' provalivalsya v myagkij moh, zhdala smerti.
     K vecheru nachali  vyrisovyvat'sya  slabye  teni  krivyh, chahlyh derevcev.
Stoyali oni po  odnomu, po dva, sirotlivo i odinoko. CHalyk pervyj uvidel ih i
peredal radostnuyu vest' Agade. No ona ne podnyala golovy. Derevca vstrechalis'
vse chashche i chashche; nakonec stali popadat'sya krupnye listvennicy; mohovoj kover
pod nogami stanovilsya uprugim i krepkim.
     Solnce sadilos' za dalekuyu  sinyuyu  goru, podul holodnyj  veter. Zapahlo
lesom, i vskore ostryj glaz CHalyka razglyadel vdali temnuyu sinevu tajgi.
     -- Tajga! Vperedi blizko tajga! -- poslyshalsya ego hriplyj golos.
     Kogda   solnce   zakatilos',   poserelo   goluboe   nebo,   olen'-vozhak
ostanovilsya, i CHalyk bez truda nadel na nego uzdechku. Obnimaya golovu  olenya,
on sheptal emu laskovye slova i celoval svoego spasitelya v myagkie guby. Umnye
glaza olenya ustavilis'  v glaza CHalyka, a tot vytashchil nozh i prokolol im sebe
ladon'. Vystupila temnaya  kaplya krovi. |toj krov'yu CHalyk namazal olenyu okolo
nozdrej.  Zatem  legko nadrezal uho olenya i krov'yu ego pomazal svoyu kosichku.
Tak seryj olen'-vozhak stal krovnym olenem CHalyka.
     Nochevat'  ostanovilis'  na  nebol'shom  ostrovke.  Oleni paslis' blizko,
nehotya zhevali bolotnye travy i vetochki  chahlyh kustarnikov: olen'ego mha  ne
bylo.
     Agada,  ishudavshaya i oslabevshaya, edva  derzhalas' na  nogah. ZHeltoe lico
ee, potemnevshie, vospalennye guby,  mutnye glaza pokazyvali, chto  ona tyazhelo
bol'na, no krepitsya, chtoby ne trevozhit' i ne ogorchat' CHalyka. Da i sam CHalyk
byl  neuznavaem: vpali  shcheki, obostrilis' shirokie  skuly,  vytyanulos'  lico;
staraya parka spolzala s ostryh plech, oslabeli ruki. On s gorech'yu govoril:
     -- Sila ot menya ubezhala, kak ee dogonyat'?
     Ot edy Agada otkazalas'. Ploho el i CHalyk.
     Noch' promel'knula bystro. Luch solnca  iskrilsya,  igral, zalivaya zolotom
bolotnye porosli.  Nebo  siyalo  izumrudno-sinim  prozrachnym  svetom.  Gde-to
nevdaleke svistel bolotnyj kulik. Ot bolot tonkoj blednoj pelenoj podnimalsya
reden'kij tuman i tut zhe tayal i rasseivalsya.
     ...Oleni  uzhe davno cokali rogami nad  samymi golovami  spyashchih, no yunye
hozyaeva ne podnimali  golovy, i  nikto iz nih ne protyagival ruki  s  vkusnoj
podachkoj.
     Oleni mogut zhdat' podolgu, no potom daleko ujdut i ne vozvratyatsya.
     CHalyk  otkryl glaza i, shchuryas' ot  solnca,  pripodnyalsya. Lyubimye druz'ya,
skloniv rogatye  golovy, vysovyvali svoi bledno-rozovye yazyki. Vsegda byvalo
tak: dobryj hozyain brosit im na yazyk shchepotku  krupnoj soli i pogladit mordu.
CHalyk s trudom protyanul ruku k svoej pohodnoj sumke, no dostat' ee  ne  mog,
bessil'no opustilsya i zakryl glaza. Vozhak podoshel blizko i  mordoj tolknul v
bok CHalyka. Vstrepenulsya  CHalyk i sel. Pobezhali pered glazami ognennye muhi,
a oleni, Agada i zheltye kochki kuda-to  poplyli. Nad golovoj razdalis' rezkoe
hlopan'e  kryl'ev  i pronzitel'nyj ptichij  svist. |to pervye pticy  v doline
Hegdy-lamu, svist kotoryh pojmalo uho CHalyka.
     -- Tajga!.. -- zasheptal on i s trudom zastavil sebya vstat'.
     CHalyk oglyadelsya i nachal budit' Agadu:
     -- Agada, vstavaj! Tajga blizko, tajga!..
     No Agada metalas' v zharu i stonala.
     CHalyk toropilsya. "K vecheru, -- podumal on, -- a mozhet, i ran'she budem v
tajge. V tajge ne strashno, v tajge horosho. V tajge ogon' dobyvat' budu".
     V  put' sobralsya bystro.  Agadu on  usadil  na  vozhaka.  Ona  bessil'no
ceplyalas' za sheyu olenya, no uderzhat'sya ne mogla, spolzala  s ego spiny. CHalyk
privyazal Agadu verevkami, i malen'kij karavan medlenno dvinulsya v put'.
     Vskore konchilis' bolota, nachalsya  pod®em. CHashche stali popadat'sya krupnye
derev'ya.  SHCHebetali pticy.  Izredka  vstrechalis' zarosli golubogo  mha-yagelya,
samogo luchshego i lyubimogo olenyami korma. K  poldnyu  karavan podoshel k tajge.
CHalyk ostanovilsya  i  s trevogoj  oglyadelsya  po storonam: "Nado zhertvu tajge
davat'; bez zhertvy tajga ne primet ni menya, ni moih olenej".
     On bystro  podoshel k samoj bol'shoj  sosne i sdelal na  ee kore glubokuyu
yamku, potom  sorval s  kazhdogo  olenya po klochku shersti, otrezal  u  sebya  ot
kosichki i  ot  kosy  Agady  po nebol'shomu puchku volos. Vse eto on  skatal  v
komochek,  gusto popleval na nego i  zakolotil  v  yamochku,  sdelannuyu v  kore
sosny. Vokrug yamki on ochertil nozhom kruzhochek, neskol'ko raz prilozhilsya shchekoj
k sosne i, kogda ubedilsya, chto na shcheke u nego ostalsya kusochek smoly, otoshel.
     Karavan dvinulsya v glub' tajgi. Solnce pereshlo za polden'. CHalyk vybral
samoe luchshee  mesto i ostanovil olenej. Sploshnym morem lesov vstala dremuchaya
tajga. Na  sklone  gory sero-golubym  kovrom rasstilalis'  sploshnye  zarosli
mha-yagelya.  CHalyk  bol'she vsego radovalsya  za olenej. Dlya ohotnika  oleni --
vse. Razve ujdet ohotnik bez olenya dal'she chuma!  Net olenya -- net u cheloveka
nog.
     Agada sidela, prislonivshis' k derevu, drozhala ot oznoba. CHalyk hlopotal
u kostra. On  nabral  suhih  vetok, nadral s berez tonkoj kory i, prisev  na
kortochki, vytashchil  remen', ognivo i trut. Bez truda vybil iskru,  no trut ne
zagoralsya -- otsyrel. Dolgo bilsya CHalyk, vspotel, sbrosil parku, snyal shapku.
     No vot blesnul ogonek, i  plamya stalo s zhadnost'yu pozhirat' suhie vetki.
CHalyk toroplivo podkladyval  vetochki.  Potom  on  soorudil  ryadom  s kostrom
balagan, narezal vetok pihty i  ustroil myagkuyu  postel'. Koster gorel zharko,
no Agada vse eshche ne mogla sogret'sya.  CHalyk pokryl ee svoej parkoj i poshel v
tajgu dobyvat' edu. Vernulsya on skoro i prines polnuyu shapku speloj brusniki,
zheltoj sarany i sladkih koren'ev. Koren'ya podsushil na ogne, izrezal i saranu
i koren'ya na  melkie kusochki, smeshal vse  s brusnikoj --  poluchilas' vkusnaya
eda.
     Agada metalas' v bredu celuyu noch', krichala i sryvalas' s mesta. CHalyk s
trudom uderzhival  ee. Vsyu  noch' on ne spal:  to sheptal zaklinaniya, sklonyayas'
nad bol'noj,  to sryvalsya s mesta i podkladyval  v koster stol'ko  drov, chto
stanovilos' nesterpimo zharko, to sadilsya  na  kortochki i, shchurya uzkie  glaza,
tihon'ko, ukradkoj plakal.
     Noch' dlilas' dolgo. CHalyk s uzhasom glyadel na nebo, s neterpeniem ozhidaya
rassveta. Lish' kogda zvezdy pobledneli i stali teryat'sya v nebe, a na vostoke
chut' zabelela uzkaya poloska, u nego zakrylis' glaza.
     Nautro  Agade stalo legche, i ona mogla  sidet'. K radosti CHalyka, Agada
dazhe nemnogo poela.
     Ves'  den' CHalyk sobiral koren'ya i  saranu. Sobrannoe  ryadkami  klal  u
kostra  i  vysushival, a  zatem akkuratno ukladyval  v  pohodnuyu sumku. Agada
dogadalas', chto CHalyk sobiraetsya v dalekij put'.
     Podolgu smotrel CHalyk na solnce, na  derev'ya,  na teni ot derev'ev  i v
tysyachnyj   raz  sam  sebya  sprashival:  "Kuda  idti,  gde  iskat'  chumy?"  On
staratel'no  vspominal  ves' put',  chertil suchkom na  zemle pautinu linij  i
gromko razgovarival sam s soboj:
     -- Ot otcovskogo chuma poshel -- solnce bilo v glaza, k vecheru -- v levuyu
shcheku.  V dolinu Hygdy-lamu prishel -- solnce smotrelo na levuyu shcheku, k vecheru
-- v kosichku.  Teper' nado idti tak: dnem solnce pust' smotrit v  kosichku, a
vecherom -- v levuyu shcheku.
     Tak  i  reshil. CHerez dva dnya  sobralis'  v put'.  Sobiralis' nedolgo --
pomogala Agada. CHalyk shchupal po-hozyajski olenej i vazhno chmokal gubami.
     --  Oleni  zhiru malo-malo  nagulyali,  sily  pribavili...  Horosho, shibko
horosho!..
     Kogda  vse  bylo gotovo i pyaterka  olenej vystroilas'  lentochkoj, CHalyk
nadulsya i, ploho vygovarivaya russkoe slovo, kriknul:
     -- Tlogaj!
     Agada vzdrognula. CHalyk zasmeyalsya, rassmeyalas' i Agada.
     CHalyku  ne  prihodilos'  pogonyat'  olenej,  oni shagali  shirokim  shagom,
rassekaya vetvistymi rogami taezhnye zarosli.
     Nahmurilos' nebo, i krupnymi hlop'yami poletel sneg.
     -- Zemlya v zayach'e odeyalo zakutyvaetsya, -- skazala Agada.
     -- |togo  snega ne  budet, ego  solnce s®est,  --  ne soglasilsya s  nej
CHalyk.
     CHalyk ostanavlival olenej, podnimal golovu, iskal solnce, no razve  ego
najdesh', esli chernye tuchi plyvut  po nebu! Na derev'yah povisli belye kloch'ya,
pobelela tajga.
     Na  tretij den' na odnom  iz povorotov  uvidel  CHalyk dva svezhih sleda:
bezhal zayac,  a za nim  lisica. U  krivoj berezy  on uvidel past'-nastorozhku,
poglyadel  na   sledy  vnimatel'nej  i  ponyal,  chto  zayac  pereprygnul  cherez
nastorozhku, a  lisica brosilas' v storonu. CHalyk  toroplivo dernul uzdechku i
pod®ehal k pasti-nastorozhke. Po znachku, vyrezannomu  na bereste pasti, CHalyk
bez truda uznal znachok svoego brata Odoya.
     Ne verya glazam, on  soskochil s olenya i brosilsya k pasti, nogoj  poskreb
znachok, zamahal rukami i voskliknul:
     -- Nashego roda past'-lovushka! CHum blizko! CHum brata moego Odoya!
     Oleni sbilis'  v kuchku -- kazalos', i oni  ponimali, pochemu raduetsya ih
yunyj hozyain. U Agady na glazah byli slezy ot  radosti, i, sama  ne  zamechaya,
ona bez konca govorila:
     -- CHum blizko! CHum blizko!
     CHalyk pustil  olenej pastis'. Agada  udivilas': "Ne  oshibsya  li  CHalyk?
Zachem ostanovka, esli chum blizko!"
     -- Tut budem sidet', -- skazal CHalyk. -- Pridet Odoj past' smotret'.
     Oleni  brodili  po sklonu gory, kopali sneg, dobyvaya iz-pod nego sochnyj
moh. CHalyk, razgrebaya nogoj sneg, gotovil mesto dlya kostra.
     Vdrug oleni brosilis' v raznye storony i po tajge prokatilsya otryvistyj
i zvonkij sobachij laj. CHalyk uznal sobaku brata Odoya i kriknul:
     -- Terna! Noh-noh!
     Sobaka pribezhala, s vizgom i laem kinulas' na grud' CHalyku. On nabrosil
ej na sheyu remeshok uzdechki. Sobaka otchayanno layala.
     Odoj  ne hotel  osmatrivat' samuyu dal'nyuyu  past'  na lisicu.  On dumal:
"Mnogo  oboshel,  ustal,  zavtra  posmotryu". No  Terna layala, zvala,  i  Odoj
napravil svoi lyzhi v tu storonu, gde ona layala.
     Brat'ya vstretilis' u staroj sosny, krepko  pril'nuli shcheka k shcheke, dolgo
derzhalis' za kosichki.  Zdorovennyj Odoj tak  prizhal korotyshku CHalyka k svoej
sil'noj grudi, chto tot edva otdyshalsya.
     -- Agada, -- skazal Odoj, -- ty teper' v  chume  Panaki hozyajkoj budesh'.
Hrabryj Sarancho do vesny ukocheval...
     -- Zdorov li otec? -- perebil CHalyk.
     -- Golova belee snega stala, -- otvetil Odoj.
     -- A mama? -- I CHalyk ispuganno vzglyanul na brata.
     -- Gore...  --  vzdohnul Odoj. -- Gor'kie  slezy glaza u  nej s®eli  --
solnca teper' ne vidit, iz chuma ne vyhodit.
     CHalyk ter glaza kulakom. Odoj sprosil:
     -- Mnogo li olenej privel?
     -- Tol'ko pyat'.
     -- I to radost'! Peshemu i odin olen', kak kryl'ya podbitoj ptice...
     Pojmali olenej. Odoj hotel pomoch' CHalyku, no on  legko zabrosil  nogu i
vskochil na spinu olenya. Odoj usmehnulsya. CHalyk kriknul:
     -- Posadi Agadu!
     -- Zachem olenya muchit'!
     I posadil na svoi shirokie plechi huden'kuyu Agadu.
     --  Hoj! Hoj! SHagajte, -- laskovo toropil olenej Odoj, shursha po svezhemu
snegu svoimi lyzhami.
     "Bol'shuyu radost' prinesla dal'nyaya past', -- podumal Odoj. -- Schastlivaya
past'! Den' nazad ona pojmala zolotistuyu lisicu -- luchshuyu iz moej dobychi".
     V chumah  ne ozhidali radosti. Panaka  rasteryanno begal, dergal CHalyka za
rukav parki, plakal, smeyalsya:
     -- Syn! Smotri, smotri! |to teper' tvoj luk. Ego delal slavnyj Sarancho.
     Mat' krichala:
     -- Pokazhis' mne, syn!
     CHalyk opustilsya na myagkie  shkury, slepaya obhvatila golovu  syna i dolgo
laskala ego lico. Krupnaya kaplya upala na shcheku CHalyka i pokatilas' obzhigayushchej
strujkoj. Agada pryatalas' v myagkie shkury.
     Odoj prines v chum mnogo drov, chtoby natopit' chum pozharche. Drova polozhil
u kostra i skazal:
     -- Edu nado gotovit'. Zachem putnikov slovami kormit'!
     V  chum  prishla zhena Odoya,  Talachi, i prinesla bol'shoj kusok myasa dikogo
kozla. Odoj vyshel iz chuma.
     -- Olenchikov  posmotryu  -- ne  sbity  li  u nih  nogi,  ne  nado  li ih
polechit'.
     --  Kakih olenchikov privel nash muzhichok?  -- sprosil Panaka  i vyshel  za
Odoem iz chuma.
     -- Dobryh, -- korotko otvetil Odoj.
     -- |ko ty,  syn, dobryh:  vsegda  tak  byvaet -- sil'nye  zhivut, slabye
umirayut. Ne ob etom slovo.
     Odoj ponyal:
     -- Vozhak seryj, s podpalennym rogom, matka i tri moloden'kih.
     -- |ko radost'!
     Panaka podoshel k olenyu-vozhaku i,  nazhimaya kulakom  na krepkuyu  spinu, s
gordost'yu skazal:
     -- |tot byk imeet silu losya, a um desyati lisic!
     Olenej otpustili pastis' i voshli v chum.
     -- Tishe, -- zasheptala Tykyl'mo, -- oni spyat.
     -- A myaso? -- obidelsya Odoj.
     -- Ne eli, -- otvetila Talachi: -- golova CHalyka gorit...



     Prosnulsya  CHalyk i  ne uznal ni  lesa,  ni gor --  vse pokrylos'  belym
puhom. V chume muzhchin ne bylo, i on podumal: "Kto zhe usidit v chume! Po svezhim
sledam luchshaya ohota".
     Panaka  i  Odoj  vernulis' pozdno, u  kazhdogo polnaya  sumka  belok.  Ne
uterpel  CHalyk, razvyazal sumku Panaki  i  dolgo  gladil  serebristo-dymchatye
shkurki.
     Malen'koe schast'e svilo gnezdo v chume Panaki. YArko gorel ogon' v ochage,
gustoj myasnoj zapah napolnyal chum. Mnogo li nado bednomu chumu! Udachna  dobycha
-- i on perepolnyalsya radost'yu, kak rechka  perepolnyalas' vesnoj, v razliv, do
kraev.
     CHalyk ne otryval glaz ot dobychi.
     -- Belki nynche mnogo, -- skazal Panaka, -- v tri luka dobyvat' budem.
     --  Ot bolezni na lyzhah  ne ubezhish', -- skazala mat'. -- Pust' ona sama
brosit CHalyka,  uletit  iz nashego chuma  v dymohod.  Na ohotu pust' CHalyk  ne
idet.
     Vse soglasilis'.
     Posle  sytnogo  uzhina  kazhdyj polez v  svoj  mehovoj  meshok. Vse spali,
tol'ko izredka stonala Talachi. Slepaya Tykyl'mo ne spala. Ona sidela u ochaga,
podbrasyvala  v ogon' suhie  vetki i  dumala o  yasnom solnce, o  belosnezhnyh
dnyah.
     V  polnoch'  zatrepetal  chum,  zaskripeli  shesty,  zastonali, zaplakali.
Ohapkami letel v dymohod l'distyj sneg i pokryval spyashchih beloj pelenoj.
     -- Burya... -- skazala slepaya i smahnula s golovy kolyuchie l'dinki.
     Burya zlobno rychala, rvala kozhanuyu pokryshku chuma. Sobaki zhalobno vyli --
prosilis'  s moroza v  chum. Slepaya podpolzla  k kozhanomu  pologu  i  pustila
sobak, sedyh ot snega.  Oni zhalobno skulili i svertyvalis' komochkami v nogah
spyashchih.
     Pervym prosnulsya Panaka:
     -- Odnako, burya ili son razlomal moyu golovu?
     -- Burya, -- otvetila Tykyl'mo.
     -- Ty ne spala?
     -- Net.
     -- |h, ty... -- vzdohnul Panaka.
     Prosnulsya CHalyk, dernul golovu -- kto-to derzhit.
     -- |j, pusti! --  kriknul CHalyk i podumal: "Verno, lesnoj hozyain derzhit
menya".
     -- Kogo, muzhichok, lovish'? -- zatrevozhilsya Panaka.
     --  Kosichku  lesnoj  hozyain  krepko zazhal v kulak, -- otvetil  smushchenno
CHalyk, -- ne puskaet...
     Panaka posmotrel:
     -- Kosichka primerzla!
     Panaka vzyal nozhik i  otkolupnul kosichku vmeste so l'dom. Vstal CHalyk, a
na  kosichke  l'dinka boltaetsya. Vse zasmeyalis', a CHalyk  molcha sel u kostra,
stal ottaivat' l'dinku na kosichke.
     Panaka vyglyanul iz chuma:
     -- S  severa purga, odnako, dva  dnya  budet  plyasat'. Posle  takoj buri
dobraya dolzhna byt' ohota.
     Iz chuma ne vyhodili.
     -- Zachem serdit' i bez togo serdituyu! -- shepnul Panaka.
     Sideli kruzhkom u kostra -- grelis', kurili.
     Podsel CHalyk. Agada ulybnulas':
     -- V nashem chume v buryu skazki rasskazyvayut.
     Panaka otvetil:
     -- V nashem tozhe. Tebe nachinat'.
     Agada opustila glaza -- zastydilas'.
     CHalyk posmotrel na otca:
     -- Ne nado skazku, luchshe pro hitrost' zverej.
     Panaka vypustil gustoe oblako dyma i skazal:
     -- Razgadajte zagadku, a togda ya vam rasskazhu pro samogo hitrogo zverya.
     Vse soglasilis'.
     -- Kakoj zver' samyj hitryj?
     -- Lisica, -- otvetil CHalyk.
     -- Net.
     -- Lyuchi, -- popravila ego Agada.
     Panaka zadumalsya:
     -- Net! Lyuchi v tajge ne zhivut.
     -- Medved', -- vstavil Odoj.
     -- Net.
     Tak nikto i ne ugadal. Togda Panaka raz®yasnil:
     -- Samyj hitryj zver' -- belka.
     Vse udivilis'. Panaka poyasnil:
     -- Belki, kak i lyudi, est' hitrye, hitree desyati lisic.
     I Panaka nachal rasskazyvat' o hitryh belkah:
     --  Belka vsyako hitrit. Kto  ee uchit i kak ona znaet, chto ee ohotnik po
sledam ishchet, -- etogo ya ne skazhu.  Ohotnik, kotoryj sled belki ponimaet, tot
ee dobudet, a  kotoryj  ne ponimaet, vsegda  pustoj  v chum vernetsya.  Staraya
belka,  ta po krugu  hodit.  Vstanet  utrom  i sdelaet  vokrug dereva  sled;
vecherom pridet -- opyat'  sled v  sled etot zhe krug sdelaet. Pridet  ohotnik,
posmotrit i  skazhet: "Kuda-to devalas'", -- i ujdet. Est'  belka eshche hitree:
iz svoego dupla vyjdet, s dereva vniz poglyadit i na sneg ne sojdet -- ona po
derev'yam skachet, desyat' ili  bol'she  derev'ev  proskachet,  a  togda na  sneg
prygnet i tropy raznye delaet  vo vse storony -- ohotnika putaet. Obratno  v
duplo -- opyat' po derev'yam skachet. Tut ohotnik dolzhen glazami sil'no iskat'.
     --  Kak  iskat'? -- ne  uterpel CHalyk. --  Ved' ona  po derevu  skachet,
sledov net!
     -- |h ty, muzhichok! A ty smotri na sneg i uvidish' na nem shishki, vetochki,
igolki --  na  snegu ih horosho vidno. Po nim  i  idi -- eto  belka,  prygaya,
nabrosala.
     CHalyku stydno stalo, kak eto on ne dogadalsya. Panaka prodolzhal:
     -- Kak vesna pridet, belku bit'  nel'zya -- shkurka plohaya. Ona togda  ne
hitrit, bez vsyakoj opaski hodit na  glazah ohotnika i dazhe s vetki smeetsya v
glaza i oblezlym hvostom mashet.
     -- YA ee, hitruyu, ub'yu! -- pohvastal CHalyk.
     -- Rasskazhu  eshche pro losya, --  perebil CHalyka  Odoj.  --  Odnazhdy vyshel
hrabryj  ohotnik na ohotu. Luchshe  etogo ohotnika i v tajge  ne bylo.  Vidit,
ogromnyj los'  stoit, rogami o derevo shorkaetsya. Vydernul iz kolchana ohotnik
samuyu luchshuyu strelu,  natyanul tuguyu tetivu. Vzvilas' strela, molniej udarila
losya v brov' i otskochila, razlomivshis'  na dve chasti. Los' stoit po-prezhnemu
shorkaetsya  o derevo. Shvatil  ohotnik  vtoruyu  strelu, zavetnuyu, s  zheleznym
nakonechnikom,  i pricelilsya pryamo v serdce besstrashnomu  losyu. Opyat' molniej
blesnula strela, udarila losya  pod lopatku, otskochila  i  razletelas' na tri
chasti. Vse  strely pogubil tot  ohotnik, a los' stoit,  o derevo  shorkaetsya,
strashnye glaza ego iskry brosayut, a iz nozdrej par valit i sobiraetsya v tuchi
temnye nad lesom. Los' stoit, ohotnik drozhit  ot straha. Vdrug los' vzrevel,
da  tak, chto vetki s derev'ev  posypalis'  i vershiny  derev'ev  zakachalis' i
zahodili, kak v buryu. Kinulsya  los' na  ohotnika.  Ispugannyj ohotnik brosil
luk da  na  derevo. Los' podnyal  golovu, razbezhalsya  da  kak  udarit  lbom o
derevo! Zakryahtelo derevo, povalilos' na zemlyu, a ohotnik uspel ucepit'sya za
vershinu drugogo  dereva. Posmotrel  los', a chelovek opyat' na  dereve  sidit.
Sshib los' i eto  derevo -- ohotnik  opyat' uspel ucepit'sya za vershinu drugogo
dereva.  Los' povalil  mnozhestvo derev'ev,  sdelal celuyu proseku, a cheloveka
sbit' ne mog.  Zaplakal los' ot gorya, upal i skaloj ogromnoj sdelalsya. Skala
ta  nazyvaetsya Losinoj  Golovoj,  ee  vidno,  kogda podnimaesh'sya na Gorbatuyu
goru... Ne znal tot ohotnik, bogatyr' hrabryj, chto los' byl svyashchennyj. S teh
por  evenki stali  sil'nee  losej, no schast'e  evenkov  los' unes s soboj  i
shoronil pod toj ogromnoj skaloj.
     -- Skazka! -- vskriknul CHalyk. -- |to skazka!
     Odoj ne soglashalsya. CHalyk vskochil i podbezhal k Panake:
     -- Skazku on govoril? Skazku?
     Panaka usmehnulsya:
     -- Tak bylo davno, teper' skazkoj stalo.
     Burya ne perestavala  vyt', zlobno hlestat' po chumu. Lyudi molcha lozhilis'
v svoi spal'nye meshki. Panaka rassmeyalsya:
     -- CHalyk, kosichku beregi -- bol'she izo l'da vyrubat' ne budu.
     Skazal -- i sam v strahe podumal:  "Mozhet, i verno zloj  duh v nash  chum
poselilsya? Ne bylo by neschast'ya".
     On  vytashchil iz sumki derevyannogo bozhka i polozhil  ego pod golovu. To zhe
sdelali i  vse ostal'nye.  Tol'ko  Talachi ne mogla  otyskat'  svoego  bozhka,
kryahtela  i  dolgo  sharila v  meshke.  Tykyl'mo oshchup'yu  nashla golovu  CHalyka.
Raspustila emu kosichku, grebnem iz  olen'ego roga raschesala, zaplela vnov' i
sobrala  ee v  puchok  na  makushke,  zavyazala  etot  puchok kozhanoj  tesemkoj,
prinikla svoej shchekoj k shcheke CHalyka:
     -- Teper' ne primerznet. Lozhis', synok...
     Ona sela u kostra na kortochki i vnov' stala  dumat'  o  yarkom solnechnom
zakate, o sinem mglistom snege, o belom, kak moloko, nebe...
     K utru burya vnezapno utihla. Vybrat'sya iz chuma lyudi ne mogli: on utonul
v snegu. Odoj i CHalyk stali delat' vyhod. Oni s trudom otkryli kozhanyj polog
-- pered  nimi  tolstoj  stenoj  vysilsya sneg. Kostyanymi nozhami  oni  rezali
snezhnye kubiki  i klali  u  vhoda  v chum rovnoj stenkoj. Kogda vykopali yamu,
uvideli sinee nebo, obradovalis'. Pervym  vylez iz snezhnoj  yamy Odoj.  CHalyk
podaval emu snezhnye kubiki.
     K poldnyu chum  otkopali i postavili na novoe mesto. Panaka, Odoj i CHalyk
bystro sobralis'  na  ohotu.  Snachala  ot chuma shla odna  lyzhnaya  dorozhka  --
ohotniki  shli sled  v sled,  a potom potyanulis' tri dorozhki. Panaka  poshel k
Bol'shomu ruch'yu, Odoj -- k CHernomu kamnyu, a CHalyk -- k Utinomu ozeru.
     Do  vechera ohotniki gonyalis' za  belkoj. CHalyk, otyskav duplo  belki po
sledu  ili  po  drugim primetam, udaryal  posohom  po  stvolu  dereva.  Belka
vysovyvala hitruyu mordochku i ispuganno smotrela vniz. CHalyk  bil posohom  po
stvolu  eshche sil'nee,  i belka vysovyvalas' iz dupla. Togda on pricelivalsya i
streloj s tupym nakonechnikom metko  popadal v golovu belki. Rasplastavshis' v
vozduhe i vzmahnuv pushistym hvostom, dobycha padala k nogam  ohotnika. SHkurki
sdiral CHalyk umelo, ostorozhno. Tushki brosal sobakam.
     ...Solnce  uzhe sadilos' za  chernuyu goru.  Tajga pogruzhalas' v polumrak.
Derev'ya gluho shumeli.  Ohotniki soshlis'  v  uslovlennom  meste. Bol'she  vseh
dobyl Panaka.  CHalyk otstal ot Odoya tol'ko na  tri shkurki.  Odoj  nedovol'no
rassmatrival svoj luk i chto-to bormotal sebe pod nos.
     V chume pahlo preloj shkuroj, gustoj par ot kotla plaval temnym oblakom i
sadilsya  na shesty,  posteli, shkury  chernymi  kapel'kami.  U ochaga  hlopotala
Agada.  Ona  varila  dlya  ohotnikov  vkusnyj  uzhin  --  rybu   s  koreshkami,
zapasennymi eshche osen'yu.
     CHalyk  s dostoinstvom nastoyashchego ohotnika voshel v chum, sbrosil sumku so
shkurkami, vazhno skazal Agade:
     -- Zajca ya na uzhin dobyl.
     Agada vytashchila  tushku zajca, ostrym nozhom  rasporola emu zhivot. Pechenku
zajca ona lovko posadila na ostrie svoego nozha i podala CHalyku. Serdce zajca
Agada  otkolupnula  pal'cami  i s®ela sama. CHut'-chut' podmerzshee, ono vkusno
pohrustyvalo na zubah. CHalyk s gordost'yu posmotrel -- Agada ulybnulas' emu i
opustila glaza. Tushku zajca ona bystro razrezala na kuski po  chislu muzhchin i
brosila v kotel, gde davno kipela v gustom navare ryba.
     CHalyk  podumal: "Kak bystro begayut ruki Agady! Vkusnyj budet  uzhin". I,
prohodya  mimo  nee,  on  slegka  prikosnulsya  svoej  shchekoj k  ee shcheke. Agada
vstrepenulas',   glaza   ee   vspyhnuli,   prishchurilis'  laskovo   i   nezhno,
nitochki-brovi slegka vzdrognuli. Ona smutilas' i tak stremitel'no  brosilas'
k kotlu s  bol'shoj  derevyannoj  lozhkoj meshat' varevo, chto  Panaka  ispuganno
kriknul:
     -- Oj, oj, hozyajka, ne pereverni kotel, a to vse budem syty!
     Za uzhinom muzhchiny razgovarivali malo: kazhdyj  zanyalsya svoim kuskom. Eli
ne  toropyas',   iz  kotla  cherpali   bol'shimi  chashkami;  ohotnich'imi  nozhami
raskalyvali kosti, vysasyvali goryachij mozg.
     Panaka vyter ruki o kozhanye shtany, rukoj pogladil zhivot:
     -- Kogda myaso  popadaet  v  zhivot, to rybu on prinimaet  ploho. Lisica,
pojmav pticu, ne ohotitsya za mysh'yu. Nado myasa bol'she zapasat'.
     Odoj skazal:
     -- Sledy olenej dikih videl.
     -- Gde? -- Glaza Panaki bespokojno zabegali.
     -- Za CHernym kamnem sneg iskopan, pomet ot bol'shogo stada cherneet.
     --  Za  CHernym kamnem  dobycha ploha,  tam  s  podvetrennoj  storony  ne
zajdesh'.
     -- Po gladkoj skale i gornyj kozel ne spustitsya, -- soglasilsya Odoj.
     Panaka znal horoshie mesta dlya ohoty. Reshili idti za Kamennyj pereval.
     S vechera  podgotovili vse, s chem idet ohotnik v tajgu. Sobak-zagonshchikov
Odoj privyazal na noch' k derev'yam korotkimi verevkami, korma im  ne dal, chtob
zlee byli, kogda budut zagonyat' zverya.
     Rano utrom ohotniki ushli v dalekuyu tajgu.
     Bystree vetra neslis'  oni  na  lyzhah. Lovko skol'zili mezhdu derev'yami,
probivalis'  cherez  kolyuchie  kustarniki,   prygali  cherez  ogromnye  snezhnye
sugroby.  Stado  dikih olenej,  napugannoe sobakami,  bezumno sharahalos'  iz
storony   v  storonu.  Sobaki  leteli  napererez.  Vdrug  olen'-vozhak  kruto
povernul, vzdybil  perednimi nogami stolb snega i, rassekaya rogami vozduh, s
beshenstvom brosilsya v storonu ohotnikov, a za nim i vse stado.
     Pervuyu strelu pustil Odoj. Strela  ostree kop'ya  udarila olenya v grud'.
ZHivotnoe  brosilos' v storonu  i orosilo  sneg  goryachej krov'yu. Odoj  podnyal
shapku, osvobodil odno uho i  stal prislushivat'sya k lesnomu shorohu. Laj sobak
slyshalsya blizko. CHalyk i Panaka gnalis' za podstrelennym olenem. Ostavlyaya na
snegu  krovavye pyatna,  ranenyj olen' bystro  obessilel,  i kogda dve metkie
strely pronzili ego grud', on upal, rasplastavshis' na snegu.
     Ohotniki  polakomilis'  goryachej  krov'yu, obodrali  olenya,  razdelili na
kuski i zakopali ih gluboko v sneg.
     Lish' na  drugoj den' prinesli dobychu  k chumu. CHast' myasa  podvesili  na
dereve, zakryv berestoj, a chast' slozhili u chuma podal'she ot sobak. Celye dni
Agada, Talachi i slepaya Tykyl'mo rezali myaso na malen'kie kusochki i terpelivo
vysushivali ih u ochaga. Tykyl'mo brala kusochek  na zub; esli on hrustel,  kak
hryashchik, znachit skoro budet gotov. Podsushivali  dolgo.  Opyat' Tykyl'mo  brala
kusochek, rastirala ego  ladonyami, i  esli  on rastiralsya  v poroshok,  znachit
gotov.
     Medlenno napolnyalis'  sumki,  a k  vesne  mnogo  nado  bylo zagotovit'.
Nasushennoe  za  den'  chasto  ubyvalo  s  prihodom  ohotnikov.  Kazhdyj  hotel
poprobovat'  vkusnoj  edy.  Brali po  dve  gorsti, staratel'no  rastirali  v
poroshok, sypali  v chashki  i zalivali kipyatkom. Myasnaya kasha  -- samaya vkusnaya
eda. Serdce  zhenshchiny vsegda  prygaet  ot  radosti,  esli muzhchina hvalit edu,
sdelannuyu  ee rukami. Serdce  zhenshchiny oblivaetsya  gorech'yu,  glaza puhnut  ot
slez, esli muzhchina vyplyunet edu.
     Ne proshlo i treh nedel', kak Agada i Tykyl'mo skazali:
     -- Syrogo  myasa  net, nashi sumki  tugo  nabity  sushenymi  kusochkami.  K
vesennemu  kochev'yu  mnogo  nado:  pochinit' kozhanye  meshki, podpravit' sedla,
sshit' obuv', v kotoroj ne strashna syrost'.
     Panaka  vyshel  iz chuma i  podoshel  k  derevu, na  kotorom oni s Sarancho
sdelali zarubki. Dolgo smotrel, potom voshel v chum radostnyj:
     -- Tretij den', kak Sarancho povernul kochev'e i dvinulsya v nashu storonu.
     Agada ot schast'ya zaplakala. CHalyk vzdohnul. Panaka pokachal golovoj:
     -- Glaza devki -- ruchej nezamerzayushchij, vsegda svetlaya voda kapaet.
     CHalyku  stalo eshche bol'she zhal' Agadu. On ispodlob'ya  poglyadel  na otca i
podumal: "Ub'yu na ohote  zajca ili pticu,  pechenku  goryachuyu za pazuhoj Agade
prinesu".
     Slepaya Tykyl'mo obdelyvala  shkurki belok.  Ona dolgo ih myala i skrebla.
Vydelav, gladila, perebirala pal'cami, a krepki li -- probovala na zub.
     -- Glaza poteryali svet, a ruki vse vidyat, i to schast'e.
     Tykyl'mo sprosila, vysoko li hodit  solnce na nebe, ne povernulo li ono
na teplo.
     -- Vchera ono sil'no grelo mne lob...
     -- Ty ne oshiblas', Tykyl'mo, -- otvetil Panaka: -- solnce hodit vysoko.
Odnako, holodu eshche mnogo i do vesny daleko.
     Tykyl'mo vzdohnula.
     Panaka  zadumalsya, pochemu  slepaya sprosila  o  solnce:  "Zachem  slepomu
solnce? Slepomu i pri solnce noch', a sogret'sya mozhno i u ochaga".
     Tykyl'mo terla glaza  gryaznoj tryapkoj  i tihon'ko  vshlipyvala.  Panaka
rasserdilsya sam na sebya.
     CHalyk pribezhal iz  tajgi s bol'shoj radost'yu:  on  nashel kladovuyu belki.
Otyskal on ee ne srazu. Pervoj  obnaruzhila  kladovuyu belki mysh'. CHalyk dolgo
glyadel na sneg i uvidel dlinnuyu kruzhevnuyu dorozhku.
     "Aga, mysh' bezhala!" I on poshel po sledu.
     Dorozhka  privela  k  bol'shomu  derevu. U  dereva  vorovka-mysh' vyronila
neskol'ko  orehov.  CHalyk vzyal  oreh,  raskusil, s®el vkusnoe  zerno i  stal
staratel'no iskat' kladovuyu belki. Hitraya belka ne polozhila svoih zapasov  v
bol'shoe duplo,  a ustroila kladovuyu  v duple, pod  bol'shim kornem  etogo  zhe
dereva. CHalyk edva  otyskal vhod v kladovuyu: ochen' hitro belka zakryla  vhod
mhom i  suhimi vetochkami. CHalyk osvobodil ruku ot rukava, prosunul  v noru i
vytashchil gorst' zapasov belki. |to  byli suhie  griby, koloski  taezhnyh trav,
suhie yagodki kostyaniki  i orehi. CHalyk nabil orehami svoyu ohotnich'yu  sumku i
zatoropilsya v chum.
     Panaka razgryz neskol'ko orehov, obradovalsya:
     -- Gde nashel, muzhichok, kladovuyu?
     -- V duple pod kornem dereva.
     -- A sled belki k nemu byl?
     -- Net. Po sledu myshi nashel kladovuyu.
     -- Ne dlya myshi li delala zapas belka?
     -- Odnako, dlya myshi... Net, -- rasteryalsya CHalyk, -- dlya sebya.
     -- Oj-oj, muzhichok,  hitrost' belki razgadat' ne mozhesh'!  -- shchuril glaza
Panaka.
     CHalyk zadumalsya. Panaka ne unimalsya:
     -- Sled u dupla horosho smotrel?
     -- Horosho.
     -- Ploho! -- rasserdilsya Panaka.
     CHalyk vspomnil:
     -- Mysh' mertvaya u dupla lezhala.
     Panaka skazal:
     --  Belka  hitraya. Ona srazu pojmala  mysh'-vorovku,  no dala  ej  vremya
dorozhku protoptat',  chtoby  samoj potom po etomu  sledu hodit' v kladovuyu. A
chtob drugim mysham otbit' ohotu vorovat', ona ubila  mysh' i polozhila u samogo
vhoda. Drugie myshi pridut, uvidyat mertvuyu podruzhku i skazhut: "Tut  myshej  ne
miluyut, nasmert' b'yut", -- i ubegut v strahe v svoi myshinye nory.
     Vse  slushali rasskaz starogo ohotnika, udivlyalis', kak on  mnogo videl,
mnogo znaet. Tol'ko CHalyk ot dosady kusal guby. Panaka sprosil ego:
     -- Vse li vzyal iz kladovoj?
     -- Vse, tol'ko griby ostavil.
     -- Hvatit li belke do vesny?
     -- Hvatit.
     -- Mnogo li u nee zapasov?
     -- Mnogo.
     Panaka pochesal za kosichkoj, vzdohnul:
     -- Zapas u belki bol'shoj -- zima dlinnaya...
     -- Pochemu tak? -- sprosila nesmelo Agada.
     -- Vsegda  tak byvaet: esli zver' bol'shoj zapas gotovit -- dlinnaya zima
budet.



     ZHit'  stanovilos'  s kazhdym  dnem tyazhelee.  Malo  stanovilos' zverya.  A
gonyat'sya  za zverem  na lyzhah  -- mnogo  nado  sil.  I Panaka stal  dumat' o
peremene  stojbishcha.  Noch'  on spal  ploho. Slyshal, kak vshlipyvala u  kostra
Tykyl'mo,  i  v  golovu ego lezli trevozhnye  mysli:  "Kak kochevat'  na  pyati
olenyah? Nikakoj poklazhi ne uvezti".
     Panaka posovetovalsya s  synov'yami.  Reshili kochevat' v  storonu  voshoda
solnca, ehat' pyat' dnej i u reki postavit' chum. Trizhdy pridetsya delat'  odin
i tot zhe put'.
     Nagruziv pyat' olenej, pervymi otpravilis' Panaka i CHalyk.
     Opustel chum. V nem ostalis' tol'ko Tykyl'mo, Talachi  i Agada. Odoj ushel
na ohotu. Tykyl'mo suchila zhil'nye niti. Agada i Talachi shili malen'kie unty i
parku.  Talachi  zhdala rebenka, i zhenshchiny toropilis' do prihoda  muzhchin v chum
prigotovit' vse neobhodimoe dlya nego.
     ZHenshchiny slegka pokachivalis' i peli protyazhno i zhalobno, kak v'yuga stonet
v dymohode.  Kazhdaya pela  o svoem. Tykyl'mo --  o  svetloj rechke,  gde tonet
zolotoj  mesyac i  kupayutsya sinie vershiny gor; Talachi --  o malen'kom syne, u
kotorogo guby  krasnee kostyaniki, glaza hitree  lis'ih, a ruchki  cepkie, kak
lapki serebristoj  belki.  Agada  nezhno  pela o  tom,  kto ukolol ee  serdce
igolkoj i  posmotrel  v glaza  sinej zvozdochkoj, kto k ee shcheke prilozhil svoyu
goryachuyu shcheku.
     Odoj vernulsya  s horoshej dobychej -- ubil  gornogo kozla. Sbrosiv parku,
Odoj molcha vzyal nozh.
     -- Ogon' umret -- chto sidite! -- rasserdilsya on.
     Agada  bystro vyshla iz chuma i vernulas'  s ohapkoj suhih such'ev. Koster
yarko vspyhnul, i zabegali po chumu zheltye pyatna.
     Odoj  obdiral kozla.  Vokrug chuma  vyli i besnovalis' golodnye  sobaki.
Tykyl'mo oblizala shershavye guby:
     -- CHuyu myaso dobrogo zverya.
     Odoj molchal. Otvetila Agada:
     -- Olenchika malen'kogo dobyl Odoj.
     -- Odnako, net, -- otvetila Tykyl'mo, -- u olenej net sejchas olenyat.
     Odoj rassmeyalsya:
     -- U Agady glaza dazhe zajca ot belki ne otlichat!
     Agada obidelas': ona i sama znala, chto oshiblas'.
     Odoj odnim vzmahom rasporol zhivot kozlu. Vytashchil pechenku; polovinu s®el
sam, a ostal'noe podal materi:
     -- Voz'mi, mat', mozhet yazyk tvoj uznaet moyu dobychu.
     Tykyl'mo glotala bol'shie kuski. Talachi i Agada sledili za nej golodnymi
glazami. Tykyl'mo skazala:
     -- Bez sobak dobychi ne byvaet. Daj im, Odoj, oni golodny.
     -- Ugadala dobychu, mat'? -- ne otstaval Odoj.
     --  Ne pohozha eta pechenka na  olen'yu, da i zajcem ot nee ne pahnet.  Ne
ubil li ty, syn, kozla?
     -- Kozla  dognala  moya  strela,  -- s gordost'yu otvetil Odoj i sunul po
nebol'shomu kusochku myasa Talachi i Agade.
     Te proglotili kusochki i eshche bol'she zahoteli est'.
     -- Lovkij! -- poradovalas' mat'.
     Talachi brosila dovol'nyj vzglyad na muzha. Tol'ko Agada eshche nizhe sklonila
golovu.
     Odoj razdelil vnutrennosti na shest' kuchek; odnu sdelal pobol'she:
     -- |to Terne, ona otyskala kozla i zagnala ego na skalu.
     -- Terna v chume -- dobycha v chume, -- skazala Tykyl'mo.
     Odoj  otkryl  polog  chuma  i bystro razbrosal kishki  v  raznye storony.
Sobaki rvali dobychu, zlobno rycha.
     V chume  varili  myaso. V etot  vecher spat' legli sytymi.  Tol'ko  sobaki
po-prezhnemu rychali, carapali kozhanuyu dver' -- trebovali edy.
     ...Vernulis'  Panaka i  CHalyk.  Kogda  seli  u  ochaga, Panaka  raskuril
trubku, schastlivo ulybnulsya:
     -- Dobroe mesto  otyskali: belki mnogo,  korma olenyam  mnogo, vse  syty
budem.
     -- Rechka  nebol'shaya,  odnako ryba v nej zhirnaya.  -- I CHalyk vybrosil iz
sumki zubastuyu shchuku.
     -- Rechka? -- udivilas' Tykyl'mo. -- Kakoe zhe eta mesto?
     -- Rechka. Ryby  v nej  bol'she, chem v nashem ozere. Hodu  ot nee do Sinej
reki odin den', -- ob®yasnil Panaka.
     -- Zachem  blizko k Sinej reke podoshli? CHernyj  veter naletit! Ty zabyl,
Panaka,  slova  starogo  Lantotira -- vozhaka  nashego roda! --  zatrevozhilas'
slepaya. -- Sinyaya  reka dlya bogatyh, oni  prinesli  duhu -- hozyainu  reki  --
bogatye zhertvy, hozyain i otdal im etu reku. Nado dal'she postavit' nash bednyj
chum.  Staryj Lantogir  govoril: "CHumy  v  temnoj tajge  stav'te.  Sinej reki
bojtes'".
     Vse opustili golovy. Tykyl'mo nabila trubku; golos ee drozhal:
     -- Sinyaya reka iz  strashnogo morya vyryvaetsya s krikom i plachem, a voda v
nej -- sleza... sleza... Slushajte staruyu Tykyl'mo, slushajte...
     V drevnie vremena zhil  moguchij bogatyr'  --  more Bajkal. Byla  u  nego
edinstvennaya doch'  Angara.  Krasivee ee ne  bylo  na zemle. Kogda otec mirno
spal,  brosilas'  Angara bezhat' k  krasavcu  Eniseyu. Prosnulsya  otec, gnevno
vsplesnul  volnami.  Podnyalas' burya,  zarydali gory. Dazhe nebo  pochernelo ot
gorya, zveri  v strahe razbezhalis' po vsej  zemle, ryby nyrnuli na samoe dno.
Dazhe  pticy,  vzmahnuv  kryl'yami,  uneslis'  k  solncu. Tol'ko  veter vyl da
besnovalos'  bogatyr'-more.  Moguchij  Bajkal udaril volnoj  po  sedoj  gore,
otlomil  ot nee skalu i  s krikami proklyatiya brosil vsled ubegayushchej  docheri.
Skala  upala na  samoe gorlo krasavice.  Vzmolilas' sineglazaya;  zadyhayas' i
rydaya, stala prosit':
     "Otec, ya umirayu ot zhazhdy! Prosti menya i daj hot' kapel'ku vody".
     Bajkal otvetil:
     "YA mogu dat' tol'ko moi slezy!"
     S toj pory i  techet Angara v Enisej vodoj-slezoj, a sedoj Bajkal vsegda
odinokij, zloj, hmuryj, strashnyj. Skalu, kotoruyu brosil Bajkal vsled docheri,
nazvali lyudi SHamanskim kamnem. Tam prinositsya Bajkalu obil'naya zhertva, inache
razgnevannoe bogatyr'-more sorvet SHamanskij kamen', voda hlynet i zal'et vsyu
zemlyu.
     V chume pritihli. CHalyk vspomnil zlye, begayushchie glazki Timoshki.
     --  Ot lyuchej ya slyshal, chto hodyat oni na lodkah po  Sinej reke. Lodki te
bol'she, chem desyat' chumov. Lyuchi zastavlyayut veter gonyat' eti lodki po vode.
     Guby Agady pobeleli ot straha. Tykyl'mo i Talachi zakryli lica ladonyami.
Odoj sdvinul  tyazhelye  brovi,  stisnul zuby. Zakruzhilis' v  golove u  Panaki
mysli, kak zlye vihri.
     Tishinu  v  chume narushila Talachi.  Ona  gromko zaohala.  Panaka  blesnul
serditymi glazami: kochevat' nado!
     Panaka  reshil  postavit'  chum  podal'she ot Sinej reki. Kazhdyj  poklyalsya
ognem, lunoj  i solncem, chto ne posmotrit na Sinyuyu reku  dazhe  s gory;  esli
budet umirat' ot zhazhdy, vody u nee ne voz'met.


     Sobiralis'  v tyazhelyj  put'. ZHenshchiny razobrali  chum i razlozhili  ego na
olenej.  Muzhchiny  prigotovili noshu dlya  kazhdogo, na  spiny sobakam nav'yuchili
ponemnogu. Tol'ko Terna, svobodnaya, begala, yulila hvostom. Panaka vynul nozh,
sdelal na duple ryadom  s ostatkami kostra  neskol'ko znachkov, votknul posoh,
nakloniv ego v tu storonu, kuda derzhali put'. Priedet  Sarancho, vzglyanet  na
znachki, na posoh i povernet k chumu Panaki.
     Pered othodom karavana Panaka vnov' podoshel k derevu so znachkami. Agada
napryagala sluh, chtoby ne proronit' ni  odnogo slova  Panaki, a  on, prishchuriv
glaza, namorshchiv lob, gluho govoril:
     -- Vyshel  -- luna  byla na  ishode.  SHel, shel --  luny ne stalo. Sejchas
novaya luna  s  nogotok narodilas'. Znachit,  Sarancho sdelal  prival u SHCHuch'ego
ozera. Daleko-o... -- protyanul Panaka i pokachal golovoj.
     Agada zatrevozhilas'. Panaka zametil:
     -- Slavnyj Sarancho kochuet u SHCHuch'ego ozera.
     -- A eto daleko, dedushka?
     -- Daleko, Agada, daleko!

     
     Malen'kij  karavan dvinulsya v put'. Posmotrel Panaka na  svoj karavan i
vzdohnul. Emu kazalos', chto dazhe les, gory i luna -- vse smeyutsya:
     "|h, Panaka, Panaka, stal ty bednee myshi!"
     Panaka shel vperedi -- ostrym nozhom na dlinnom chereshke raschishchal put'. Za
nim veli olenej Agada i Talachi. V konce karavana shla Terna, za nej  tyanulas'
kozhanaya  verevochka,   za  kotoruyu  derzhalas'  slepaya  Tykyl'mo.  Sobaka  shla
ostorozhno, vela slepuyu  po  protoptannoj  dorozhke, to i delo oglyadyvalas'  i
posmatrivala na hozyajku svoimi umnymi glazami. Esli verevochka  natyagivalas',
Terna ostanavlivalas' i ozhidala, poka  Tykyl'mo vytashchit  nogu  iz  sugroba i
postavit na tropinku. Odoj  i CHalyk shli storonoj, ostavlyaya na snegu uzen'kij
sled svoih lyzh. Oni ohotilis'.
     Karavan dvigalsya medlenno. Bylo  tiho. I ot  olenej,  i ot  lyudej, i ot
sobak podnimalsya gustoj par. Vseh poserebril moroz.
     Nogi  Tykyl'mo   stali  slushat'sya  ploho,  i  Terna  vse  chashche  i  chashche
ostanavlivalas'. Slepaya i ne znala, chto umnaya sobaka, davaya ej  peredohnut',
otstala ot karavana. Na odnoj iz  takih ostanovok Tykyl'mo snyala svoyu zayach'yu
shapku, prislushalas' chutkim uhom i zatoropila sobaku:
     -- Terna, Terna, ugu! Terna, ugu!

     
     Sobaka  razrazilas' pronzitel'nym  laem, no  laj  ee poteryalsya v temnyh
prostorah tajgi.
     Panaka vel karavan ne  oglyadyvayas'. Vo vremya puti nel'zya  oglyadyvat'sya.
Tak uchil ego eshche otec. Znali  ob etom i Agada i Talachi: oglyanesh'sya  nazad --
rasserdish' zlogo duha Oruma,  uberet on schast'e s  puti cheloveka, i togda  v
doroge ne minovat' bedy.
     Tykyl'mo  toropila Ternu. Sobaka melkimi shazhkami bezhala po snegu. Vdrug
Tykyl'mo  ostanovila  sobaku, upala  na  koleni i, poshariv rukoj  po  snegu,
zasheptala:
     -- Sled olenij... Terna, ugu!
     Vybilas' iz sil Tykyl'mo i edva dvigala nogami. Ustala tyanut' verevochku
i  Terna:  verevochka tyazhelee noshi. Sobaka shagala, lenivo,  chasto sadilas' na
sneg, nachinala zhalobno skulit'.
     Samoe strashnoe v puti -- esli  ustanet olen' ili sobaka. CHelovek plachet
ot  takogo gorya. Zaplakala  i  Tykyl'mo.  Ona sela  na sneg,  razvyazala svoyu
pohodnuyu sumku, dostala sushenogo myasa. Poela sama, s ruk pokormila Ternu.
     ...Panaka votknul v  sneg pal'mu, vyter lico rukavom svoej parki. Agada
obradovalas'  i podumala: "Skoro ostanovka". Talachi  obradovanno  vzdohnula.
Panaka posmotrel po storonam:
     -- Vot zdes' stav'te chum!
     -- Tykyl'mo net! -- ispuganno skazala Agada.
     Panaka otvetil:
     -- Nado Odoya s CHalykom kriknut', najti Tykyl'mo.
     On vysvobodil ruki iz parki, slozhil ladoni  trubochkoj i gromko  kriknul
neskol'ko raz vo vse storony:
     -- Oron oru! (Oleni ustali!)
     |ho prokatilos' po tajge: ...u-u-u!..
     Pervym podoshel k chumu CHalyk. Raskrasnevshayasya  Agada s trudom  stavila v
sneg  shesty  dlya  chuma. Talachi pomogala  ploho  -- ona  ustala, chasto ohala.
Panaka serdilsya:
     --  Slaba  devka, moloda --  sil net, a  ot  Talachi kakaya  pol'za? Odna
beda..
     Panaka  kuril, sidya  na  sugrobe, posmatrivaya  na nebo, toropil zhenshchin.
Muzhchina nikogda ne stavit semejnogo zhil'ya -- eto delo zhenshchin.
     Agada tyanula tyazhelye kozhanye  pokryshki  dlya chuma, shkura  volochilas'  po
snegu strashnym zverem. Agada vspotela, lico ee raskrasnelos',  kak u kostra.
CHalyk  lyubovalsya  eyu,  zhalel  ee.   Kogda  ona  vytyanulas'  i,  bagrovaya  ot
napryazheniya, podnimala shkuru na vershinu shestov, ne uterpel  CHalyk i podbezhal.
No Agada tak blesnula glazami, chto on otskochil, kak ot ognya, i poshel proch'.
     --  Otec,  pochemu  mat'  ne  pomogaet  Agade?  Stavit'  chum  ona luchshaya
masterica.
     -- Tykyl'mo otstala, ishchi ee po sledu, -- spokojno otvetil Panaka.
     CHalyk vstal  na lyzhi.  Navstrechu emu  shel Odoj. Vmeste oni pobezhali  po
sledu. SHli dolgo. Vskore zametili  chernoe  pyatno. Tykyl'mo i Terna sideli na
snegu,  prizhavshis' plotno, i  sogrevali drug  druga. Sobaka vskochila, pochuyav
priblizhenie lyudej, i nadryvno zavyla.
     -- Vstavaj, mat'! -- skazal Odoj.
     Tykyl'mo  nehotya  podnyalas',  podumala:  "Pochemu  smert'  ne   pridet?"
Obrashchayas' k Odoyu, sprosila:
     -- Daleko li otstala? Dolgo li, syn, iskal?
     -- YA ne odin, -- otvetil Odoj, -- ryadom stoit CHalyk. On pervyj uvidel.
     -- Ostryj glaz u CHalyka! -- obradovalas' mat'.
     -- Skoree idi, mat', -- toropil CHalyk. -- Ne mogut  postavit' chum Agada
s Talachi.
     Veter  igral  sedymi  kosmami  slepoj,  slabaya  ulybka   skol'znula  po
izmozhdennomu, morshchinistomu licu: "YA slepaya,  a eshche nuzhna. Vot-to radost'!.."
-- i zatoropilas', s trudom razgibaya zastyvshie nogi.
     Panaka ozyab,  sidya bez  dela  i  ozhidaya, skoro li budet postavlen  chum.
Tykyl'mo  podoshla k stojbishchu,  ustalo  vzdohnula,  opustiv  bessil'no  ruki.
Panaka kriknul:
     -- Ne svoj li chum zadumala stavit'? Pochemu otstala?
     Tykyl'mo ne otvetila.
     Agada eshche  ne postavila chuma.  Tykyl'mo oshchupala shestovoj  ostov  chuma i
sprosila:
     -- S kakoj storony solnce?
     -- S pravoj, -- otvetila izmuchennaya Agada i obradovalas', chto slepaya ne
uvidit ee zaplakannyh glaz.
     -- Neladno postavila -- vetrom uronit chum. Sneg nado utoptat'.
     Agada  tihon'ko  plakala. Talachi  ohala i  boyalas' popast'sya  na  glaza
muzhchinam.
     Tykyl'mo bystro postavila  chum, Agada razvela ogon'. Panaka voshel v chum
pervym. Za nim -- Odoj i CHalyk. ZHenshchiny v chum vhodili  poslednimi. Tykyl'mo,
Talachi  i Agada sideli  na zhenskoj polovine, izredka poglyadyvali na  muzhchin.
Agada tihon'ko zhalovalas':
     -- Stavili chum -- ot zhary na moroze plakala, a sejchas drozhu ot moroza v
chume.
     Tykyl'mo promolchala.
     S muzhskoj poloviny tyanulo  vkusnoj edoj, gustym tabachnym dymom. ZHenshchiny
zhdali. Kogda muzhchiny  poeli i uleglis'  spat'  v  mehovye  meshki,  oni doeli
ostatki i tozhe legli spat'.
     Rano utrom karavan  vnov' potyanulsya po  snezhnym  prostoram v  nevedomuyu
dal'. Odin olen' ustal -- nosha na nem byla bol'shaya. CHast' noshi perelozhili na
plechi Odoya. Panaka surovo vzglyanul:
     -- CHalyk, bez zajcev ne vozvrashchajsya, bez myasa moj zhivot plachet!
     CHalyk, kivnuv golovoj, ponessya na lyzhah.
     Dvigalsya karavan tiho: ustali i lyudi, i oleni, i sobaki.
     Tyazhelyj put' podhodil k koncu. CHum postavili u bol'shoj gory.  Ot goloda
sobaki rychali, gryzlis'. Ustal Panaka razgonyat' ih kozhanoj verevkoj.
     V chume  zhdali CHalyka.  U  kazhdogo v  golove odno:  prineset  li  paren'
dobychu!  Panaka serdilsya: "Zrya polozhilsya  na parnishku, ne prishlos' by  spat'
golodnomu. Nado bylo Odoya poslat'".
     Zalayali sobaki. Panaka i Odoj vyshli iz chuma. Na lyzhah podhodil CHalyk.
     -- Ploho muzhichok shagaet -- ustal, -- skazal Panaka.
     Ne dojdya do chuma, CHalyk upal. Panaka i Odoj brosilis' k nemu. Vtashchili v
chum. Odezhda CHalyka boltalas' rvanymi kloch'yami, lico potemnelo, iz-pod rukava
tonkoj strujkoj tekla krov'.
     -- Volki! -- tiho prosheptal CHalyk.
     -- Gde? -- vstrevozhilis' Panaka i Odoj.
     -- Blizko. Bez otdyha mozhno dojti, -- edva shevelil gubami CHalyk.
     -- Iz  golovy  moej  um, vidno,  vetrom vydulo, zabyl ya, chto eto dolina
volch'ya... Oleni!.. -- zatoropilsya Panaka.
     Vmeste s Odoem, zahvativ s soboj sobak, oni brosilis' iz chuma.
     Gustaya  temnota  slepila  glaza. Probirayas'  cherez zarosli,  shli oni po
sklonu gory, vysmatrivaya  na snegu sledy olenej. Zalayala Ilemka, pastusheskaya
sobaka. Panaka oblegchenno vzdohnul.
     Olenej prignali k chumu.
     CHalyk lezhal na  myagkih  shkurah i ohal.  Volki napali na  nego vnezapno,
razorvali sobaku. On edva otbilsya ot zverej. CHalyka spasli lyzhi -- po sklonu
gory on  letel na nih  bystree vetra, a volki, provalivayas' v sneg, otstali.
Dolgo eshche slyshalsya ih dikij voj. Istekaya krov'yu, CHalyk s trudom dotashchilsya do
chuma.
     Na drugoj den' kochevali dal'she.
     Sobirayas' v put', Tykyl'mo prosila Panaku:
     -- CHalyk bol'noj, obozhdi eshche den', pust' zatyanutsya ego rany.
     Panaka rasserdilsya.
     -- Hoj! Olenej hochesh' volkam skormit'?  Nado  skoree ehat', razve mozhno
sidet' na volch'em meste!
     CHalyk stonal ot boli i shel, ele peredvigaya nogi, za Tykyl'mo.
     -- Mama, -- skazal on, -- budet li schast'e na novom meste?
     --  Schast'e?  Schast'e,  synok,  --  malen'kaya  myshka:  blesnet, ubezhit,
ostanetsya  cheloveku  odno gore.  U  gorya, synok, beg,  kak u vetra, -- vsyudu
dogonit cheloveka. A schast'e, kak bol'noj rebenok, chut'-chut' pletetsya.
     Na novoe mesto dobralis' na drugoj den'. Mesto ponravilos'.  Tykyl'mo i
Agada staratel'no vytoptali bol'shoj krug na snegu dlya chuma.
     Na  rasstoyanii  poleta strely, v  gluhom meste, postavili malen'kij chum
dlya  bol'noj Talachi.  Na drugoj  den' Odoj i  Panaka ushli na  ohotu na novye
mesta.
     Tykyl'mo i  Agada zhdali  ohotnikov. Uzhe stemnelo, no ni shoroha,  ni laya
sobak ne bylo slyshno. CHalyk bilsya v bredu, vskrikival i pytalsya vyrvat'sya iz
mehovogo  meshka.  Nakonec  zatih.  Agada  vstrevozhenno  posmatrivala  v  ego
storonu, serdce ee sil'no  kolotilos'; ej kazalos', chto Tykyl'mo slyshit  ego
udary.
     Gluho  v  chume,  tol'ko  izredka  hrustnet  suchok  na  ogne  da  sobaka
pocarapaet lapoj za  uhom, i opyat' tiho i gluho. Vdrug  sredi mertvoj tishiny
razdalsya  sil'nyj  udar.  Dazhe  chum  zadrozhal.  CHalyk  vskriknul.  Ispuganno
vskochila sobaka i otryvisto zalayala.
     -- Stuknulo! -- v strahe shepnula Agada. -- Strashno mne!
     -- Stuknulo, -- spokojno otvetila slepaya.
     -- CHto eto?
     -- Zemlya.
     -- Kak zemlya?
     -- Rvetsya zemlya ot moroza. Skoro zima na vesnu povernet.
     Agada obradovalas'. Poslednim  snezhnym putem i otec  pridet, i mat',  i
brat -- vse!
     V eto vremya zalayali sobaki.
     -- Prishli! -- skazala Agada.
     Vslushalis' -- nikogo, tol'ko veter vyl v dymohode.
     Sobaki vnov' zalayali.
     Tykyl'mo  vyshla  iz  chuma, shagnula v  temnotu. Sobaki  prygali s laem i
vizgom. Ona prikriknula na nih,  sdvinula shapku, osvobodiv uho. SHumel veter,
tosklivo stonala tajga. Iz malen'kogo chuma slyshalsya krik Talachi.
     Tykyl'mo vernulas', vzyala svoyu kozhanuyu sumku:
     -- Agada, ya poshla v chum Talachi. ZHdi menya.
     Agada spryatala golovu v shkury, ispuganno drozhala.
     Tykyl'mo vernulas' pozdno. Ohotnikov eshche ne bylo.
     -- Zanochevali, -- reshila Tykyl'mo.
     Ohotniki vernulis' lish' pod utro. Zastali zhenshchin spyashchimi. Koster pogas.
Panaka serdilsya:
     -- Spite, kak myshi v nore...
     Tykyl'mo shvatila za ruku Odoya:
     -- Idi, Odoj, v chum Talachi, voz'mi syna.
     Syna nazvali  Uchan.  Malen'kij  chum, gde  rodilsya Uchan, sozhgli. Ryadom s
chumom Panaki Odoj reshil postavit' svoj semejnyj chum.
     Tykyl'mo vzdyhala:
     -- Kto budet stavit' chum Odoya? Talachi teper' sovsem plohaya hozyajka!
     Slepoj nikto ne otvetil.


     Poduli  teplye  vetry.  Sbrosila  tajga  beluyu shubu. Osel  sneg.  Oleni
provalivalis'.  Utrom i  vecherom  sneg pokryvalsya  gladkim nastom  -- tonkoj
korkoj. Lyzhi  skol'zili  horosho,  no  oleni  rezali  nogi  o krepkuyu  korku.
Priblizhalas' vesennyaya rasputica.
     Sarancho  pod®ehal k stojbishchu Panaki, udivilsya: chuma ne bylo. On podoshel
k derevu:
     -- Panaka uehal. Otkuda u bednyaka oleni?
     Pochesal Sarancho pod kosichkoj, potoptalsya na odnom meste, mahnul rukoj:
     -- Stav'te chum!
     Na meste, gde stoyal chum Panaki,  vyros bol'shoj chum, a ryadom -- tri chuma
pomen'she.
     Noch'yu ploho spal  Sarancho i dumal: "Kak Panaka  ushel, gde vzyal olenej?"
Vspomnil krasnoborodyh lyuchej, doch' svoyu -- lyubimicu Agadu.
     Staraya Talyn,  mat' Agady, sedaya  i zheltaya, sdelalas' za  eto vremya eshche
staree. Sarancho  vzyal sebe v zheny krasavicu iz  roda Udegirov -- Talyazan. Za
Talyazan otdal  Sarancho  luchshego olenya i dve luchshie sobaki. Talyazan okazalas'
horoshej  hozyajkoj, a staraya Talyn byla dovol'na vtoroj zhenoj  Sarancho. Ploho
tol'ko to, chto bystro zabyl Sarancho Talyn. Ub'et on zajca ili kozla, zarezhet
olenya  --  nikogda ne  dast  staroj  Talyn  polakomit'sya  pechenkoj, serdcem,
vkusnym mozgom,  vse  darit krasavice Talyazan. Luchshij  pescovyj vorotnik  ot
parki Agady velel Sarancho otporot'  i prishit' k parke Talyazan. Vsyu zimu shila
Talyn sebe k prazdniku  myagkie unty.  Krasivo rasshila ih raznocvetnoj kozhej,
opushila pescom. I kogda unty byli gotovy,  Sarancho pohvalil rabotu Talyn,  a
unty  velel otdat'  Talyazan. Ostalas'  Talyn po-prezhnemu  v  staryh,  rvanyh
untah. No Talyn i Talyazan  zhivut druzhno: vdvoem legche stavit' chum, vdvoem ne
strashno sidet' v temnye nochi i zhdat' zapozdavshego hozyaina.
     Sarancho  staralsya  kazat'sya  molodym.  Esli  nazyvali  ego  starikom --
serdilsya. On  tugo  zapletal kosichku, a chtoby ne videli ego  sedye kosmy, ne
snimal shapki dazhe noch'yu. Na lyzhah begal bystro.  A kogda starshij syn  skazal
emu: "Otec,  ty begaesh',  kak molodoj olen'. Otkuda u tebya sila?" -- Sarancho
ulybnulsya, lovko vskinul luk, sshib streloj shishku s vershiny staroj sosny.
     -- Sneg  k  zemle blizhe  spustilsya.  |tim snegom  nado idti k  stojbishchu
Panaki, -- skazal Sarancho synov'yam.
     Vskore karavan Sarancho tronulsya v put', i ne proshlo chetyreh  dnej,  kak
ryadom s chumami Panaki i Odoya stoyali eshche tri chuma.
     Ozhilo   stojbishche.  Starye  ohotniki  vstretilis'  radostno.  Oni  dolgo
prizhimalis' shchekoj k shcheke, dolgo  derzhalis'  za  kosichki,  dvazhdy  pomenyalis'
trubkami, obnyalis' i lish' posle etogo razgovorilis'.
     Staraya Talyn ne mogla nalyubovat'sya Agadoj. Ona smochila ee volosy svoimi
slezami, i Agada  slyshala,  kak b'etsya  ot  radosti serdce  materi. Podrosla
Agada i stala  takaya  krasavica,  chto dazhe  Talyazan s  zavist'yu smotrela  na
gladkie smuglye shcheki Agady, na tonkie --  ton'she nitochki -- brovi, na zhivye,
lukavye,  kak  u lisichki, glaza. Dlinnymi resnicami  vskidyvala Agada, budto
belka  pushistym hvostom; glaza vspyhivali  zelenym ogon'kom, a  guby  goreli
speloj kostyanikoj.
     ...Sarancho  iz svoego  stada  ubil  luchshego olenya.  Goryachee  serdce, ot
kotorogo podnimalas' tonkaya strujka para, on razrezal  na dve  chasti -- odnu
vzyal sebe, druguyu podal Panake. Pechenku razdelili synov'ya mezhdu soboj.
     Za edoj govorili malo. Vkusnaya eda otnyala u vseh yazyk.  CHalyk el ploho,
poglyadyval to na hrabrogo Sarancho, to na ostroglazuyu Agadu.
     Sarancho zagovoril pervyj:
     -- Slavnyj drug Panaka, ty spas mne doch'. CHem blagodarit' tebya budu?
     -- Hrabryj drug Sarancho, -- otvetil Panaka, -- blagodari moego mladshego
syna CHalyka -- on spas tebe doch', on vernul mne moih olenej.
     Sarancho skrivil rot, gordo vskinul golovu:
     -- |tot muzhichok eshche molod dlya blagodarnostej, pust' podrastet.
     Pushistye resnicy Agady  somknulis'. CHalyk  sdvinul brovi, no,  vstretiv
groznyj vzglyad Panaki, potupil glaza.
     Vse  molchali, tol'ko chmokali gubami  -- tyanuli  dym iz trubok i puskali
ego nad golovami sinimi kloch'yami. Panaka obizhenno skazal:
     -- ZHenshchiny v moej sem'e net. U Tykyl'mo glaza -- dupla. Talachi dlya Odoya
plohaya hozyajka, sovsem  stala hvoraya, edva nogi nosit. Net zhenshchin  -- nekomu
stavit' chum.
     -- Slavnyj drug Panaka, ne mnogo li ty s menya prosish'?
     Panaka obidelsya:
     -- Panaka star, volosy ego belee snega, emu ne nuzhna molodaya zhena. No u
Panaki est' starshij syn, slavnyj Odoj. CHem on ploh, skazhi, Sarancho?
     Agada, sidya na kortochkah, spryatala golovu v vorotnik svoej parki, plechi
ee vzdragivali. CHalyk vyshel  iz chuma  i  bez  oglyadki  pobezhal v  tajgu.  Na
prigorke on  natknulsya na  olenej, otyskal  serogo  s pyatnyshkami, na kotorom
ehala Agada,  i  obhvatil  ego za sheyu.  Umnoe  zhivotnoe  ispuganno  smotrelo
bol'shimi kruglymi glazami, motalo golovoj. CHalyk sheptal:
     -- Nikto ne  vidit moego serdca. Mozhet, dobryj olen' pojmet moe gore...
-- i celoval serogo v myagkuyu mordu.
     Panaka  i  Sarancho  dolgo  sideli,  molchali,  potom  pomenyalis'  svoimi
ohotnich'imi nozhami i tabakerkami. Nakonec Sarancho kivnul golovoj:
     -- Pust' Agada budet vtoroj zhenoj Odoya.

        
     




     KAZAKI V TAJGE

     Egorka Vetroduj  sidel na vershine  listvennicy i,  puglivo ozirayas'  po
storonam, bormotal zaikayushchimsya yazykom chto-to neskladnoe i neponyatnoe. Vnizu,
pod derevom, stoyal Pron'ka Zarubin. Glaza ego metali iskry, on bil po stvolu
tolstoj dubinkoj,  serdito  oral,  potryasaya  ogromnoj,  chernoj,  kak  smol',
nechesanoj borodoj:
     -- Slaz', dohlyj, slaz'! Ub'yu!
     Poodal' sideli na zemle ponurye, obodrannye, ustalye kazaki.
     Egorka  sbilsya s puti  i zavel kazachij otryad v  takuyu  glush', chto celuyu
nedelyu brodil  otryad vokrug odnoj i  toj zhe gory, a vybrat'sya  iz kamenistyh
rossypej i burelomov  ne mog. Polovina loshadej sdohla, a  peshij kazak  -- ne
kazak! Zapasov edy davno ne bylo. Kormilis' kazaki kto kak mog.
     Da i lyudej  poubavilos'. Vmeste  s  loshad'yu  skatilsya so  skaly  bravyj
kazak, vesel'chak  Ivashka Pevchij. Ni Ivashki, ni  ego gnedka ne mogli otyskat'
kazaki  --  proglotilo  Ivashku zelenoe  ushchel'e. Vo vremya buri nasmert' ubilo
stvolom suhoj eli kazaka  San'ku.  Utonuli v kipuchej reke toroplivye Pashka i
Luka  Zoniny.  Da  razve  vseh  pereschitaesh'!  Tajga  --  ona  slovno  zver'
nenasytnyj!
     Egorka Vetroduj  ne slezal  s  dereva,  slovno ego  verevkami  nakrepko
prikrutili k smolistomu stvolu. Vidno bylo, chto ne po dobru ochutilsya kazachij
povodyr' na vershine dereva.
     Osmotrevshis' po storonam, Egorka zakrichal:
     -- Bratiki, nikak reka?
     -- Gde?
     Egorka tknul gryaznym pal'cem v storonu zapada.
     -- Slaz'! -- gremel Pron'ka Zarubin. -- Slaz', treklyatyj!
     -- Zasekete... -- bormotal Egorka. -- CHuyu, ej-bo zasekete!..
     -- Ne tronu, slaz'! -- ugovarival Pron'ka.
     -- CHtoj-to ne veryu... -- golosil Egorka.
     -- Slaz'! A to derevo srublyu!
     -- Pobozhites', kazachki! -- vopil Egorka ne svoim golosom.
     --  Vot  te  krest! -- podskochil  k derevu  yurkij  kazachok  Petrovan  i
perekrestilsya.
     Egorka nesmelo stal spuskat'sya s dereva. Edva ego nogi kosnulis' zemli,
kak spinu rezanula bol'. Egorka, uvertyvayas' ot svistyashchej pleti, vopil:
     -- Aj-aj-aj!  Kresta na vas net, klyatvonarushiteli! Bog-to, bog, on ved'
vse vidit! Vse vidit!
     -- Vedi, ne meshkaj, vedi k reke, --  toropil Pron'ka.  -- Koli  reki ne
okazhetsya -- ne snosit' tebe golovy, Egorka!
     Loshadi s trudom  perehodili kamenistye pregrady, padali, razbivalis'  v
krov', zhalobno rzhali. Gustye zarosli kolyuchego kustarnika hlestali kazakov po
licu, kak plet'mi. Kriki, vopli, bran' narushali tishinu tajgi, i ona otvechala
nesmolkaemym ehom.
     Otryad  dobralsya do  reki.  Vse vzdohnuli  s  oblegcheniem.  Dul  rezkij,
kolyuchij veter. Uhodila osen'.
     Stali  kazaki zhil'e stavit', k  zime  gotovit'sya. Vybrali  mesto, no ne
uspeli i  oglyanut'sya, kak udarila  snezhnaya purga. Potonula tajga  v  snezhnyh
zanosah, zakruzhilas' v belyh vihryah. Loshadi bez korma padali odna za drugoj.
Skovalo reku l'dom, lish' chernye polyn'i dymilis' serym tumanom.
     Prishla  taezhnaya  zima.  Lyutyj moroz  krepchal  s  kazhdym dnem.  Na  letu
zamerzala ptica. Zemlya treskalas', ohala  i  gromyhala.  Derev'ya,  odetye  v
kruzhevnye uzory, skripeli protyazhno. Tajga shumela bespokojno, tosklivo.
     Povesili golovy kazaki,  sidya  v zemlyankah, zhalis'  k ochagu, kutalis' v
rvanuyu odezhonku. S trudom  dobyvali edu. Na reke v  prorubyah lovili  okunej,
shchuk, tajmenej. Oravoj zagonyali taezhnyh zverej; delali snezhnye zavaly, gustye
zalomy, stavili lovushki, a potom gnali s gikan'em odurevshego zverya k snezhnym
nanosam. Obessilennogo zverya bili iz pishchalej, rubili sablyami, kololi nozhami.
Perebivalis'  koe-kak,  korotaya  dlinnye  zloveshchie   nochi.  Skol'ko  skazok,
pribautok da zagadok, bylej i nebylic porasskazali, tomu i scheta net.
     Zima svirepela. Svirepeli i kazaki.  CHashche i chashche metali zlobnye vzglyady
na atamana svoego Pron'ku Zarubina.  Egorka Vetroduj ot straha ne vylezal iz
temnogo ugla, shepotom chital molitvy o spasenii svoej dushi.
     Kuda ni  kinesh' vzglyad -- bez konca,  bez kraya  tajga da gory,  snezhnye
bugry,  valezhiny  stoletnie,  koryazhiny  da  kamen'ya  --  glyby  oledenevshie.
Strashnye mesta, gluhie, nehozhenye i neezzhenye. Glush' taezhnaya -- rodina zverya
lyutogo, vetra bujnogo da pticy vol'noj.
     Zagoreval  Pron'ka  Zarubin.  Sidya  na gryaznyh narah,  ter  on  kulakom
raspuhshie ot edkogo dyma glaza i den' i noch' dumal, kak ot bedy izbavit'sya.
     Odnazhdy ataman vyshel iz zemlyanki.  Burya rvalas' i  metalas'  v  beshenyh
vihryah, s nog sbrasyvala.
     Dolgo zhdali atamana kazaki,  tak i ne dozhdalis'. Nautro shapku atamanovu
v  sugrobe  podobrali  da volch'i  sledy na snegu  razglyadeli. Utashchili  volki
atamana, utashchili ot samoj zemlyanki.  Malo gorevali kazaki, vybrali v atamany
Tereshkina.
     Sobral novyj ataman ves' kazachij otryad v odnu zemlyanku i mrachno skazal:
     -- Tajga lyuta. Golovy svoi lomajte, chto delat' budem. Kazaki  my teper'
peshie, byvalogo cheloveka,  umel'ca  podorozhnogo ne imeem. Ne  sginut'  by  v
lyutoj tajge, ne lech' by kost'mi na kamen'ya ostrye.
     Egorka Vetroduj i dyshat' boyalsya -- zhdal raspravy;  zabilsya on pod nary,
chtob i na glaza kazakam ne popadat'sya.
     -- Nu i zima! ZHgucha, da i svirepa. Ne tol'ko rodu chelovecheskomu, a dazhe
derevam  vekovechnym  zhizni  net: treshchat, lopayutsya, stonut  ot  boli... Zemlya
ohaet pod snegom... Reka podo l'dom besnuetsya... Sploshnaya lyutost'!
     Govoril ataman  da na kazakov posmatrival: kto,  mol, pomirat' sobralsya
-- pomiraj skoree, zhdat' nechego.
     -- Vedomo li vam, vol'ny kazaki,  -- prodolzhal ataman, -- chto s pozorom
v Irkutsk pojdem, s pustymi rukami? Vot kak est', s pustymi rukami.
     -- Pojdem li?  -- ne vyterpel  Ivashka Strepetov.  --  Mozhe, k vesne vse
peremrem do edinogo.
     -- Na vse volya bozh'ya, -- vzdohnul kto-to v temnom uglu.
     -- Bog-to bog, da sam ne bud' ploh! -- zasmeyalsya ataman.
     -- Sprosit' by nado s tebya, koli ty est' ataman! -- goryachilsya Ivashka.
     -- Pomolchal by ty, Ivashka!  Ne tebya li  v  atamany vybrat'? -- zashumeli
kazaki. -- Prokormimsya, ved' ne bezrukie!
     Vstal kazak Nikita Malyj.  Razgladil zhiden'kuyu  borodku,  shapkoj ob pol
udaril:
     -- Ne  gozhe  kazakam  goryunit'sya,  my  ne  baby! Zima ot  lyutosti svoej
vot-vot otojdet, obmyaknet.  Primechayu eto po solncu da po  derevam. A  tam  i
vesna, raspalitsya reka, i poplyli kazachki, poplyli!
     Zagremeli golosa:
     -- Poplyli!
     -- Reka -- volya kazach'ya!..
     Poreshili rekoj plyt'. Plyt' na sever, bez podarka caryu ne vozvrashchat'sya.
     I opyat' potekli zlye nochi. Dymilis'  zemlyanki iz-pod snega, bilis' lyudi
s bujnymi vetrami, gonyalis', kak beshenye, za zverem, tonuli v sinih snegah.
     Dobychu tashchili v odin kotel: zayac tak  zayac,  shchuka tak  shchuka,  belka tak
belka -- vse edino v  varevo.  Esli  neudacha i net nichego  --  i  to  ladno:
podtyanut kazaki potuzhe poyaski, poglotayut slyunu -- i v dremu. Tak i zhili.
     Leteli korotkie  dni, tyanulis' dlinnye-predlinnye nochi, a  tam,  glyan',
vesna prishla. Prishla nezhdanno-negadanno. Tol'ko vchera svirepela  burya, s nog
sshibala kazakov,  derev'ya skripeli i stonali zhalobno, i vdrug blesnulo yarkoe
solnce, razmyakli snega, posereli. Sneg s derev'ev nachal padat' hlop'yami. Dni
stali teplee -- moroz spadal.
     -- Ogo, -- radovalis' kazaki, -- nikak, zimushka sdavat' nachinaet!
     A tam  i led na  reke  pochernel,  i u beregov  blesnuli vesennie  vody.
Zabili s  gor  klyuchi,  prosnulis',  zashumeli,  zabuyanili  taezhnye rechki,  na
solncepekah sovsem rastayal sneg.
     -- Doshchaniki splavnye nado masterit', --  rasporyazhalsya ataman. -- Nel'zya
meshkat'!
     Zastuchali topory. Kazaki u  samyh beregov  rubili gladkostvol'nyj  les,
kololi  smolistye  stvoly  klin'yami  na doski, vyravnivali  toporami.  Kazak
Timoshka Lovkij hodil za glavnogo: pouchal, suetilsya,  rugalsya. Prygalo eho po
reke i tonulo v sinih dalyah.
     Celye dni slyshny byli prikazy Timoshki Lovkogo:
     -- Egorke Vetroduyu da Lukashke Krivomu rubit' pni sosnovye, kopat' yamu i
kurit' smolu! Ivashke Strepetovu, Nikishke Kosomu da Kuz'ke  Levshe, da brat'yam
Petrovanu  s  Prokopkoj  Elkinym  idti  po  zasolnechnoj  storone  i  syskat'
listvennicy s vyvertami,  chtoby iz teh vyvertov  nosy dlya doshchanikov podelat'
mozhno bylo!
     Den' i noch' goreli kostry na beregu. Kazaki toropilis'  -- plyt' dumali
po pervoj vode za l'dami, uhodyashchimi na sever.
     No  reka uzhe vskrylas', zasverkala izumrudnoj glad'yu,  bystro poneslis'
belye glyby vniz po techeniyu,  a lodki-doshchaniki eshche  ne byli gotovy.  Timoshka
Lovkij toropil, palkoj uchil neradivyh da lenivyh.
     Zapah svezhej smoly  p'yanil. Na vodu spustili tri ploskodonnyh doshchanika.
Lodki  s vidu byli  nekazisty,  no techi ne  dali  i  sideli na  reke  melko.
Vzygralo serdce kazach'e ot radosti. Brosali  kazaki  vverh svoi shapki, orali
tak, chto zemlya drozhala.
     -- Gruzi! -- skomandoval ataman.
     Pogruzili  kazaki  svoi  skudnye  zapasy  vyalenoj   ryby  i  myasa,  chto
nagotovili v put', pobrosali v doshchaniki nemudryashchie pozhitki i poplyli.
     Ponesla krasavica  Sinyaya  reka korabliki,  pokatilas'  kazackaya vol'naya
pesnya. Poplyli kazaki medlenno. Berega vysmatrivali zorko.
     Odnazhdy dnevali kazaki u zelenogo mysa. CHinili doshchaniki,  za pticej, za
zverem gonyalis' po tajge. U kipyashchego klyuchika leg na zhivot Egorka Vetroduj --
leg, chtoby vody napit'sya, i zakrichal:
     -- Sled vizhu! Tungusishek sled!
     Sbezhalis' kazaki  --  ataman vperedi, --  pripali k zemle.  CH'ya-to noga
ostavila svezhie sledy na zheltom peske u klyucha. Sled ostavlen nogoj v kozhanom
myagkom unte, s rovnen'kim rubchikom-shvom po krayam.
     -- Otojdi, -- serdilsya ataman, -- otojdi! Zatopchete, cherti, sled!
     Ataman  poshel,  sgibayas',  po  sledu.  CHetkie vnachale, sledy stali edva
zametny i nakonec sovsem  ischezli. Vot oni opyat' poyavilis' na primyatoj suhoj
trave, vot opyat' chetko otpechatalis' na zverinoj tropke, no dal'she poshli mhi,
i sledy poteryalis'.
     -- CHtob do zahoda solnca yurty otyskat'! -- prikazal ataman.
     Rassypalis'  kazaki po tajge, kazhdyj kustik vysmatrivali da vynyuhivali.
Kruzhilis' po tajge celyj den' i k doshchanikam prishli ni s chem.
     -- Neuspeh, -- skazali kazaki.
     -- Neuspeh, -- motnul golovoj ataman.
     Na rassvete kazaki nedaleko ot  mesta svoego  nochlega obnaruzhili ostovy
dvuh evenkijskih chumov. Ozlilsya ataman:
     -- Proglyadel, iz-pod nosa ubezhali!
     Plyli dal'she s  opaskoj,  s  oglyadkoj.  Kazaki  kolyuchim slovom  travili
Egorku Vetroduya:

      Nash Egorka -
     Paren' vertkij,
     Na vesla -- bol'noj,
     Na kormu -- slepoj,
     U kotla -- pervoj!
     Paren' udaloj!

     Nakazal  ataman Egorke-bezdel'niku  sidet'  na  machte pervogo doshchanika,
berega obozrevat', evenkijskie yurty vysmatrivat'.
     Plyli, rassekaya krutye volny, plyli bez pesen...
     Solnce podnyalos' nad rekoj. Zolotymi pyatnami iskrilis' grebni voln. Dul
tihij utrennij veterok.  S Sinej reki kruto  povernuli, napravilis' vverh po
gladkomu  ust'yu  nevedomoj   reki.  Predutrennij  tuman   redel  i  medlenno
podnimalsya v podnebes'e.
     Vsmatrivayas'  v  dal', Egorka  zametil seruyu  polosku. "Dym!" -- eknulo
serdce  u Egorki.  No  on  molchal. Doshchaniki  povernuli  k  beregu  i  plavno
skol'zili po tihomu plesu.
     -- YUrty! -- zakrichal Egorka i meshkom skatilsya s machty.
     Ataman kulakom s odnogo udara sshib s nog neputevogo krikuna:
     -- CHto kozlom oresh'?? Ne slepye -- vidim!
     Vyter Egorka rukavom nos, umolk.
     -- Nu smehota! -- smeyalis' pridushenno kazaki. -- Umoril!
     Ataman mahnul rukoj, i lodki tiho podoshli k krutomu beregu.
     Vyshli kazaki iz doshchanikov i ostorozhno popolzli po sypuchemu yaru.
     Vysunuli golovy kazaki iz-za  kustarnika, uvideli u berega  na  zelenom
prigorke chetyre evenkijskih chuma.
     Ostrokonechnye chumy stoyali poodal' odin ot drugogo. Veter slegka kolyhal
kozhanye pokryshki. Tiho  vokrug, dazhe chutkie sobaki  molchali,  budto vymerli.
Vse potonulo v sladkoj predutrennej dreme. Lish' v odnom chume slyshalsya slabyj
detskij krik da sonnoe bayukan'e; lish'  nad  etim  chumom vzvivalas' zhiden'kaya
strujka serogo  dyma. Vidimo, etot  chum i hranil dlya vsego  stojbishcha zolotoe
plamya semejnogo ochaga;  vidimo, v etom  chume  zabotlivaya  ruka  podderzhivala
ogon' i den' i noch'.
     Kraduchis',  besshumno popolzli kazaki v obhod, chtoby zahvatit' vse  chumy
vraz.
     -- Dobycha! -- zatrepetal  ataman. -- |tih ne upustim! Spyat, vidno, dazhe
sobaki ne tyavkayut... s nami bog!
     Snyav shapku, on razmashisto perekrestilsya. To zhe sdelali kazaki.
     -- S bogom! -- mahnul shapkoj ataman.
     Kazaki vnov', pripadaya k zemle, bez shoroha i shuma popolzli.
     Pervaya pochuyala  vragov Terna.  Ona oshchetinilas', razrazilas' dikim laem.
Za  nej  zarychali,  zalayali i  vse ostal'nye  sobaki. Na  stojbishche  podnyalsya
sploshnoj  sobachij  gvalt. Ataman trevozhno  mahnul rukoj. Kazaki -- kto kuda:
kto  za valezhinu,  kto v loshchinu,  kto  za kochku. Pritihli,  pripali k  samoj
zemle, ne dyshat, zhdut atamanova slova.
     Iz blizhnego chuma vyshel Panaka, iz drugogo vyglyanul Odoj.
     -- Otec, chto vidyat tvoi glaza? -- trevozhno sprosil Odoj.
     -- Krome  gorya, syn,  nichego  ne vidyat moi  glaza...  Smert'  tishe zmei
podpolzla k nashemu stojbishchu, -- upavshim golosom otvetil Panaka.
     Iz bol'shogo chuma vyglyanul Sarancho:
     -- Lyuchi!..
     On vyhvatil iz kolchana  voj-strelu i pustil ee vvys'. Strela vzvilas' i
proneslas'  nad  golovami kazakov  s  pronzitel'nym, zloveshchim  voem.  Kazaki
pripali eshche  plotnee  k zemle.  Sobaki  besheno layali.  Panaka,  Odoj, CHalyk,
Sarancho  s dvumya  synov'yami otbezhali  ot chumov i,  ukryvayas'  za  derev'yami,
prigotovilis' k zashchite rodnogo stojbishcha.
     Ataman  mahnul  rukoj,  i kazaki  popolzli, okruzhaya  kol'com  stojbishche.
Ataman podnyal golovu i tut zhe, oblivayas' krov'yu, upal. Metkaya strela Sarancho
popala  emu v  plecho.  Kazaki  opeshili.  Strely  s vizgom  metalis'  nad  ih
golovami. Ivashka Strepetov ne  uspel  podnyat'sya na  chetveren'ki, kak vskinul
ruki, ohnul i vytyanulsya. Strela srazila Ivashku v grud'.
     V strahe kazaki popolzli obratno.
     No ataman, zazhav ranu, podnyalsya:
     -- Trusy! Al' strelyat' razuchilis'? Pali iz pishchalej!
     Razdalsya  zalp. Za chernym  oblakom dyma  poteryalis' ostrokonechnye chumy.
Pritihli  sobaki.  Zaryadili kazaki pishchali  i  eshche  raz  pal'nuli  po  chumam.
Kinulis' na pristup.
     Vnov' vzvizgnuli strely. Oni razili bez promaha.
     Kazaki druzhno vskochili i, vzmahnuv pikami, klinkami, rinulis' na chumy.
     Pervym upal s prostrelennoj golovoj staryj  Panaka. Ostal'nye otstupili
v  les.  Hrabryj  Sarancho metal strely.  Razdalsya  zalp,  i  Sarancho  upal s
razdroblennoj nogoj. Kazaki vleteli v chumy, sorvali kozhanye pologi.
     -- Vseh  v zlobe porubayut! -- zabespokoilsya  ataman,  ohaya  ot boli. --
Kogo zhe povezem? Opyat' neuspeh... Stoj! -- zakrichal on. -- Stoj, oshalelye!..
ZHiv'em hvatajte, vyazhite!
     V  eto vremya Egorka Vetroduj volochil iz chuma perepugannuyu, rastrepannuyu
Agadu. K nemu  podskochil raz®yarennym volkom Elizarka Kosoj. Egorka otbivalsya
ot nego:
     -- Ujdi  ot  greha,  Elizarka! Moya dobycha... Ej-bo,  moya!  Nozhom pyrnu!
Ujdi!
     Odoj brosilsya na pomoshch' Agade. Ona bilas' v rukah Egorki  podstrelennoj
pticej. Razodrannaya  parka slezla  s plech, chernye kosy voloklis'  po  zemle.
Egorka vpilsya,  kak korshun, i  tashchil svoyu  dobychu.  Odoj vzmahival pal'moj i
razil  eyu,  kak ogromnym  mechom. Padali kazaki,  dazhe  kol'chugi zheleznye  ne
spasali.
     Odoj podskochil k Egorke,  a tot, uvidev strashnye, krov'yu  nalitye glaza
Odoya, vsklokochennye volosy i  smertonosnoe oruzhie,  brosil Agadu, zabilsya ot
straha v kusty.
     Ne uspel Odoj shvatit' Agadu: navstrechu emu bezhal rastrepannyj CHalyk, a
kazaki  okruzhali ego i lovili  arkanom, kak  dikuyu  loshad':  CHalyk, otbegaya,
pripadal  na  koleni  i  uspeval  puskat'  strelu  za  streloj.  Podbezhav  k
shirokostvol'noj sosne, on ukrylsya za nej, zakrichal:
     -- Terna! Us'! Us'!
     Sobaki  brosilis' na kazakov  so vseh storon, rvali neshchadno, sshibali  s
nog,  hvatali  za  glotku. Zazevavshegosya  Prokopku Elkina oni  sbili  s nog,
zagryzli nasmert'.
     Pobili kazaki sobak. Dolgo gonyalis' za Ternoj, no ubit' ee ne smogli.
     Odoj i CHalyk  bezhali  po tajge, na rukah  oni  nesli polumertvuyu Agadu.
Napererez im neslas' celaya vataga kazakov. Okruzhili kol'com.
     Oglyanulsya Odoj  -- vsyudu  kazaki. Skripnul ot zlosti zubami i  vzmahnul
pal'moj. Kazaki brosilis' na  Odoya, no  ot kazhdogo vzmaha pal'my sharahalis',
davya drug druga. Vskipel ataman. Vskinul pishchal'.  Grohnul vystrel -- krasnaya
strujka popolzla po ruke Odoya. Vypryamilsya Odoj, tonkaya usmeshka skol'znula po
ego  licu. Podnyal  on  pal'mu  nad  golovoj, s  odnogo  vzmaha perelomil  ee
popolam, brosil kazakam pod nogi.
     -- Arkan'! -- krichali kazaki.
     -- Pogod', oruzhiyu brosaet! -- ostanovil ataman.
     Odoj  i CHalyk  brosili  luki,  sdernuli s  sebya  pustye kolchany i migom
kinuli ih pod nogi kazakam. Agada lezhala na zemle, zakryv lico rukami.
     Odoj podoshel k  CHalyku  i prinik svoej shchekoj k ego shcheke. Zatem vydernul
iz-za pazuhi krasivyj, rasshityj rukami Talachi meshochek, zubami stal rvat' ego
v kloch'ya i brosat' pod nogi.
     Kazaki gogotali:
     -- Vali-meli do samoj zemli!
     -- Umora!
     -- Kazachki, da tungusishka-to plyasun! Ej-bo, plyasun! -- zalivalsya Egorka
Vetroduj. -- Vzygrajte emu pesnyu plyasovuyu. Ej-bo, vzygrajte!
     Egorka smeshno  krivlyalsya,  mel  lohmot'yami zemlyu.  Ne  uspeli kazaki  i
glazom morgnut',  kak  pokatilsya Egorka,  zazhav zhivot.  On  zaikal,  zaohal,
zakashlyal: ego so vsego razmahu udaril Odoj.
     Kazaki smeyalis', a Egorka stonal:
     -- Oh, kazachki, oh, smert' moya... CHto zhe glyadite? Razite ih!..
     -- Ne vyzhivet, -- skazal kazak Trishka. -- Nutro on emu otbil. Umret.
     Kazaki so vseh storon brosilis' na Odoya.
     Brosiv vokrug vzglyad, Odoj vzmahnul rukoj  i vonzil nozh v serdce Agade.
Kazaki opeshili:
     -- Ubil!..
     Nozh  blesnul, i Odoj, udariv sebya  v grud', gruzno  upal na zemlyu.
     
     CHalyk  brosilsya k  Agade,  pripal k  ee  teplym eshche  gubam i zastyl. On
shvatil ee golovu rukami, prizhal k grudi, berezhno prikryl svoej parkoj.
     -- Opyat' neuspeh! S chem vozvrashchat'sya? Vseh porubali, vseh izveli!.. CHto
stoite? Vyazhite hot' etogo! -- Ataman pokazal na CHalyka.
     S trudom otorvali CHalyka ot Agady i, svyazav emu ruki, poveli.
     Ataman oshibsya -- dobycha okazalas' bol'shaya. V plen popali tyazhko ranennyj
v nogu hrabryj Sarancho, CHalyk da Talachi s malen'kim Uchanom.
     Ne zametili kazaki v boyu da v zameshatel'stve dal'nego chuma.  On stoyal v
storone,  v gustyh zaroslyah ernika. ZHiden'kaya strujka  dyma chut' kurilas'  i
teryalas' nad lesom.
     CHum  uvidel ataman. Kinulis' k nemu kazaki. Podbezhali k chumu, s opaskoj
oboshli vokrug, pishchali nastorozhili. Nikto ne shelohnulsya.
     -- Pust,  --  skazal  ataman  mrachno.  -- Lez' golovoj,  --  tolknul on
kazaka.
     Sunul kazak golovu pod kozhanuyu pokryshku.
     -- Baba!..
     -- No-o?..
     Kazaki vvalilis'  v  chum.  U  slaben'kogo  kostra  sidela, sgorbivshis',
zhenshchina i  podbrasyvala v ogon' melkie  vetki. Seroe lico okamenelo. ZHenshchina
ne podnyalas', dazhe ne razognulas'. Kazaki zashumeli:
     -- Hvataj!..
     -- Est' dobycha!
     ZHenshchinu vyvolokli iz chuma.  Ona  hvatala rukami vozduh,  natykalas'  na
kazakov.
     -- Oslepshaya...
     -- CHto? -- udivilsya ataman.
     -- Oslepshaya!
     -- Ostav'te ee.
     ...Kazaki sobiralis' v put'. Podschitali uron, da tak i ahnuli: poloviny
kazakov  ne  doschitalis' --  v boyu  polegli.  Ne  vyzhil  i Egorka  Vetroduj:
proohal, promuchilsya den' i umer.
     Shoronili pospeshno svoih tovarishchej.
     Ne  uspeli  doshchaniki  otplyt'  ot  berega,  pribezhala  seraya  sobaka  i
zametalas' po pribrezhnomu pesku. Skulit, laet, v vodu rvetsya.
     Timoshka Lovkij vskinul  pishchal', pricelilsya i vystrelil. Vzvyla  ot boli
Terna i, volocha pereshiblennuyu nogu, skrylas' v gustyh zaroslyah.
     Doshchaniki  otplyli  ot  berega   i  plavno  zakachalis',  zaskol'zili  po
blestyashchemu zelenomu polotnu reki.
     Sarancho  ohal  ot  boli.  Talachi  ispuganno  morgala,  oglyadyvalas'  po
storonam, krepko prizhimala k grudi malen'kogo Uchana.
     CHalyk sidel na kortochkah, smotrel  pered soboj.  On hotel poslednij raz
vzglyanut' na rodnoe stojbishche, no ne hvatilo sil podnyat' golovu.
     Daleko-daleko  malen'koj  ostroj gorkoj  stoyal  odinokij  chum. Tykyl'mo
sidela, nizko sklonyas', u pogasayushchego kostra. Vysohshie ruki toroplivo sharili
vokrug,  i Tykyl'mo, nashchupav  suchok ili suhuyu  vetku, sudorozhno hvatala ee i
brosala v ogon', chtoby ne dat' emu pogasnut'.
     Poryvistyj veter rval vethuyu pokryshku chuma, gluho zavyval.
     Vynyrnula iz-za gory luna, skol'znula po vershinam derev'ev, poserebrila
ostruyu  makushku chuma i zakachalas' na  volnah reki. Iz chuma donosilis' gluhie
rydaniya  i vopli; oni  plyli  nad tajgoj, slivayas'  s  ee  shumom, i tonuli v
bezbrezhnom  temno-sinem  okeane.  Dazhe  eho  ne  vtorilo im.  Tol'ko  nochnoj
hozyain-filin,  sidya  na  suku, brosal  v vechernij sumrak otryvisto i  gluho:
bu-bu-bu!..



     U prikaznoj izby shumeli i suetilis'.  Sbivaya drug druga s nog,  shmygali
sluzhilye lyudi. Iz ust v usta peredavalos':
     -- Kazaki vernulis'!
     -- Neuzhto?
     -- Da-a! S prevelikimi poteryami.  Pochitaj, i poloviny ne  vernulos'  --
sginuli.
     -- A privezli? -- sprashival krasnonosyj pisec popa.
     -- Kak zhe! Privezli, privezli!
     -- O! -- udivlyalsya pisec. -- A po vkusu li velikomu gosudaryu?
     --  Duren'! -- oskalil zuby pop. -- CHaj, ya ne gosudar',  i ne moego uma
sie ponimanie.
     -- Ladnye? -- pristaval pisec.
     -- Samye chto ni na est' dopodlinnye lesnye tungusy! -- toroplivo brosil
pop i pobezhal.
     Pisec pokachal golovoj i tozhe pobezhal.
     Danilka vertelsya u voevodskogo doma. Slyshal on, chto privezli evenkov iz
samyh chto ni na est' dremuchih lesov.
     Vdrug Danilka uvidel Artamoshku. Tot nessya po dvoru.
     -- Artamoshka! -- kriknul Danilka.
     No Artamoshka zamahal rukami:  "Ne do tebya, begu po delam!" -- i skrylsya
v povarne. Vyletel iz povarni i, begom perebezhav  dvor, skrylsya v myl'ne, iz
myl'ni opyat' pobezhal v voevodskuyu izbu.
     Artamoshka  podros,  razdalsya   v  plechah.  Danilke  obidno:  on  starshe
Artamoshki  na god  i  rostom  Artamoshka byl  emu tol'ko  do plecha, a  sejchas
Artamoshka  vyshe ego, da  i po sile  kuda sil'nee. Neskol'ko raz  vstrechal  i
provozhal  Danilka  glazami Artamoshku, no  kazhdyj raz vspotevshij, ozabochennyj
Artamoshka  otmahivalsya ot  druga.  Lish'  posle obeda podoshel on  k  Danilke,
utiraya shapkoj so lba kapli pota:
     -- Zazhdalsya?
     Danilka neterpelivo suetilsya:
     -- Pokazhesh'?
     -- Pokazhu, -- otvetil Artamoshka, znaya, o chem sprashival Danilka.
     -- Boyazno? -- krutilsya Danilka i zaglyadyval v glaza Artamoshke.
     -- Mne ne boyazno.
     Danilka pozavidoval, a vse zhe sprosil:
     -- A ty ih videl?
     -- Kak veli, to videl.
     -- Pochitaj, strashnee amanatov?
     -- Strashnee!
     -- Odnoglazy?
     --  Net, --  otvetil Artamoshka, --  glaza dva.  S lica vse  zhelty,  i u
muzhikov i u baby kosy, i baba v shtanah i muzhik v  shtanah iz shkur volch'ih  da
medvezh'ih.  Parnishku  s  nimi pojmali,  i tot v shkurah  medvezh'ih,  i  tot s
kosichkoj i tak zhe po-ihnemu lopochet.
     -- Oj-ej-ej!.. -- udivilsya Danilka.
     -- Poshli! -- toropil Artamoshka.
     Mal'chishki,  prigibayas'  i  oglyadyvayas'  po  storonam,  shli  po  gryaznym
zakoulkam.
     Vot  i izba karaul'naya -- proshli. Vot i vtoraya izba,  dlya plennikov, --
tozhe proshli.
     -- Kuda? -- udivilsya Danilka.
     -- V izby ih ne  vzyali, -- ob®yasnil Artamoshka, -- tepla oni  ne terpyat.
ZHivut v uglu dvora pod karaulom.
     -- I v dozhd' sidyat?
     -- Sidyat. Karaul'nyj kazak deryugoj nakryvaetsya, a oni tak sidyat.
     -- Drozhat?
     -- Net... Strast' podarkov skol' navezli kazaki nashemu voevode.
     -- Mnogo? -- udivilsya Danilka.
     --  SHkur  lis,  belok, medvedej,  volkov  --  celaya  gora!  --  hvastal
Artamoshka. -- A  samomu pravitelyu podaril  ataman Tereshkin luk  so strelami.
Vot  eto luk!  Vse divu  divyatsya. Ogon',  a ne luk,  desyat' pishchalej zamenit!
Ataman skazyval, chto strela iz etogo luka pyat' derevov zaraz proshibaet.
     Danilka tak i zastyl ot udivleniya. Artamoshka tknul ego v bok:
     -- Lozhis'!
     Oni legli i  prinikli  k shchelke  v  zabore. Na zemle,  prizhavshis' drug k
drugu, sideli na kortochkah plenniki. Sarancho ustavil potuhshie glaza v zemlyu,
veter  trepal  ego  serye  kosmy,  skulastoe lico otlivalo  sinevoj.  Talachi
dremala,  svesiv golovu  na  grud', krepko  szhimaya v rukah malen'kogo Uchana.
CHalyk smotrel v nebo, vstrechal i provozhal nabegayushchie  oblaka. Kosichka smeshno
torchala  na  ego  vzlohmachennoj golove. On soval v rot  bylinku, kusal  ee i
splevyval.
     Danilka byl nedovolen:
     -- Takie zhe amanaty, kak i te: licom zhelty, s kosichkami, tol'ko v shkury
obryadilis'.
     SHCHelka byla  ochen' uzkaya. Druz'ya reshili zajti  s drugoj storony. Uslyshav
shoroh, CHalyk oglyanulsya, blesnul glazami.
     -- Vot cherti! -- skazal Artamoshka. -- Skorchilis', pritihli, kak umerli,
a vot podojdi k nim, to nogu ili ruku zhivo othvatyat naproch'!
     Danilka  i Artamoshka  perelezli cherez starye brevna,  oboshli karaul'nuyu
izbu,  upali na  zhivoty, tihon'ko popolzli.  Teper' plenniki byli blizko, ih
horosho vidno. I kogda karaul'nyj kazak vybil iz kremnya iskru, zakuril trubku
i, lenivo  raskachivayas',  poshagal  v protivopolozhnyj ugol  dvorika,  Danilka
vpolgolosa kriknul plennikam:
     -- |j ty, muzhichok s bab'ej kosoj! |to hosh'? -- i pokazal kulak.
     CHalyk vzglyanul, opustil glaza, pechal'nyj i prinizhennyj.
     Danilka ne unimalsya:
     -- |j vy, kukarly-mukarly!
     Artamoshka i Danilka zasmeyalis'. CHalyk posmotrel na nih v upor.
     --  Aga,  --  obradovalsya Danilka, --  vidno, ya  na  ih  rechah  molvil,
ponimat' nachinayut!
     I opyat' probormotal:
     -- |j ty, kukarly-mukarly!
     -- Pogod', -- perebil ego Artamoshka, -- on u menya zagovorit.
     Artamoshka shvatil suhoj komok gliny, pustil ego v CHalyka.
     Druz'ya zakatilis' priglushennym smehom, no tut zhe  umolkli.  Komok gliny
popal  CHalyku  v  lico, razletelsya pyl'yu,  ostaviv  na  shcheke bagrovo-gryaznoe
pyatno.  CHalyk  slegka vzdrognul, no spokojno  podnyal golovu, pechal'nye glaza
ego  vstretilis'  s   ozornymi,  smeyushchimisya  glazami   Artamoshki.  Artamoshka
s®ezhilsya, otvel glaza. CHalyk ne svodil glaz s obidchika.
     "Krepkij,  drugoj  by vzvyl",  --  podumal Artamoshka.  Vzglyanuv iskosa,
budto ukradkoj, na CHalyka, Artamoshka vzdohnul -- emu pokazalos', chto mal'chik
nizko sklonilsya k zemle i plachet. Danilka goryachilsya:
     --  Daj-ka  ya, u menya, nebos', zaplyashet! --  On shvatil  ogromnyj komok
otverdevshej, kak kamen', gliny i zamahnulsya.
     Artamoshka ryvkom ostanovil ruku Danilki:
     -- Ne trozh'!
     -- O, ispuzhalsya! Trus! Trus!
     Artamoshka  vybil komok iz ruk Danilki. Komok upal  k nogam. Uzkie shchelki
glaz  CHalyka  rasshirilis', brovi vzdrognuli, i svetlye  biserinki posypalis'
odna za drugoj, ostavlyaya na izmuchennom, gryaznom lice ego svetluyu dorozhku.
     Pticej  vstrepenulos' serdce  Artamoshki.  Dergaya  za  rukav  opeshivshego
Danilku, Artamoshka toroplivo sheptal:
     -- Ne nado, Danilka, poshli, poshli... Smotri, karaul'nyj shvatit!
     --  Da-da! -- zagromyhal chej-to raskatistyj bas chut' ne nad  samym uhom
Artamoshki.
     Danilka i Artamoshka edva uspeli otskochit'  v storonu i pripali k zemle.
K plennikam, opirayas' na posoh, vazhno shagal  sam pravitel'  gorodka. Ryadom s
nim shli dve zhenshchiny, pis'mennyj golova i voevodskij pop.
     Moloden'kaya  zhenshchina,  s  ostroj,   kak   u  myshki,   mordochkoj,  gusto
narumyanennoj i nabelennoj, v shelkovom kaftane,  rasshitom  zolotoj parchoj,  v
myagkih saf'yanovyh, tatarskoj raboty sapozhkah,  vysokaya i strojnaya, shla ryadom
s pravitelem. Ona veselo smeyalas'. A ryadom tashchilas', kryahtya i ohaya, staruha.
Ona strogo poglyadyvala na moloduyu zhenshchinu:
     -- Ne  gozhe molodke na zver'e lyutoe zasmatrivat', ne  gozhe! Kuda sladshe
sidet' v svetloj gorenke...
     Molodaya, kaprizno vzdernuv plechikom, otvetila:
     -- I niskol' ne strashus'! Niskol'!
     Podoshli  k  plennikam.  Nikto  iz  nih  ne  podnyal  golovy,   nikto  ne
poshelohnulsya. Pravitel' tknul posohom Sarancho v grud':
     -- A nu, pokazhis' molodke, pust' podivitsya! Pokazhis'!
     -- Strashennoe  oblich'e,  ne  bogovo tvorenie...  -- zabormotal  pop  i,
otvernuvshis', ukradkoj zakrestilsya.
     -- Gosudaryu podarochek. Vot-to udivitsya! -- rassmeyalsya pravitel'.
     Pis'mennyj  golova  slegka  sklonil   golovu.  Molodaya  zhenshchina  bystro
povernulas' na kabluchke i noskom svoego saf'yanovogo sapoga tknula Uchana:
     -- Rebenochek? Pust' pokazhet!
     Plennica  sudorozhno szhala  ruki i, drozha,  izognulas',  prikryvaya  vsem
svoim telom rebenka.
     Kogda  molodaya zhenshchina otoshla,  plennica podnyala  golovu, otkryla  rot,
vysunula yazyk i polozhila na nego palec.
     -- Edy trebuet, -- ob®yasnil pis'mennyj golova.
     Molodaya zhenshchina s pritvornoj dobrotoj vzdohnula:
     -- Daj, daj, posmotrim. |to tak zabavno.
     Pravitel', povernuvshis', kriknul:
     -- Artamoshka! Artamoshka!
     -- Netu ego! -- donessya golos.
     Pravitel' sdvinul brovi.
     Artamoshku kolotilo  ot  straha.  Pravitel'  poslal kazaka. Kazak prines
bol'shoj kusok myasa.
     -- Daj ej, -- pokazal pravitel' na Talachi.
     Danilka tknul Artamoshku v bok:
     -- Smotri, myasa dali!
     Talachi s zhadnost'yu smotrela na kusok, hotela vcepit'sya v nego zubami.
     -- Skol' alchny! -- zabormotal pop.
     Vse napryazhenno zhdali. No plenniki ne prikasalis' k myasu.
     -- Nu, esh'! -- kriknul pravitel', slegka tknuv posohom Talachi.
     ZHdali, zhdali, tak i ne mogli dozhdat'sya pochetnye gosti, kak  lesnye lyudi
na ih glazah budut est' myaso. Talachi tyazhelo dyshala, ot zapaha myasa temnelo v
glazah.  Ona  oglyanulas',  sverknula  glazami, potyanula rukoj kusok. Vskochil
Sarancho, vyrval myaso iz ruk Talachi i brosil pod nogi samomu pravitelyu.
     Popyatilsya tot, vytarashchil glaza, zastyl, bagroveya ot zlosti:
     -- Otobrat', brosit' psam!
     -- Vot eto da! -- shepnul Danilka i zakryl lico rukami.
     Pochetnye gosti ushli. Po-prezhnemu sgorbivshis', sideli plenniki.
     -- Bezhim! -- dernul za rukav Danilku Artamoshka.
     -- Kuda?
     -- Net,  ya odin sbegayu,  -- peredumal Artamoshka.  --  Sidi zdes',  -- i
skrylsya.
     Nedolgo zhdal  Danilka,  Artamoshka  vernulsya bystro.  Gryaznaya rubaha ego
ottopyrivalas' bol'shim puzyrem. Artamoshka snyal  svoyu zasalennuyu shapku i stal
vykladyvat' iz-pod rubahi kuski hleba, ploho obglodannye kosti.  Vsyu etu edu
dostal on v povarne, na otval'nom stole.
     Posle uhoda pravitelya karaul'nyj  kazak prisel na brevno i  prislonilsya
spinoj  k stene. Ego  odolevala dremota. Kuda  ubegut plenniki! Zabor vysok,
sobaki zly.
     Kogda u karaul'nogo kazaka nizko opustilas' golova, Artamoshka podpolz k
CHalyku, vysypal iz shapki vse kuski na kozhanuyu podstilku i ostorozhno otpolz v
storonu.
     CHalyk podnyal golovu i s udivleniem posmotrel na Artamoshku.
     -- Esh', esh'! -- sheptal Artamoshka i pokazyval na rot.
     CHalyk  ulybnulsya.  Artamoshka  obradovalsya. CHalyk  vzyal  korochku  hleba,
bystro  ee  proglotil. Prizhavshis'  drug k  drugu,  plenniki  sklonili  nizko
golovy.
     -- Edyat! -- radostno zabilos' serdce u Artamoshki.
     -- Edyat? -- udivilsya Danilka. -- A mozhet, staryj vse pobrosaet.
     -- Net, -- uverenno skazal Artamoshka i oblegchenno vzdohnul.
     V eto vremya poslyshalsya shum i ch'i-to shagi. Kazak vskochil.
     Artamoshka i Danilka yurknuli za brevna, skrylis' v vechernej polumgle.


     Morosil dozhd'. Stoyala vesennyaya rasputica. Leteli dni, nedeli. Plennikov
vse ne otpravlyali v Moskvu. Ih pereveli pod doshchatyj naves: boyalsya pravitel',
chto  pogniyut  pod dozhdem na nih odezhdy mehovye, ne  v chem im budet predstat'
pered velikim gosudarem.
     Artamoshka kazhdyj vecher begal k plennikam i kraduchis', kak vor, nosil im
skudnye ob®edki iz voevodskoj povarni. Sam ne znaya pochemu, polyubil Artamoshka
CHalyka. Bystro oni sdruzhilis'.
     Hodit sonnyj  kazak, sopit sebe pod nos, glyadit po  storonam. Artamoshka
bez  truda lazit pod naves, a tam  zab'yutsya oni s CHalykom  v temnyj ugolok i
sidyat. CHalyk  molcha prizhimaetsya k Artamoshke, gladit rukoj  ego ruku. Ot etoj
laski Artamoshke  ne po sebe,  i on pytaetsya  zagovorit'  s  CHalykom,  no tot
nichego  ne ponimaet. Artamoshka vertitsya, razmahivaet  rukami, tychet  pal'cem
sebya v grud'. CHalyk ulybaetsya,  no vidit Artamoshka,  chto  ne ponimaet on ego
teplyh slov.
     "Ploho, -- dumaet Artamoshka,  -- byt' lesnym chelovekom, prostyh rechej i
teh  ne ponimaet".  I  zaglyadyvaet  on s toskoj  v  glaza  CHalyku  i  motaet
beznadezhno  golovoj.  CHalyk skalit belye  zuby, shchurit uzen'kie glaza, shepchet
kakie-to sovsem  neznakomye  slova, lish' izredka  vstavlyaya  odno-dva russkih
slova.
     Artamoshka ponimaet ih i  togda mgnovenno vskakivaet, hlopaet  CHalyka po
plechu:
     -- Molodec, po-nashemu razumet' nachinaesh'! -- I tut zhe s bol'shim rveniem
nachinaet uchit' CHalyka russkim slovam.
     Letyat dni -- belymi pticami mel'kayut, a plenniki  po-prezhnemu  zhivut na
voevodskom dvore.
     I  kazhdyj raz, uhodya ot  CHalyka, Artamoshka raduetsya: "Ponyatlivyj! Darom
chto lesnoj, a ponyatlivyj..."
     No  vmeste  s radost'yu glozhet dushu  Artamoshki, kak  chervyak,  gryzet ego
grud'-chto-to neponyatnoe, trevozhnoe.
     "|h! net dyad'ki Nikanora! Ego b sprosit', -- dumal Artamoshka. -- On vse
znaet".
     Odnazhdy,  dozhidayas',  kogda   otvernetsya  karaul'nyj  kazak,  Artamoshka
zadumalsya: "Kak tak! On menya ne zovet  po imeni, i ya ne znayu, kak ego zovut.
Imeni-to u nego, odnako, net -- on ved' ne kreshchen".
     Potupil golovu Artamoshka, postoyal, podumal i povernul obratno. Dojdya do
reznogo voevodskogo kryl'ca, ostanovilsya, pokachal golovoj:
     "|h, dyadya Nikanor, dyadya Nikanor. Povedal by ty..."
     I tut Artamoshke, kak nayavu, poslyshalis' slova dyadi Nikanora:  "Kreshchenyj
ali nekreshchenyj, vse edino chelovecheskaya dusha".
     Kruto  povernulsya Artamoshka i  pobezhal. Svernul v pereulok, vzglyanul na
dremlyushchego  kazaka  i skrylsya  pod temnym  navesom.  CHalyk  vskochil,  skazal
Artamoshke po-russki:
     -- Druga, drastu...
     Udivilsya Artamoshka, otvetil:
     -- Zdravstvuj!
     CHalyk  povtoril  eto  slovo  neskol'ko  raz,  no  vygovorit'  tak,  kak
Artamoshka,  ne  sumel.  Artamoshka  ne obratil na eto  vnimaniya i,  zaikayas',
sprosil:
     -- Zvat' kak?
     CHalyk ne ponyal i zakachal golovoj.
     -- |h, -- vzdohnul Artamoshka, -- ploho  tebe nekreshchenomu -- dazhe  imeni
net... Aj-yaj-yaj!..
     -- CHalyk! -- tiho okliknul ego Sarancho.
     CHalyk otozvalsya. Oni zagovorili mezhdu soboj.
     Neskol'ko raz Artamoshka slyshal v etom razgovore slovo  "CHalyk" i  potom
neozhidanno dlya sebya gromko skazal:
     -- CHalyk!
     CHalyk zasmeyalsya, otvetil:
     -- YA -- CHalyk! Ty? -- I on tykal pal'cem v grud' Artamoshku.
     Artamoshka zahlebyvalsya, dovol'nyj i poveselevshij:
     -- YA -- Artamon, Artamoshka! Ponyal?
     S teh por i stal CHalyk zvat' Artamoshku po imeni.
     SHel Artamoshka i razgovarival sam s soboj:
     -- CHudno: ne kreshchen, a imya est'... Nu chudno!..
     U pognivshih i pokosivshihsya nabok vorot stoyali pisec i kazachij starshina.
Artamoshka uslyshal:
     -- K poldnyu zavtra.
     -- Zavtra?
     -- Kak otsluzhit pop moleben, to i v dorogu.
     -- Dal'nij put'!
     -- CHaj, do Moskvy, chto do neba, daleko...
     -- Desyat' kazakov veleno otryadit'.
     -- Ono i pravil'no. Ubezhat' mogut, odno slovo -- lesnye.
     Artamoshka ponyal, zatrevozhilsya.
     Nautro on uznal, chto nastalo vremya otpravlyat' plennikov v Moskvu.
     Utrom sluzhili moleben. Pop chital podorozhnuyu.
     Pered samoj otpravkoj v prikaznuyu izbu vbezhal vzlohmachennyj lekar':
     -- Plennik pomret! Noga, kak brevno, vzdulas'.
     -- Kak? -- proshipel pravitel'. -- A ty zh, durak, lechil!
     -- Ne veleno bylo!
     -- Kem ne veleno?
     -- Ty sam, batyushka, ne velel, molvil: ne sdohnet! An i priklyuchilos'!
     -- Lechi! -- prikazal pravitel'.
     Ot®ezd otlozhili.
     Snova  CHalyk  i Artamoshka  stali  vstrechat'sya.  Celye dni  sidel CHalyk,
terpelivo  zhdal Artamoshku. I kak  tol'ko mezhdu staroj  ruhlyad'yu i chastokolom
mel'kala  znakomaya  rvanaya  shapka-ushanka,  CHalyk   skalil   krepkie  zuby  i
vskakival. Podolgu sideli druz'ya. CHalyk, s trudom vygovarivaya russkie slova,
rasskazyval Artamoshke pro tajgu, pro rodnoe  stojbishche. A kak nachnet govorit'
pro ptic  da pro zverej, pro ohotu na nih, to vskruzhitsya golova u Artamoshki,
i poplyvut pered ego glazami temnye lesa, vysokie gory, burlivye reki, budto
on i vpryam' v tajge.
     Opostylelo Artamoshke  vse: i  dvor, i  lyudi,  i dazhe sobaki voevodskie;
gonyal  on  sobak  kamnyami, chtob pered  nim  hvostami  ne  yulili. Ploho  stal
ispolnyat' porucheniya Artamoshka. I chem bol'she ego  nakazyvali, tem  ozornee on
stanovilsya.  Tyanulo ego v tajgu, v dremuchie lesa.  Nikomu ne  daval prohodu:
kogo shchipnet, kogo nogoj tolknet, kogo obzovet obidnym slovom.
     Odnazhdy  shel  voevodskij  pop;  poklonilis'  emu  s  pochteniem  kazaki,
rasstupilis',  dali  dorogu. Artamoshka  vyletel, otbil stoptannymi kablukami
drob', popa obidel.
     -- Ozornik! -- shvatil ego za volosy kazak Stepan Dolin.
     -- Za vihry ego, ozornika! Za vihry! -- zakrichali so vseh storon.
     -- Bogohul! -- proshipel pop.
     Artamoshka edva vyvernulsya i ubezhal.
     Naprasno  kazhdyj  vecher  CHalyk  smotrel na  chastokol:  shapka-ushanka  ne
pokazyvalas',  tretij  den'  ne prihodil  Artamoshka.  CHalyk  vsmatrivalsya  v
temnotu, lovil kazhdyj shoroh. Lish' na chetvertyj den', kogda stemnelo, uslyshal
on ch'i-to ostorozhnye shagi. Poslyshalsya priglushennyj shepot:
     -- Artamoshki net! Poklony v cerkvi otbivaet!
     |to skazal Danilka i tut zhe nyrnul v temnotu, skrylsya.
     CHalyk  ponyal  tol'ko  odno  --  Artamoshki  net.  CHalyk  ne  spal  nochi.
Vysunuvshis' iz-pod staryh  shkur,  on vsmatrivalsya  v zvezdnoe nebo  i dumal:
"Pochemu tak: parnishka --  lyuchi, a serdce dobroe?" Vspominalas' vzlohmachennaya
rusaya golova  Artamoshki,  dobrye  sinie glaza. CHalyk kutalsya v shkury i vnov'
dumal, otgonyaya ot sebya son.
     Tyazhelo stonal Sarancho. Vzdragivala vo sne Talachi.
     -- Slavnyj Sarancho, ne spish'? -- okliknul CHalyk ego.
     -- Net. Ne mogu usnut'.
     CHalyk vzdohnul i sprosil o tom, chto trevozhilo ego:
     -- Slavnyj Sarancho, skazhi, pochemu parnishka -- lyuchi, a serdce dobroe?
     -- U lyuchej serdca net -- u nih kamen'! -- otvetil Sarancho i zastonal ot
boli.
     CHalyk umolk. Sarancho rugalsya:
     --  Pust' vsesil'nyj hozyain tajgi  pronzit lyuchej otravlennoj streloj!..
Pust' duh ognya sozhzhet ih chumy!..
     -- Slavnyj Sarancho,  parnishka-lyuchi nam  hudoe ne delal. Ty sam  el edu,
prinesennuyu im. A sejchas lyuchi spryatali ego ot nas. Oni ub'yut ego.
     -- Ub'yut? -- udivilsya Sarancho.
     -- |to ne zloj lyuchi, eto dobryj, -- stonal CHalyk.
     -- YA star, -- otvetil Sarancho,  -- ya mnogo videl. Vsegda bojsya lyuchej --
vot moe slovo!
     Oba zadumalis'. Sarancho vzyal za ruku CHalyka.
     -- Samye zlye lyuchi te, u kotoryh  krasnye  borody i  ognennyj krest  na
grudi. Ih osobenno bojsya!
     -- Parnishka -- ne zloj lyuchi, -- opyat' prosheptal s obidoj CHalyk.
     Sarancho ozlilsya:
     -- Ty molod i zabyl, chto volchonok ne strashen, poka on ne stal  vzroslym
volkom! Volk  ne  stanet mysh'yu, lisa ne poplyvet po reke shchukoj. Molodoj lyuchi
ne vyrastet evenkom!
     On umolk i bol'she ne skazal ni slova.
     Proshlo neskol'ko  dnej.  Artamoshka  ne  prihodil.  CHalyk  lovil  gluhie
shorohi, vsmatrivalsya v temnotu, no, krome legkogo vetra, sonlivogo laya sobak
da lenivoj postupi karaul'nogo kazaka, nichego ne slyshal.
     Artamoshku  zhestoko nakazal voevodskij pop. Ego  uveli v cerkov' i sdali
strogoj monashke. Monashka postavila Artamoshku na koleni pered ikonoj i velela
bit'  poklony.  Artamoshka  toroplivo vzmahival rukoj, krestilsya  i  povtoryal
molitvu. Dumal  on o drugom, poetomu putal slova,  zaikalsya --  i  za kazhduyu
takuyu oshibku poluchal ot monashki shchipok.
     Pyatyj den' Artamoshka postilsya: el kisluyu kapustu,  zapivaya vodoj. Pyatyj
den'  otbival staratel'no poklony i nichego obidnogo  ne skazal  ni popu,  ni
monashke.
     I pop i monashka ostalis' dovol'ny raskayavshimsya greshnikom. Monahinya dazhe
proslezilas',  pocelovala  ego v  lob.  Artamoshka  podumal:  "Ved'ma,  vsego
isshchipala, a eshche lob lizhet!" No sterpel i ne vymolvil ni slova.
     Na vechernyuyu molitvu prishel pop. Rasteryanno razmahivaya shirokimi rukavami
svoej  chernoj ryasy, on tryas borodoj  i, naklonivshis' k samomu uhu  monahini,
chto-to  sheptal. Vremya ot vremeni  on metal na Artamoshku  kosye,  nedovol'nye
vzglyady.
     "Obo mne",  -- podumal  Artamoshka  i stal vslushivat'sya. Pop  goryachilsya,
bagrovel i oral v uho perepugannoj monahine:
     -- K plennym tungusishkam begal, k  carskim plennikam; dushu hristianskuyu
oskvernil, zhaleyuchi  ih; slezno vyl i vsyacheski  ponosil voevodu, i kazakov, i
menya. -- Pop zadyhalsya ot  zloby. -- Vchera dopodlinno mnoyu provedano:  malec
vorovskogo roda, otec ego v Rabotnyh ryadah prozhival, kuznechnym da plotnich'im
remeslom kormilsya. Ne  hudo zhil, no  vse brosil, v  razboj pustilsya,  v lesa
sbezhal. Vor!
     -- Vresh'! -- vskochil Artamoshka.
     -- Na koleni! -- vzvizgnula monashka.
     -- V zhelezy ego nadobno zabit', -- zatryassya pop, -- v zhelezy! Razbojnoe
otrod'e! Okayannaya dusha. T'fu! T'fu! Prosti gospodi!
     Resheno bylo vygnat' s voevodskogo  dvora Artamoshku-ozornika  i otdat' v
prigorodnyj Znamenskij monastyr' v poslushniki.
     Zabespokoilsya  Artamoshka  lezha  v temnom  uglu  na  prognivshej  solome.
Vspomnil  otca  i dyadyu Nikanora.  I kazalos'  Artamoshke: vot sidit  otec  za
stolom,   polozhil   golovu  na  kulaki,   i  poet   svoyu  lyubimuyu   pesenku:


      Pust' lesa dremuchie shumyat,
     V sinem nebe lebedi letyat.
     Tam, gde vetry plachut i poyut,
     YA najdu i dolyushku svoyu.

     Skripnula dver', zavizzhal klyuch v zamke.  Artamoshka brosilsya  k  okoncu,
uvidel: monahinya shla, kak utka,  vrazvalku, po  gryaznoj ploshchadke voevodskogo
dvora. Tut i rodilos' v golove u Artamoshki goryachee slovo: volya!  Budto upalo
eto slovo  s  brevenchatogo  potolka. Artamoshka  dazhe  oglyanulsya po storonam.
Temnelo. V uglu krasnoj businkoj teplilas' lampada.
     Artamoshka  s siloj  tolknul slyudyanoe  okonce i  vysunul golovu.  Krugom
tishina,  slyshen  lish'  otryvistyj  laj  sobak da  dalekie  p'yanye golosa. On
vyprygnul v okonce i, prizhimayas' k brevenchatoj stene staroj cerkvi, mel'knul
chernoj  ten'yu. Umirala  vechernyaya  zarya,  na  vostoke  mercali  zvezdy,  luna
zalivala zemlyu serebristym svetom. Artamoshka potyanul  v sebya vozduh,  sladko
zevnul, oglyadelsya i  promel'knul  mimo prikaznoj izby,  polzkom prolez mezhdu
breven,  oboshel karaul'nogo  kazaka. V grudi kol'nulo: "Mozhe, ego uzhe i net,
na Moskvu otpravili?"
     Druz'ya vstretilis'  molcha. S trudom rasskazal  Artamoshka o  svoem gore.
CHalyk  morshchil lob,  morgal glazami, no ponyal  tol'ko: u  druga ochen' bol'shoe
gore. Vnezapno CHalyk vypryamilsya, pripal k uhu Artamoshki:
     -- Tajga bezhim!
     Artamoshka vzdrognul, ne uspel vymolvit' slovo, kak CHalyk shvatil ego za
rukav, toropil:
     -- Tajga bezhim! Tajga bezhim!
     Oni reshili bezhat' glubokoj noch'yu.
     Sarancho uznal  ot  CHalyka o ego namerenii, vstrepenulsya;  ulybka slaboj
ten'yu probezhala po izmuchennomu licu hrabrogo ohotnika:
     -- U molodogo, kak u pticy, -- vsegda horoshie kryl'ya! Leti, CHalyk, leti
v  rodnye  stojbishcha, skazhi  evenkam gor'kie slova, pust'  plachut evenki, kak
plachet  hrabryj  Sarancho. Leti beloj pticej,  CHalyk,  skazhi  evenkam:  pust'
snimayut chumy, sgonyayut stada  olenej, zabirayut  zhen i detej  i begut v  samuyu
dalekuyu tajgu, za Strashnyj kamen'. Tam ne najdet ih nikto!
     Sarancho zakashlyalsya, shvatilsya rukami za grud' i  zastonal, ostrye plechi
ego vzdragivali. Talachi, zakryv lico rukami, tozhe plakala.
     CHalyk i  Artamoshka  goryacho  peresheptyvalis'.  Potom  Artamoshka vstal  i
bystro skrylsya v gustoj temnote.
     On probralsya na povarnyu i chut' slyshno postuchal v okonce.
     --  Rodnoj ty  moj! -- po-materinski laskovo  skazala povariha Luker'ya,
uvidev Artamoshku. -- Sginul ty, malec...
     Artamoshka perebil:
     -- Pomogi, tetka... Pomogi radi...
     Luker'ya perebila:
     -- Goloden?
     -- Net.
     -- A chto nadobno?
     -- Begu ya.
     -- V ume l' ty? Kuda zhe?
     -- Mozhe, dolyu svoyu najdu, -- prosheptal Artamoshka.
     --  |h  ty,  goremyka! -- vzdohnula  Luker'ya. -- V  monastyr', slyshala,
otdayut tebya.
     -- Ne byvat' etomu! Ubegu! Soberi, tetka,  edy, polozhi v kotomku, v tu,
chto pod narami valyaetsya.
     Luker'ya skrylas'. Artamoshka zhdal.
     Luker'ya vernulas'  bystro,  otkryla  okonce  i  podala  Artamoshke  tugo
nabituyu holshchovuyu kotomku, rvanuyu shubenku i zakoptelyj kotelok:
     -- S bogom!
     Oni prostilis'.
     Probravshis'  k plennikam,  Artamoshka  uvidel sgorblennuyu figuru CHalyka.
CHalyk oshchupal  kotomku i molcha otodvinul ee. "Razdumal, -- mel'knulo v golove
u Artamoshki, -- zaboyalsya".
     U CHalyka goreli glaza:
     -- Tajga zver' mnogo, zloj zver' mnogo!..
     "Zaboyalsya, znamo, zaboyalsya!" -- ogorchenno podumal Artamoshka i vzdohnul.
No CHalyk vstal, rasstavil nogi i vzmahnul rukami, budto celitsya iz luka.
     "Aga, pishchal' nado!" -- obradovalsya Artamoshka, no tut zhe zadumalsya.
     -- Nozh nado, pal'ma nado, luk nado... -- na pal'cah otschital CHalyk, i v
shepote ego slyshalis' beznadezhnost', gor'kaya toska.
     Artamoshka vskochil i opyat' skrylsya  v temnote.  On  podkralsya k kazach'ej
izbe,  skol'znul  mimo  kryl'ca  i,  vytyanuvshis'  na  cypochkah,  zaglyanul  v
malen'koe okonce. V izbe teplilas' voskovaya  svechka, kazaki azartno bilis' v
zern'*, utopaya v gustom tabachnom dymu. Oni sporili i rugalis'.
_______________
     * Z e r n ' -- azartnaya igra v kosti ili zerna.
     Dolgo vertelsya okolo  okonca  Artamoshka, no  pridumat' nichego  ne  mog.
Razbityj,  ozloblennyj,  pobrel  on  ot  kazach'ej  izby.  Vdrug  vspomnil  o
podarkah, kotorye  sdelal pravitelyu  kazachij  ataman  posle  vozvrashcheniya  iz
tajgi.  Artamoshka podkralsya k  prikaznoj izbe, zaglyanul  v  odno  okonce,  v
drugoe  --  tem'. Probralsya k dveri -- dver' na potajnoj  shchekolde. Artamoshka
znal tajny etoj shchekoldy. Ee stavil derevyannyh del  master Somov-mladshij, chto
zhivet v dalekoj izbushke Rabotnyh ryadov. Artamoshka begal za nim ne odnazhdy, a
potomu i znal tajny etoj shchekoldy. On nazhal klinyshek v pravoj storone tolstoj
dveri  -- shchekolda tiho skripnula  i podnyalas'.  Artamoshka priotkryl  dver' i
oshchup'yu  probralsya  v voevodskuyu  kancelyariyu. Na  stene  viseli luk  Sarancho,
kolchan so strelami,  neskol'ko nozhej,  pal'ma i evenkijskie sumki. Artamoshka
toroplivo shvatil luk, kolchan so strelami i dva nozha.
     Poslyshalis' ch'i-to shagi. Artamoshka zamer.  SHagi priblizhalis'. Artamoshka
podbezhal k dveri i zakryl ee na shchekoldu,  bystro otkryl okonce, prolez cherez
nego i sprygnul na zemlyu.
     Dolgo krutilsya  on okolo navesa, no  popast' ne  mog: karaul'nyj  kazak
hodil blizko i zorko doglyadyval za plennikami.
     "Obozhdat'  nado",  --  dumal  Artamoshka.  Vyzhdal minutku i  skol'znul v
chernyj ugol.
     Sarancho oshchupal luk i  zadrozhal; on  prizhimal ego k  shcheke,  potom  obnyal
CHalyka:
     -- Ty hozyain moego luka... Moj luk ves' v zarubkah. Soschitaj, skol'ko ya
ubil iz nego medvedej, losej, belok i lisic...
     Bol'she  ni slova ne  mog  skazat' Sarancho i  bessil'no opustilsya. CHalyk
krepko szhal dragocennyj podarok i poklyalsya:
     -- Poka vidyat moi  glaza, slyshat moi ushi, poka cepki moi ruki i  bystry
nogi, luk tvoj  budet  brosat'  metkie strely...  Pust' eto  slovo  slyshat i
solnce, i zvezdy, i luna!
     Artamoshka toropil. Sarancho s trudom pripodnyalsya:
     --  Slavnyj  CHalyk,   Sarancho  vidit,  chto  smotrish'  ty  na  zvezdy  i
sprashivaesh' ih, gde nasha zemlya...
     CHalyk motnul v temnote golovoj.
     -- Nasha storona tam, -- pokazal Sarancho na sever.  -- Dnem idi tak: kak
tol'ko solnce vstanet -- derzhi  ego svetlyj luch na pravoj shcheke, v polden' --
szadi, na makushke svoej shapki, a k vecheru -- na levom pleche...
     On umolk, peredohnul i snova zasheptal:
     --  Noch'yu, CHalyk, ne hodi: tajga ne  lyubit  nochnyh  lyudej. Noch'yu sidi u
kostra i dumaj, kuda pojdesh', kogda nastanet utro.
     Nizko sklonilis' tri golovy, plotno prizhalis' tela.  Luna brosila belyj
luch, i  plenniki popyatilis'  v ten'. CHalyk  toroplivo  proshchalsya s  Sarancho i
Talachi. V temnote blesnul nozh. Sarancho otrezal ot  svoej kosichki puchok sedyh
volos, poslyunil ih, skatal  v komochek,  kotoryj privyazal na tesemku kozhanogo
nagrudnika parki CHalyka; to zhe sdelala i Talachi.
     Zalayali  voevodskie  sobaki, podnyal  golovu karaul'nyj kazak. Artamoshka
podpolz k  vyhodu.  Potom Sarancho toroplivo  vytashchil iz-za pazuhi malen'kogo
bozhka. Nadrezal slegka sebe  ladon', smazal krov'yu bozhku shirokij rot;  to zhe
sdelali  Talachi  i CHalyk. Bozhka Sarancho podal CHalyku; on  bystro sunul ego v
svoyu pohodnuyu sumku.
     Sarancho  vytashchil   iz-pod   kozhanogo   nagrudnika  malen'kij   meshochek,
vydelennyj iz zoba utki, i podal CHalyku:
     -- Beregi, kak luk  i strely. Hrani pod  nagrudnikom, u samogo  serdca:
eto ogon'...
     V meshochke lezhali kremen', trut i ognivo.
     Vo dvore  bylo  tiho. CHalyk i  Artamoshka prinikli k zemle i popolzli  k
chastokolu.
     -- CHalyk, CHalyk, -- priglushenno sheptal Sarancho, -- ogon'-to beregi, bez
ognya v tajge smert'! Horosho li spryatal ego?
     Artamoshka dolgo iskal laz v prognivshej stene voevodskogo dvora. Danilka
vsegda cherez nego legko probiralsya. Gde-to zlobno zalayala sobaka.
     Sarancho opustilsya na  zemlyu. Talachi  zabilas'  pod shkury. Zvezdnoe nebo
siyalo  rossypyami ogon'kov,  gustaya sineva blednela na vostoke, lesnaya tishina
predveshchala skoryj rassvet. Beglecy byli uzhe daleko.
     CHalyk shel  bystro, bezzvuchno  shagaya.  Artamoshka edva  pospeval  za nim.
Suhie vetvi  hrusteli pod ego nogami, on nelovko zadeval stvoly derev'ev,  i
oni  osypali  ego  kaplyami holodnoj  rosy.  Artamoshka  ezhilsya i, prigibayas',
speshil za CHalykom.



     Spuskalis'  na  tajgu temnye  teni  --  nadvigalas' taezhnaya  noch'.  Lil
prolivnoj dozhd'. Kosye strui vody s siloj bili po vetkam, shlepali po stvolam
stoletnih sosen i listvennic.
     Burnye potoki besheno neslis' po sklonam gor, penilis' i burlili, padali
s ogromnoj vysoty,  klubilis' gryaznoj penoj i propadali v ovragah, rytvinah,
promoinah.
     Tuchi plyli nizko, i,  kazalos',  vot  oni, eti gromady, upadut  groznoj
siloj na zemlyu i pridavyat i les, i gory, i reki, i ves' mir.
     Gory-velikany  ischezli  -- chernye tuchi  spryatali  ih belosnezhnye gordye
vershiny. I stoyali pokorennye velikany, kak obezglavlennye bogatyri.
     Artamoshka, promokshij i razbityj, shlepal razbuhshimi sapogami po uzen'koj
skol'zkoj zverinoj trope. On zakryval lico ot sil'nyh udarov dozhdya, s trudom
prodiralsya  po  gustym  zaroslyam. CHalyk shel  vperedi. On legko  shagal  cherez
povalennye  burej stvoly derev'ev,  lovko nyryal  v gustye kustarniki,  umelo
karabkalsya  po  sklonu  gor.  Artamoshka  s  trudom  tyanulsya  za  nim.  CHalyk
oglyadyvalsya, ulybalsya, pokazyval rukoj na nebo. Artamoshka ponimal, chto CHalyk
speshit do temnoty  vybrat'sya iz zaroslej i  burelomov i najti horoshee  mesto
dlya  nochlega.  On  napryagal  vse  sily  i  bezhal  za  CHalykom.  Kogda  CHalyk
oglyadyvalsya  i,  ulybayas',  skalil  svoi  belye  zuby,  veselee  stanovilos'
Artamoshke, dazhe ustalost' propadala.
     Dozhd' usilivalsya. CHalyk ostanovilsya:
     -- Solnca net -- malo-malo ploho, kogda dozhd' -- sovsem ploho...
     -- Boyazno! -- probormotal posinevshimi gubami Artamoshka. --  Noch'yu shibko
boyazno...
     -- Noch' -- horosho, -- otvetil CHalyk: -- zloj zver' spit.
     Poslednie  svetlye pyatna  na nebe stali teryat'sya. Dozhd'  ne perestaval.
CHalyk ostanovilsya:
     -- Ogon' nado delat'!
     -- Ogon'? -- radostno vzdrognul Artamoshka.
     -- Ogon'! -- tverdo skazal CHalyk.
     On bystro sbrosil  luk, kolchan  so  strelami i  sumku.  Sbrosil  shapku,
dlinnye mokrye  volosy podobral v puchok  i  zavyazal  na  makushke.  Vzyal svoj
ohotnichij  nozh i,  zhmuryas' ot  dozhdya, podnyal  golovu.  CHalyk  vsmatrivalsya v
derev'ya. On podoshel  k listvennice,  kotoraya  stoyala  na prigorke, i  slegka
udaril po nej nozhom.
     Artamoshka podumal: "Nozhom takuyu derevinu nadumal svalit'! CHudno!"
     CHalyk podoshel k drugoj listvennice i tozhe udaril po nej nozhom. Razdalsya
gluhoj  gul,  budto CHalyk  udaril ne po derevu,  a  po pustoj  bochke. Bystro
zamel'kal nozh, umelye ruki CHalyka  lovko  nanosili udar za udarom, i  vskore
derevo, s shumom rassekaya vozduh, ruhnulo na zemlyu.
     |ho grohnulo i mgnovenno umolklo.
     Udivilsya  Artamoshka: derevo  okazalos'  pustoe  i  derzhalos' tol'ko  na
tonen'koj kromochke.
     CHalyk  zasunul  ruku v  pustoe  otverstie  pnya,  vytashchil  bol'shoj puchok
temno-zheltoj massy i skazal:
     -- |to sul'ta -- suhoj moh, ogon' ee hvataet shibko.
     CHalyk vytashchil iz-za pazuhi trut i ognivo.  Ot udara  ognivom po  kremnyu
leteli zolotistye iskry-zvezdochki,  no otsyrevshij  trut ne  zagoralsya. CHalyk
udaryal chashche, no vse bezuspeshno.
     Artamoshka  poteryal  terpenie,  i  esli vnachale zolotye  iskry  radost'yu
napolnyali  ego grud', to teper'  oni nazojlivo vertelis' pered  glazami, kak
zlye muhi.
     Nakonec CHalyk  izlovchilsya i tak udaril,  chto bryznul puchok  zelenovatyh
iskr, pokazalas' belaya strujka dyma -- trut zagorelsya. Artamoshka vskochil:
     -- Dyhom!.. Razduvaj dyhom!..
     -- Pervyj  belka ohotnik daet hozyainu tajgi, pervyj ogon' tozhe -- togda
u   hozyaina  dobroe  serdce  budet,  --  spokojno  skazal  CHalyk  i   brosil
zagorevshijsya trut cherez plecho v storonu.
     --  Dyhom by...  odin  raz  dyhom by  --  i  ogon'...  --  zahlebyvalsya
Artamoshka.  On bol'she ne mog skazat'  ni odnogo  slova; lico ego skrivilos',
guby sudorozhno drozhali.
     CHalyk  vzglyanul  na Artamoshku,  staratel'nee prinyalsya  dobyvat'  ogon'.
Vzmetnulas' iskra, potyanulas' dlinnaya poloska dyma.
     -- Ogon'! -- vstrepenulsya Artamoshka.
     CHalyk  toroplivo brosal  vetochki  v  malen'koe  plamya  ognya,  ostorozhno
prikryvaya  ego  ladonyami. Vskore gorel  bol'shoj, yarkij koster.  ZHeltye pyatna
prygali  po  stvolam derev'ev, koster brosal nad  tajgoj krovavye  otbleski,
chernyj dym plyl nizko nad zemlej. CHalyk eto zametil:
     --  Noch' budet teplo, a kak solncu vstavat', holod pridet bol'shoj. Nado
chum stavit'.
     Vmeste  s Artamoshkoj CHalyk narubil elovyh vetok i tonkih, dlinnyh palok
-- shestov. SHesty postavili shatrom nad samym plamenem.
     -- Sgorim! -- zasuetilsya Artamoshka. -- Stav' podal'she, sgorim!
     CHalyk  nichego ne skazal.  On  nabrosal na koster pobol'she  vetok, plamya
brosilo  zharkie  yazyki.  SHesty, postavlennye nad ognem,  nachali  dymit'sya  i
treshchat'. Ot odezhdy valil gustoj par, ot zhary u ognya nel'zya bylo stoyat'.
     -- Bol'shoj ogon'! -- skazal Artamoshka.
     -- Bol'shoj ogon'  spat'  ne  dast,  -- otvetil  CHalyk,  -- ogon'  budem
tolkat', -- i podal Artamoshke bol'shoj suchok.
     -- Kak tolkat'? -- udivilsya Artamoshka. No, uvidev, kak CHalyk razdvigaet
goryashchie goloveshki, stal emu pomogat'.
     Oni bystro sdvinuli koster v storonu.  Vetkami pihty CHalyk  chisto vymel
mesto, gde tol'ko chto pylal koster. Potom sel  na kortochki i ladon'yu poshchupal
zemlyu:
     -- Teplo budet v nashem chume.
     SHesty CHalyk plotno zakryl vetkami. Skoro vyros ostrokonechnyj chum.
     Druz'ya zabilis' v nego. Tam  pahlo  smoloj, zemlya dyshala  teplom, i  po
telu potekla sladkaya istoma. Artamoshka krepko obnyal CHalyka.
     Dovol'nyj CHalyk ulybalsya, tesnee prizhimalsya k Artamoshke:
     -- Moj druga... druga... samyj bol'shoj druga!..
     Ustalye druz'ya bystro usnuli.
     Noch' povisla nad tajgoj gustoj chernotoj. Koster medlenno umiral. Vskore
tuchi rasseyalis', i zvezdnoe  nebo sverknulo  sinevoj. Luna  plyla  po nebu i
serebrila belye grebni gor.
     Na vostoke  poyavilis' pervye svetlye poloski. Dunul rezkij predutrennij
veterok, zasheptalis'  derev'ya.  Nepodaleku ot chuma hrustnula suhaya vetka,  i
poslyshalsya legkij shoroh. K chumu kralis' strashnye gosti -- lesnye volki.  CHuya
dobychu, zveri ostorozhno priblizhalis'.
     Pervym prosnulsya CHalyk. On vysunul golovu iz chuma i vzdrognul. So  vseh
storon  goreli  zelenye  ogon'ki.  CHalyk vskochil  i  sil'no  tolknul  v  bok
Artamoshku. Tot ne mog probudit'sya: emu  snilas' rodnaya izba. Vot on lezhit na
pechi; pyshet pech' zharom, a na dvore sneg, zavyvaet purga, nametaya pod okoncem
belye sugroby,  a emu tak  teplo, tak sladko.  Vdrug udar v bok, i Artamoshke
sproson'ya mereshchitsya, chto  zaplakala  Palashka, a on nelovko sprygnul s pechi i
udarilsya bol'no  o  lavku.  Nad  uhom Artamoshki  slyshalsya priglushennyj golos
CHalyka:
     -- Beda!
     Artamoshka  vskochil. CHalyk, pripadaya k  samoj  zemle, razduval ugasayushchij
koster. Vspyhnulo plamya i osvetilo ispugannoe lico CHalyka. On sheptal:
     -- Zver' strashnyj v gosti prishel...
     Oglyanulsya  Artamoshka,  zadrozhal:  v  temnote   --  kak  zvezdy  zelenye
rassypany.  CHalyk  shvatil strelu  i bystro  obmotal  ostryj  konec ee suhoj
travoj; strelu i luk polozhil na zemlyu u samogo kostra.
     Volki priblizhalis'. CHuya dobychu, oni lyazgali zubami,  otryvisto vzvyvali
i brosalis' drug na druga. CHalyk shvatil goryashchuyu goloveshku i brosil. Volki s
dikim voem  sharahnulis' v  storony.  No  kak tol'ko opasnost' minovala,  oni
opyat' somknulis' tesnym kol'com i prigotovilis' k napadeniyu.
     Artamoshka  uvidel, chto CHalyk popolz po zemle v storonu ot chuma. Strashno
ispugalsya Artamoshka:
     -- Luk, luk zabyl!
     No CHalyk  ego ne  slushal i  tiho  upolzal v temnotu.  Volki, tesnya drug
druga, kinulis' v storonu CHalyka.
     -- Ogon', ogon'! Brosaj! -- hriplo krichal CHalyk.
     Artamoshka brosal goryashchie goloveshki. Ispugannye zveri sharahalis' s shumom
v storony, no  ne tak  daleko, kak  vnachale. Otskochiv v temnotu,  oni tut zhe
vnov' podbegali i zlobno lyazgali zubami.
     CHalyk vernulsya; on derzhal v rukah tolstuyu palku. Artamoshke on shepnul:
     -- Tishinu nado delat': u zverya serdce zloe -- nado myagchit'.
     On podoshel k  kostru i zoloj  zagreb  plamya,  ostaviv tol'ko  malen'kij
ogonek. Potom  upolz k  tomu derevu,  kotoroe  srubil  vecherom.  I  CHalyk  i
Artamoshka pritaili dyhanie.
     Stalo tiho, budto tolstoj shuboj prikryli tajgu. CHutkie  zveri pritihli,
nastorozhilis'. Nyuhaya vozduh, ozirayas', volk-vozhak besshumno shagnul vpered, za
nim  ostorozhno  potyanulis' i vse ostal'nye.  CHalyk  tihon'ko  podnyal golovu.
Volki byli  blizko. On slyshal priglushennyj hrap i legkie shagi. Podnyav palku,
CHalyk so vsej siloj udaril  po pustomu stvolu  ogromnoj listvennicy.  Tishinu
razorval  takoj  oglushitel'nyj gul,  slovno  CHalyk  vystrelil iz pushki. Dazhe
Artamoshka ot straha zazhal golovu, zabilsya v chum. Obezumevshie ot neozhidannogo
strashnogo  gula,  zveri v  dikom strahe  brosilis' vo vse storony. Oni  diko
rychali, rvali drug druga, besheno neslis' po tajge, ne chuya pod soboj nog.
     CHalyk  molniej  brosilsya k kostru i,  shvativ  luk,  podzheg  obmotannyj
travoj konec  strely i  pustil ee  vsled i bez togo do  smerti  perepugannym
zveryam.  Strela,  yarko razgorayas' na letu, opisala krasivuyu ognennuyu  dugu i
upala gde-to daleko. Nedolgo slyshalsya  topot,  voj  i  dikoe rychan'e zverej.
Potom vse zamerlo, i tajga potonula v tishine.
     CHalyk podbrosil v koster suhih such'ev.
     -- Spat' nado. Zver' sil'no pugalsya, nasmert' pugalsya. |to mesto bol'she
ne pridet.
     Artamoshka vse eshche drozhal. CHalyk  uzhe krepko spal. Artamoshka prizhalsya  k
nemu, no usnut' ne mog. Lish' kogda luchi solnca nachali zolotit' belye vershiny
dalekih gor, on usnul.
     CHalyk prosnulsya ot yarkih luchej  solnca  i, ne trevozha druga,  vstal.  V
kostre eshche tleli goloveshki, i on bez truda uvelichil plamya.
     Vzyav luk i kolchan  so strelami, CHalyk otpravilsya na ohotu. On spustilsya
k ozeru. V  zaroslyah kamysha koposhilis'  i kryakali  utki.  CHalyk  podkralsya i
pustil pervuyu  strelu.  Goryachaya obida  rezanula serdce ohotnika: i pervaya  i
vtoraya,  i  tret'ya  strely skol'znuli  mimo  i  nelovko shlepnulis'  v  vodu.
Opechalilsya CHalyk, dolgo vertel i rassmatrival luk slavnogo  Sarancho,  gladil
shlifovannuyu kost', zubami proboval tetivu, toroplivo perebiral strely.
     S shumom podnyalis' ispugannye utki. Zloj i nedovol'nyj, poshel  CHalyk  ot
ozera. Vspomnil Sarancho. Opyat'  vzglyanul na  raspisnoj  luk,  vybral bol'shuyu
gladkostvol'nuyu  listvennicu,  srezal nozhom  koru  v vide  chetyrehugol'nika,
otoshel i pustil v cel' pervuyu strelu. Vzvilas' strela, proletela mimo. CHalyk
izlovchilsya i  uzhe  s  tret'ej  strely stal popadat'  v stvol dereva.  Strely
vtykalis' to vyshe, to nizhe belogo zatesa.
     Glaza CHalyka  begali, lico gorelo, iz-pod  shapki vybilis' chernye  pryadi
volos. No  vot strela  za streloj stali metko vtykat'sya v belyj zates. CHalyk
prizhimal luk k  grudi,  tyazhelo  dyshal. Perepolnennyj radost'yu, so slezami na
glazah,  bormotal  on goryachie  slova,  proslavlyaya  hozyaina  chudesnogo  luka,
hrabrogo ohotnika Sarancho.
     CHalyk spustilsya k  ozeru.  Proshlo nemnogo  vremeni, i  on vozvratilsya k
chumu s dobychej.
     Artamoshka  zazhdalsya. Uvidev  CHalyka, on  poveselel, podskochil  k drugu,
drozhashchimi rukami potrepal dobychu:
     -- Utochki!..
     --  Eda cheloveku  silu  daet, --  skazal CHalyk  i pechal'no dobavil:  --
Slavnyj Sarancho myasa ne  vidit,  zhivot ego vsegda  pustoj...  |tu  utku  emu
dadim. -- On vzyal bol'shogo seleznya i brosil v ogon'.
     Artamoshka udivlenno smotrel, kak plamya pozhiralo dobychu.
     Zametiv eto, CHalyk poyasnil:
     -- Nado tak, chtob hudo ne bylo...
     Artamoshka  sidel  nepodvizhno i  molchal,  a  CHalyk lovko  rabotal  svoim
ohotnich'im nozhom. On  bystro  otrubil utkam golovki,  kazhduyu golovku berezhno
zavernul v shirokij listok lopuha i otnes  v  kusty. On  tverdo  pomnil slova
otca: "Golovu dobychi v  les pryach',  iz golovy novaya  dobycha vyrastet". CHalyk
veril v  eti slova  i vsegda  strogo vypolnyal ohotnichij obychaj. On  razrezal
zadki  utkam i vybrosil potroha.  Potom  podoshel k staroj  sosne,  pokovyryal
nogoj okolo kornej, vzyal v ruki gorst' zolotistoj gliny:
     -- |to, odnako, ladnaya budet...
     On sdelal tut zhe nebol'shuyu yamku, v kotoroj namesil glinu. Vyazkoj glinoj
gusto oblepil vseh utok. Artamoshka udivlenno morgal glazami. Kogda  vse utki
byli  oblepleny  glinoj,  CHalyk  zakopal  ih v  raskalennuyu  zolu  kostra, a
sverhu-nabrosal suhih vetok i, podzhav pod sebya nogi, sel u kostra.
     YArkoe   utrennee   solnce   svetilo   nad   tajgoj.  Pticy  chilikali  i
pereklikalis', derev'ya kachali svoimi zelenymi vershinami. Tajga prosnulas' ot
tyazhelogo  sna  i,  siyayushchaya,  naryadnaya, cvela  pestrym  kovrom.  CHalyk  merno
raskachivalsya i pel tonen'kim golosom.
     Artamoshka tiho sprosil:
     -- Pro kogo takaya pesnya?
     CHalyk udivilsya:
     -- Glaza moi  vidyat -- ya poyu; ushi moi slyshat -- ya  poyu; ruki moi delayut
-- ya poyu. Vse tak poyut!
     CHalyk pel:

      Utrennee solnce greet,
     Telo moe govorit: spasibo.
     Ogon' gorit, edu vkusnuyu gotovya.
     Otdam per'ya ognyu, kosti vybroshu,
     Myaso utok v zhivote spryachu.

     CHalyk vzyal palochku, razryl zolu,  postuchal po glinyanym utkam.  Zvuk byl
gluhoj. On podbrosil v ogon' drov.
     Posmotrev na Artamoshku, zagovoril:
     -- |tot den'  tropu  bol'shuyu iskat'  budem,  sledy olenya najdem.  Sledy
olenya vsegda k chumu vedut.
     Artamoshka sprosil:
     -- Daleko eto budet?
     -- Odnako, daleko. Odnako, blizko.
     Oba vzdohnuli.  Artamoshka ne  nahodil  mesta:  ot  zapaha zharenoj  utki
kruzhilas' golova.
     CHalyk  vnov'  postuchal  palochkoj  po glinyanym utkam.  Zvuk byl  rezkij,
zvonkij. On razryl zolu i vytashchil chetyre  temno-seryh slitka. Obuhom nozha on
lovko raskolol odin  slitok popolam. Razlilsya sladko-dushistyj zapah zharenogo
myasa. Per'ya utki prilipli i zapeklis'  na glinyanoj korke,  a rozovoe, chistoe
myaso utki  zazharilos' v sobstvennom  soku  i dyshalo  svezhim  aromatom samogo
tonkogo kushan'ya. CHalyk tknul pal'cem, oblizal ego:
     -- Hoj! SHibko sladko!
     On podal drugu goryachij slitok.
     Nikogda v zhizni Artamoshka ne el takogo vkusnogo myasa, hotya ono zharilos'
bez soli.  On  obgladyval  kazhduyu  kostochku, toroplivo  soval  v rot  nezhnye
goryachie kuski.
     V polden' druz'ya otpravilis' v put'.
     Bylo zharko i dushno. Gustoj par valil ot zemli, pahlo  prel'yu, syrost'yu,
travami.  Artamoshka  na  hodu shvatyval ognenno-krasnye  glazki  kostyaniki i
glotal ih. CHalyk shel, vpivayas' glazami v sledy zverinoj tropy.
     Vnov'  konchilsya den', upalo za gory solnce. Opyat' na  smenu emu vyplyla
blednaya luna, i snova  druz'ya nochevali v malen'kom chume, postavlennom imi  u
otvesnoj seroj skaly.
     Mnogo dnej hodili oni po tajge, no na sledy cheloveka ili olenya tak i ne
natknulis'.   Odezhda   Artamoshki   prevrashchalas'  v   lohmot'ya.  Ostrye  igly
boyaryshnika, suhie such'ya listvennic, neprohodimye zarosli  gornogo kustarnika
izodrali  ego odezhdu,  v krov'  iscarapali  telo, i  CHalyk vse chashche  i  chashche
slyshal, kak  stonal  ego  drug ot nesterpimoj boli. Starye  sapogi Artamoshki
razletelis' v kloch'ya,  i  on s bol'shim trudom  probiralsya po taezhnym tropam,
kamenistym rossypyam, topkim bolotam. Nakonec, obessilennyj, s okrovavlennymi
nogami, on ostanovilsya, sel na suhuyu valezhinu, tiho vshlipnul:
     -- Sil netu. Okrovyanil nogi, ne mogu idti...
     Glaza  CHalyka potuhli,  bol'shoe gore pridavilo ego  k zemle. On v sotyj
raz tverdil slova otca: "Sam pomiraj -- druga spasaj..."  CHalyk sel ryadom  s
Artamoshkoj, pechal'no zaglyadyval emu v glaza:
     -- Obutki nado, beri moi.
     --  Net,  --  otkazalsya Artamoshka, -- ya  v  tajge ne gozh! --  i opustil
golovu.
     CHalyk zadumalsya,  dergal  svoyu kosichku, morshchil  lob.  Potom  vytashchil iz
kozhanogo meshka derevyannogo bozhka i zabormotal chto-to, prizhimaya ego to k uhu,
to k grudi, to k shcheke.



     CHalyk  vnimatel'no  osmatrival mestnost'. Po  solncu, po  derev'yam,  po
techeniyu rek umel on opredelyat' put'. No na etot raz izmenili glaza, izmenila
pamyat'.  K poludnyu oni zashli  v neprohodimye kamenistye rossypi  i burelomy.
Serye,   obrosshie   stoletnimi  mhami   kamni   gromozdilis'   nepristupnymi
krepostyami, gde-to gluboko pod zemlej  pleskalsya ruchej,  stvoly povalivshihsya
derev'ev pregrazhdali put'.
     -- Hudoe mesto! Dazhe pticy ne zaletayut syuda -- boyatsya, -- skazal CHalyk.
     Artamoshka posmotrel na druga pechal'nymi glazami.
     Lish'  k vecheru vyshli druz'ya  iz kamenistyh  rossypej i ostanovilis'  na
nochleg u svetlogo ruch'ya.
     Sidya u kostra, oslabevshij Artamoshka tyazhelo vzdohnul:
     --  Tol'ko zveryu  da  ptice  v  tajge  horosho,  a  cheloveku... -- On ne
dogovoril i zatih.
     -- Hoj! Zachem tak! -- ispugalsya CHalyk. -- Ne nado chernoe slovo puskat'.
Veter ego uneset daleko, uslyshit hozyain tajgi -- hudoe budet.
     Artamoshka   molchal.  On  zasunul  ruku  za   pazuhu,  otchayanno  carapal
pochernevshee  ot  gryazi  telo.  Na  grudi u  nego  na mednoj cepochke boltalsya
svetlyj krestik. CHalyk uvidel krest, smertel'no  poblednel, v  strahe zakryl
lico  rukami i,  s®ezhivshis', prinik  k zemle. Pered  nim,  kak zhivye,  plyli
rodnye lica. Vspomnil CHalyk temnyj  zimnij den'. V rodnom chume vokrug kostra
sidit vsya sem'ya, i staryj Panaka rasskazyvaet ob evenkijskih bogatyryah:
     "Hrabrye i  sil'nye  byli  bogatyri: solnce  mogli  ostanovit',  lisicu
zastavit' plakat',  reki vysushit', les  povalit'. No gore bol'shoe sluchilos':
vyvelis',  na  zemle  eti  bogatyri,  i ostalsya evenkijskij narod sirotoj. A
vyvelis'  bogatyri  potomu,  chto  prishli  nevedomo  otkuda  strashnye lyudi  s
bol'shimi krasnymi borodami, so  svetlymi,  kak nebo,  glazami i  s ognennymi
krestami  na grudi. Pryatali  krasnoborodye lyudi  kresty pod svoimi odezhdami,
inache vse vokrug pogibalo, dazhe  reki penilis' i kipeli, gory stonali  i vse
umiralo.
     Ne mogli evenkijskie bogatyri pobedit' lyudej s ognennymi krestami. Dazhe
strela velikogo  bogatyrya Alamyk-Taya, kotoroj  on naskvoz' probival ogromnuyu
goru,  ne  mogla  srazit'   vraga.  V  rukah  krasnoborodye   lyuchi   derzhali
smertonosnye palki.  Palki  eti  rychali  strashnee  beshenogo  kabana, brosali
krovavye yazyki ognya, i gustoj  dym pokryval les, gornye reki,  kak pokryvayut
chernye tuchi zolotoe nebo.
     Poyavilsya ruchej Goryachie Slezy, a poyavilsya  on potomu, chto  zhena velikogo
bogatyrya Alamyk-Taya, uvidev ubitym  svoego muzha, tut  zhe ubila vseh  detej i
ushla  v gory.  Mnogo  let plakala  zhena  Alamyk-Taya, do dna vyplakala glaza,
oslepla i umerla. A iz etih  slez rodilsya v gorah ruchej Goryachie Slezy. I vot
svistit i  besnuetsya  purga, stonet les, derev'ya v belye  dohi odelis', reki
zakovany krepkim l'dom, zveri zarylis' gluboko  v zemlyu, lish'  ruchej Goryachie
Slezy techet i perelivaetsya, kak letom, a voda v nem goryachaya  i solenaya, voda
v nem -- slezy chelovecheskie.
     Ohvachennye velikim strahom, evenki brosili svoi rodnye mesta i pobezhali
s  yuga  na  holodnyj sever i stali  kochevat'  po tajge i  tundre, vplot'  do
Ledovitogo okeana. Dazhe buryj medved' ubezhal  na sever i  ot ispuga pobelel,
lisicy  zolotistye, pobrosav svoi  teplye  nory,  tozhe  ubezhali na  sever  i
prevratilis'  v  belyh  pescov. Pestraya lesnaya  kuropatka  ostavila  zelenye
zarosli, uletela v snezhnuyu tundru i stala beloj-beloj, kak sneg".
     CHalyk vzdrognul, ot  tyazhkih vospominanij krov' prilila  k  serdcu. On s
trudom podnyal golovu. Artamoshka dremal.
     Solnce padalo  za  gory,  po vetkam derev'ev skol'zili poslednie  luchi.
Iz-pod  rasstegnutogo  vorota  Artamoshki  vyskol'znul krestik i oslepitel'no
sverknul na  solnce. Kak molniej udarilo CHalyka. On vskochil,  ispugannyj,  s
rasstrepannymi  volosami,  i,  ne  oglyadyvayas',  pustilsya  bezhat'. Ne  uspel
Artamoshka pripodnyat'sya, kak CHalyk skrylsya za stvolami derev'ev.
     "Brosil!"  --  kol'nula  Artamoshku strashnaya  mysl'.  Strah  obuyal  ego.
"Sginu!  -- podumal on. -- Lyutyj zver' razorvet!" Prizhavshis' k stvolu staroj
sosny, Artamoshka drozhal vsem telom.
     CHalyk bezhal  ne oglyadyvayas':  emu kazalos', chto za nim  kto-to gonitsya,
pered glazami  vertelsya ognennyj  krest. Lish'  kogda  nastupila  noch', CHalyk
vspomnil ob Artamoshke. Zazhav rukami golovu, on  sel na kortochki,  vytashchil iz
sumki bozhka i,  kachayas'  plavno iz storony  v storonu, chto-to sheptal, shevelya
belymi gubami.
     Tak provel CHalyk vsyu noch'. Na  rassvete on udaril bozhka o zemlyu,  potom
prilozhil  k  uhu, vnov'  udaril  i  vnov' prilozhil  k uhu. Derevyannyj  bozhok
molchal.  Togda  CHalyk vytashchil  svoj  ohotnichij  nozh i kol'nul sebya  v  ruku.
Bryznula  tonkaya  strujka  krovi. CHalyk obil'no smazal  shirokij rot bozhka  i
zasheptal.   Vskore   shepot  stal  gromche  i   postepenno  pereshel  v   krik:


      Solnce bol'shoe, a ty, bog, eshche bol'she, -
     Verni mne druga!
     Veter silen, a ty, bog, eshche sil'nee, -
     Verni mne druga!
     Ognennyj krest strashen,
     No ty, bog, eshche strashnee, -
     Ubej krest, verni mne druga!

     Glaza CHalyka to bluzhdali, to zagoralis' yarkim ogon'kom, to  potuhali, i
blednoe lico zastyvalo, kak u mertveca. CHalyk vnov' stal  bit' bozhka o zemlyu
i vnov' podnosit' k uhu.
     ...Artamoshka  vtoruyu noch' otsizhivalsya na  vershine  vysokoj sosny. Kogda
solnce  vysoko podnimalos' nad  goroj, on spuskalsya  na  zemlyu.  Razbityj  i
golodnyj, on edva peredvigal  nogi. Vskore sily  ostavili ego, i  on vpal  v
zabyt'e.
     Ochnulsya Artamoshka  ot prikosnoveniya chego-to holodnogo. Otkryv glaza, on
uvidel  radostnoe  lico. CHalyk gladil svoej  shershavoj  rukoj Artamoshkin lob,
prizhimalsya  k  ego vospalennoj shcheke  svoej shchekoj,  soval  emu  v  rot  kuski
goryachego polusyrogo myasa.
     -- Esh', drug! Ne pomiraj, drug!.. -- bormotal CHalyk.
     Kogda  Artamoshka  podnyal  golovu,  to uvidel, chto  lezhit  on  na myagkih
pihtovyh vetkah, prikrytyj  mehovoj parkoj CHalyka, a nad pylayushchim kostrom na
palke  zharitsya dich'. Artamoshka pripodnyalsya i  sel. Ruka  u  CHalyka byla tugo
peretyanuta berestoj. Artamoshka sprosil:
     -- CHto eto?
     -- Ruku  nemnogo  rezal --  boga malen'ko  kormil:  kazhdyj vkusnuyu  edu
lyubit.
     -- Pochemu ubezhal? -- prostonal Artamoshka.
     -- Sil'no  pugalsya, -- otvetil  tiho  CHalyk i s  trevogoj posmotrel  na
grud' Artamoshki.
     Artamoshka ponyal i vytashchil krest.
     -- Ne bojsya, ne bojsya! -- uspokaival Artamoshka. -- Sovsem  ne  strashno.
Na, potrogaj!
     No CHalyk  ne  reshalsya. Glaza  ego blesnuli, on, putaya russkie  slova  s
rodnymi, toroplivo rasskazal  Artamoshke pro strashnye dela lyudej  s krestami.
Artamoshka potrogal krest, no s shei ego ne snyal.
     CHalyk  sdvinul brovi, dlinnye volosy ego v besporyadke  padali na plechi,
skulastoe lico pokrylos' krasnymi  pyatnami, uzkie glazki  begali i metalis',
kak dva perepugannyh zver'ka. On dernul Artamoshku za rukav, tknul  pal'cem v
grud' i sprosil:
     -- |to bog?
     -- Bog, -- otvetil, ne dumaya, Artamoshka.
     -- Strashnyj?
     -- Net.
     --  Strashnyj!  -- ne poveril CHalyk. Vskochil i drozhashchim golosom u samogo
uha Artamoshki kriknul: --  Ty  -- druga, ya  -- druga, pust'  i nash bog  tozhe
budut druga!
     Artamoshka molcha kivnul golovoj.
     CHalyk bystro vytashchil iz sumki derevyannogo bozhka. Staratel'no  prikryvaya
ego rukami, on zadyhalsya ot  volneniya i ne reshalsya polozhit' bozhka na  zemlyu.
Artamoshka snyal  krest.  CHalyk  drozhashchimi  rukami  polozhil  bozhka. Nichego  ne
sluchilos'. CHalyk oblegchenno vzdohnul. Potom on spryatal svoego bozhka v sumku,
a Artamoshka nadel krest na sheyu.
     Utrom, kogda solnce brosilo pervye luchi, a  tuman gustym  molokom nizko
plyl nad  zemlej, CHalyk i Artamoshka toroplivo shagali  po mokroj  trave. Tuchi
komarov i moshki kruzhilis' nad golovami, lezli  v nos, v  ushi, i, kak  ognem,
zhgli  i  bez togo  izmuchennyh putnikov. CHalyk shel  bystro, i  Artamoshka edva
pospeval  za  nim. On  chasto  smahival  tyazhelye  kapli  pota,  otbivalsya  ot
nadoedlivyh  komarov  i dumal: "Zatoropilsya CHalyk,  dazhe solnca ne dozhdalsya.
Mozhe, zhil'e chuet".
     Solnce  stalo  nad  golovoj.  Vdrug  do  Artamoshki donessya  rezkij krik
CHalyka:
     -- Alachar! Alachar!
     Artamoshka zabyl pro ustalost', kinulsya k CHalyku.
     "ZHil'e!"  --  podumal Artamoshka,  i  serdce ego zahlebnulos'  nezhdannoj
radost'yu. CHalyk pokazyval na otvesnuyu granitnuyu skalu:
     -- Alachar! |to Alachar -- skala!
     Artamoshka  vzglyanul i zastyl  ot neozhidannosti.  Pered nim  vozvyshalas'
sovershenno otvesnaya granitnaya  skala. Kazalos', kto-to ogromnym nozhom srezal
chast' gory. Srez  byl rovnyj, gladkij, i raznocvetnyj granit radugoj igral i
perelivalsya  na  solnce. S otvesa skaly, iz  uzkoj rasshcheliny,  rovnoj struej
bila prozrachnaya  voda. Struya padala vniz s ogromnoj  vershiny. Za mnogie gody
ona  vytochila v granitnoj plite  chudnuyu chashu. |ta  velichestvennaya  granitnaya
chasha  perepolnyalas' vodoj, kotoraya  penilas' i  raspleskivalas' po  storonam
serebryanymi struyami. Artamoshka brosilsya  k chashe, naklonilsya, hotel napit'sya.
No CHalyk ispuganno ostanovil ego:
     -- Ne nado!.. |to ne voda -- eto krov'!
     Udivilsya  Artamoshka  i napryazhenno  stal vsmatrivat'sya  v  chashu.  V  nej
pleskalas'  i  kipela  prozrachnaya,  kak  nebo, voda.  No kak  tol'ko  solnce
spryatalos'  i granitnaya chasha ostalas' v teni,  proizoshlo neozhidannoe. Voda v
chashe stala temno-krasnaya,  kak krov', a  strui padali i  razletalis' gustymi
krasnymi bryzgami. Artamoshka vzdrognul, popyatilsya.
     -- Krov'! -- shepnul CHalyk i zashagal proch'.
     Lish' pozzhe, u kostra, povedal CHalyk Artamoshke tajnu etoj chudnoj skaly.
     -- Budu govorit', kak staraya Tykyl'mo v chume govorila.
     -- Govori, -- probormotal ustalo Artamoshka.
     Raskachivayas' plavno, kak veter kachaet vershinu staroj  sosny, rastyagivaya
kazhdoe slovo, stal CHalyk rasskazyvat' predanie svoego naroda:
     -- ZHil-byl sila-bogatyr', slavnyj evenk Maklacha. Ravnogo emu po sile ne
bylo na zemle. Idet  po tajge Maklacha i put' levoj  rukoj  raschishchaet.  Stoit
sosna stoletnyaya. Dernet ee za vershinu Maklacha -- i svalitsya ona k ego nogam.
Stoit  gora  beloj  shapkoj, oblaka  podpiraet,  kamenistymi  nogami v  zemlyu
vrosla, a Maklacha  podojdet, tolknet ee plechom  --  i gora  pered nim upadet
rovnoj  polyanoj. Techet reka,  goluboj  volnoj  o bereg igraya, peski  zolotye
neset po dnu. Podojdet Maklacha k toj reke, svalit v nee skalu -- i otojdet s
plachem reka v storonu. Uvidel odnazhdy Maklacha krasavicu Alachar, i zagorelis'
ego glaza, kak dva solnca. Poklonilsya Maklacha nizko i skazal krasavice:
     "Alachar, ya hochu, chtob tvoya shcheka pril'nula k  moej shcheke, chtob tvoi yasnye
glaza  smotreli  v  moi  glaza, chtob  tvoi tonkie  pal'cy zapletali v  tuguyu
kosichku moi chernye volosy..."
     I skazala ta krasavica, ravnoj kotoroj na svete nikto ne videl:
     "Sila-bogatyr',  slavnyj Maklacha, razrezh' svoim nozhom vot  etu goru,  v
nej spryatano schast'e evenkov".
     Shvatil nozh  Maklacha  i vonzil  ego v samoe serdce  gory. Skripnul nozh,
ognennye iskry metnulis' zloj molniej. Ne mog Maklacha razrezat' goru, tol'ko
kromku  u nee  srezal.  I zaplakala ta skala slezoj prozrachnoj, kak nebo.  A
Maklacha shvatil otrezannyj kusok gory, podnyal ego nad golovoj i brosil vniz.
Udarilas' skala o  zemlyu, gromom ohnula  po  tajge, i  obrazovalas' kamennaya
chasha. Alachar skazala:
     "Vidno, ochen' gluboko spryatano schast'e evenkov i est' na zemle bogatyr'
sil'nee tebya".
     Maklacha  pobelel,  kak beresta, shvatil krasavicu Alachar,  prizhal  ee k
svoemu serdcu i brosilsya vmeste s nej s vysokoj skaly pryamo v kamennuyu chashu.
S teh  por, kak spryachetsya solnce,  kamennaya chasha napolnyaetsya krov'yu Alachar i
Maklacha.
     A v zimnyuyu buryu stonet skala zhalobnym  voem, kak stonet ranenyj los'. I
nikto togda k skale ne reshaetsya podojti...
     Vsyu  noch' snilas'  Artamoshke chudo-skala, plyl  pered  glazami  strashnyj
bogatyr' Maklacha.
     Rano utrom vstrepenulsya Artamoshka ot radostnogo krika CHalyka, vskochil i
brosilsya  bezhat'  k  nemu.   Okolo  ruch'ya  na   zheltom  peske  sidel  CHalyk,
vsmatrivalsya v temnye kruzhochki:
     -- Oleni hodili! Oleni hodili!
     -- Nu? -- obradovalsya Artamoshka.
     -- Davno hodili, ochen' davno, odnako,  poslednim snegom. V  etih mestah
sajbu nado iskat', -- zadumchivo govoril CHalyk. -- Sajbu najdesh'  --  dobrogo
cheloveka najdesh'.
     CHalyk rasskazal Artamoshke o taezhnyh obychayah svoego naroda.
     Taezhnye kladovye -- sajby -- stavyat kochevye evenki v gluhih  mestah, na
zimnih stojbishchah. Vse vzyat' s soboj vo vremya kochev'ya ne v silah ohotnik, vot
i  stavit  v tajge on svoyu  sajbu -- nebol'shuyu kladovuyu na  vysokih stolbah,
chtob  ne zabralsya v nee zver'. V kladovuyu berezhno skladyvaet zimnie pokryshki
dlya chumov,  vsyu zimnyuyu odezhdu,  pushninu, zapasy edy: suhoe myaso, suhuyu rybu,
suhie koren'ya i yagody,  iskusno prigotovlennye rukami umeloj  hozyajki  chuma.
Vse eto hozyain berezhno nakryvaet berestoj ili  delaet legkuyu pokryshku. Sajby
svyashchenny. Hozyain sajby  vmeste s  sem'ej otkochevyvaet na letnee  stojbishche za
sotnyu  verst. Nikto ne zabotitsya o  sajbe, nikto ne ohranyaet  ee, potomu chto
nikogda nikto, krome hozyaina, ne prikosnetsya k nej. "Dazhe mysh' ne podhodit k
sajbe  --  znaet,  chto ona  zdes' ne hozyajka", --  govoritsya  v  evenkijskoj
poslovice.  Nikto  iz  sajby  ne voz'met dazhe  odnoj  kroshki  chuzhogo  dobra.
Naoborot, esli sluchajno nabredet chelovek na  ch'yu-nibud' sajbu i uvidit v nej
neporyadki, to  ozabochenno pokachaet golovoj i skazhet: "Sgniet dobro cheloveka,
k zime vernetsya on  k  pustoj  sajbe, ot gorya bol'shogo umret". I neizvestnyj
chelovek staratel'no privedet sajbu v poryadok.
     No esli v tajge sluchitsya u  cheloveka bol'shoe gore:  padut oleni, sgorit
chum  ili drugoe neschast'e obrushitsya na ego golovu,  to mozhet takogo cheloveka
spasti  ot  smerti  chuzhaya sajba.  CHelovek voz'met  v  dolg  iz  sajby  samoe
neobhodimoe,  chtoby  ne  umeret'.  Dolg obyazatel'no  budet  vozvrashchen.  Esli
chelovek, vzyavshij chto-libo v dolg iz  sajby, umret, ne uspev rasplatit'sya, to
vse ravno ego  rodichi dolg obyazatel'no  vernut. S radost'yu v  glazah  skazhet
hozyain sajby: "V sajbu moyu dolg vernulsya!"
     Sajbu nashli  v  gluhom  i  strashnom  meste,  okolo krivoj, poluzasohshej
listvennicy.  Na  vysokih  stolbikah  stoyal  malen'kij brevenchatyj ambarchik,
sverhu on byl umelo zakryt berestoj i palkami. Ryadom lezhalo tonkoe brevnyshko
s zarubkami -- lestnica. CHalyk  podstavil lestnicu i polez. Pripodnyav dosku,
razdvinuv rukoj berestyanuyu pokryshku, on popal rukoj v myagkie olen'i shkury.
     -- CHuma zimnyaya krysha, -- skazal  on. -- Starogo hozyaina sajba  -- dobra
mnogo!
     -- Tashchi! -- toropil ego snizu Artamoshka. -- Tashchi!
     CHalyk molchal i glubzhe zaryvalsya v myagkie shkury...
     --  Meshok hozyaina!  --  priglushenno kriknul CHalyk, i  k nogam Artamoshki
upal ogromnyj kozhanyj meshok.
     Potom on  podal Artamoshke  berestyanuyu  sumku. Krasivaya  sumka, rasshitaya
raznocvetnymi kusochkami kozhi i mehov, vyzvala  u Artamoshki radostnyj trepet.
On neterpelivo  dernul  za  kozhanye  zavyazki. Sumka okazalas'  tugo  nabitoj
rovnen'kimi, temnogo cveta, suhimi kusochkami.
     -- V rot kladi! -- smeyalsya CHalyk.
     Eda vkusno  hrustela  na zubah,  i Artamoshka toroplivo nabival  eyu rot.
CHalyk ob®yasnil:
     --  |to kusochki  sushenogo  myasa  olenya, kusochki  belogo  kornya i yagody.
Dobraya hozyajka edu horoshuyu gotovit. Kogda idet ohotnik na ohotu, zhena kladet
ee  v ego sumku. Edy malen'ko  -- vsego gorst',  a v kipyatok bros'  -- budet
mnogo, vot skol'ko. -- I on pokazal na svoyu rastrepannuyu shapku.
     CHalyk razvyazal kozhanyj meshok. V nem lezhala zimnyaya odezhda hozyaina sajby:
kozhanaya  obuv',  mehovye rubahi, shtany, kurtki.  Artamoshka snyal  s sebya  vse
rvanoe i odelsya v novuyu odezhdu evenka. CHalyk smenil lish' kozhanye unty.
     -- Ty nashego rodu stal, -- usmehnulsya CHalyk, rassmatrivaya Artamoshku.
     Artamoshka  v  meshok,  a CHalyk v  sumku stali  nasypat'  sushenogo  myasa.
Artamoshka hvatal polnymi gorstyami i staralsya zahvatit' kak mozhno bol'she.
     --  Berem vse,  vse sgoditsya! -- zahlebyvalsya  ot radosti Artamoshka. --
Darovoj klad  nashli... Dolgo  iskali,  muchilis'... CHto  stoish'?  --  sprosil
Artamoshka.
     --  Hudo eto,  --  ostanovil  ego  CHalyk. --  Mnogo  voz'mesh' --  mnogo
otdavat' nado.
     -- Otdavat'? -- zasmeyalsya Artamoshka.
     -- Dolg vsegda obratno polozhit' nado, -- spokojno otvetil CHalyk.
     -- A  kto videl, chto  my brali? --  hitro podmignul  Artamoshka. -- Kto?
Vzyali -- i bezhim! A to... dogonyat, otberut...
     Umnye glaza CHalyka soshchurilis', rot skrivilsya, legkaya usmeshka skol'znula
po tonkim gubam:
     -- Hozyain pridet k  sajbe i skazhet: "Dobrye byli lyudi: sebe vzyali i mne
ostavili".
     CHalyk otsypal iz svoej sumki obratno v berestyanuyu sumku bol'she poloviny
sushenogo  myasa.  Artamoshka  dazhe splyunul  ot  zlosti.  I  kogda  CHalyk  vzyal
prigorshnyu  sushenyh kusochkov  iz  ego,  Artamoshkinogo, meshka,  on  vyrval  i,
zadyhayas', otchayanno zamahal rukami:
     -- Ne dam! Ne dam!
     CHalyk opustil ruki, i Artamoshka uvidel: sdvinulis' tonkie brovi CHalyka.
Artamoshke stalo stydno, on brosilsya k CHalyku:
     -- |to ya tak! Tak ya! Beri hot' vse obratno! Beri!
     CHalyk staratel'no-staratel'no  spryatal v meshok hozyaina svoi potrepannye
unty  i vsyu rvanuyu odezhdu Artamoshki. Zavyazal  remeshki berestyanoj  sumki. Vse
eto ulozhil obratno pod kryshu sajby, umelo zakryl, neskol'ko raz  proveril i,
kogda ubedilsya,  chto ni dozhd', ni veter  ne popadut pod kryshu  i ne poportyat
dobro neizvestnogo hozyaina, uspokoilsya.
     Potom on vzyal iz kolchana  luchshuyu strelu i ostriem nozha  vyrezal  na nej
neskol'ko  tainstvennyh znachkov, vyrval volosok iz svoej  kosichki, perevyazal
im dragocennuyu strelu i berezhno  zasunul ee pod  kryshu  sajby.  Slez,  ubral
lestnicu,  eshche raz posmotrel,  vse li horosho sdelal, i  otoshel. Nedaleko  ot
sajby  on votknul palochku-shest i  nizko naklonil ee v tu storonu, kuda dumal
idti. Nizkij naklon oboznachal, chto lyudi ushli daleko.
     CHalyk vzglyanul poslednij raz  na sajbu, zadumalsya. Emu predstavilsya tot
den',  kogda k  sajbe  pod®edet  ee hozyain. Sidya na olene,  eshche ne  pod®ehav
vplotnuyu k sajbe, staryj  evenk prishchurit glaza i dobrodushno skazhet: "V sajbe
moej  gost'  byl.  Dobryj  li chelovek byl?"  --  i potoropit  olenya.  Bystro
soskochit s olenya,  zalezet  v  sajbu i  vytashchit  strelu. Volosok  peregryzet
zubami,  poderzhit  konchik vo rtu i  vyplyunet  ego  v  podvetrennuyu  storonu.
Prismotritsya k strele i uvidit na nej moj risunok.
     Namorshchit lob staryj evenk, eshche raz vnimatel'no posmotrim, vse pojmet.
     "|ge, byli  dvoe!  Odin s  kosichkoj  -- nashego roda,  evenk, drugoj bez
kosichki --  chuzhoj...  S  kosichkoj  idet vperedi. Znachit, ne ego  vedut, a on
vedet".
     Potom posmotrit staryj evenk na chetyre prodolgovatye petel'ki, pokachaet
golovoj, chmoknet gubami i pechal'no skazhet:
     "Peshkom idut, olenej u nih net. Ne minovat' im bol'shoj bedy".
     A kogda on uvidit na strele znachok v vide pticy -- ne poverit, k solncu
strelu povernet, eshche raz posmotrit i v strahe otshatnetsya:
     "Hoj, hoj! Tak ved' eto evenk iz roda Lebed'-Panaki! Kak tak? Ved'  rod
Panaki umer, lyuchi vseh ubili!"
     Zavertyatsya  v golove starogo  evenka strashnye  mysli,  sozovet  on vseh
ohotnikov svoego roda. Starejshie skazhut:
     "Mertvye  prihodili.  Hudo  eto.  Nado  zhertvu doroguyu  davat',  skoree
uhodit' ot strashnogo mesta".
     Zatem na  bol'shom dereve  sdelayut zasechku, a v  duplo  spryachut  edu  so
slovami: "Zlye duhi mogut spryatat' ot tebya dorogu, prihodi obratno i esh'".
     Toroplivo soberutsya lyudi i ubegut, chtoby nikogda bol'she ne vozvrashchat'sya
k strashnomu mestu...
     Zadumalsya eshche bol'she CHalyk: "Kak dolg otdavat' budu, gde najdu  dobrogo
hozyaina?" On tyazhelo vzdohnul  i bystro zashagal proch' ot sajby. Za nim sledom
v legkih untah speshil Artamoshka.
     SHli dolgo, shli bez ostanovok. U reki, na zolotisto-zheltom peske, uvidel
CHalyk chetkie olen'i sledy. Sklonivshis' nizko, obradovalsya:
     -- Olen' hodil!
     CHalyk vsmatrivalsya v kazhduyu borozdku na peske.
     --  Odnako,   dikij  olen',  --  beznadezhno  skazal  on  i  vnov'  stal
vnimatel'no smotret' na pesok, chtoby najti hot' odnu primetu i uznat', kakie
zhe oleni ostavili sledy na peske.
     No primet takih ne bylo.

        
     




     BRATSKIJ OSTROG

     Sinyaya reka gladkaya,  s otlivom. Lizhet ona  berega -- krutye yary, igraet
volna   zheltym   peskom,   na  solnce  perelivaetsya.   Tishina  vokrug,  lish'
chajki-rybolovy, rassekaya  razmashistymi kryl'yami  vozduh, s  krikom padayut na
gladkuyu ravninu vody i plavayut belymi cvetami.
     CHalyk  i Artamoshka s trudom  probirayutsya  cherez  pribrezhnye  zarosli  i
ostorozhno shagayut po averinoj trope. Pervym reku uvidel Artamoshka.  Solnechnyj
luch otbleskom bryznul po gladi reki. Artamoshka nevol'no soshchurilsya:
     -- Reka!
     -- Hudaya reka, -- brosiv beglyj vzglyad, mrachno otvetil CHalyk. --  Sinyaya
reka -- schast'ya na nej net...
     Oba zamolchali.  Podoshli k krutomu yaru, opustilis' na zolotistyj pesok i
sladko zadremali.
     Po  reke neslas'  pesnya.  Pesnya  plyla,  rvalas'  i teryalas',  utopaya v
beskonechnoj sineve. Artamoshka pripodnyal golovu. Pesnya priblizhalas'.
     -- CHto eto? -- ispugalsya Artamoshka, ne otkryvaya glaz. -- Nikak, son?
     Uho  pojmalo pervye  neyasnye slova, kotorye  prines  pribrezhnyj  veter.
Veter brosil slova, i  vnov' vse zatihlo. Artamoshka otryvisto dyshal, rvalos'
i metalos' serdce. On vsmatrivalsya v blesk reki. No  vot nakonec doneslis' s
reki dorogie, ponyatnye slova:

      Izdaleche, iz chistogo polya,
     Da iz razdol'ya shi-ro-o-ko-ogo...

     I katilos' eho, i  neslas' po  gladkoj ravnine buntarskaya,  razdol'naya,
hmel'naya  pesnya. Artamoshka vskochil, a za  nim  i  CHalyk.

     S hrebta SHingal'skogo,
     Iz-za belogo kamnya,
     Iz-za ruch'ya glubokogo
     Vykatilos' znamya,
     Znamya vol'noe...

     Pesnya neslas'  blizko, plyla  nad  golovoj, a  serdce Artamoshkino chuyalo
radost'.
     Vmeste s  pesnej iz-za  krutoj gory vyplyli struzhki  ostronosye.  Veter
trepal parusa,  vzletali vesla, i  rezali  struzhki  sinyuyu glad', ostavlyaya za
soboj bugry voln da snezhno-beluyu penu.
     Gremeli lyudskie golosa:

      A byli u vol'nicy
     Tri pushechki mednye
     Da ruzh'ya dolgomernye...
     Tri pushechki...

     Drognulo serdce CHalyka, on szhal v rukah luk hrabrogo Sarancho. V  strahe
perekosilos' lico:
     -- Lyuchi!..
     S krikom CHalyk pustilsya bezhat' v tajgu. Za nim kinulsya i Artamoshka.
     Struzhki povernuli kruto k beregu. Grohnuli vystrely, chernye kloch'ya dyma
povisli nad rekoj.  Artamoshka i CHalyk pritailis'  v pribrezhnyh zaroslyah.  So
struzhkov brosilis' lyudi v vodu i kinulis' na bereg.
     -- Lovi lesnyh!
     Artamoshku  shvatili  za vorot  ch'i-to  ruki-kleshchi  i podnyali na vozduh.
Sletel  malahaj, i ryzhie Artamoshkiny volosy  vzdybilis' kopnoj. Perepugannye
glaza  ego vstretilis' so zlymi  glazami  raz®yarennogo  cheloveka.  Artamoshka
glyanul cheloveku  v  lico, golubye glaza cheloveka rasshirilis', ruki bessil'no
opustilis', i, pyatyas' nazad, on zakrestilsya. Artamoshka vytyanulsya i  smushchenno
skazal:
     -- Tot... Tot i est'!
     Artamoshka blizhe podoshel k neznakomcu, pristal'no vsmotrelsya:
     -- V Irkutskom gorodke byval?
     -- Byval.
     -- Ne tebya l' bili smertonosno kupcy Paramonovy?
     -- Bili, bili... No kakie kupcy, mne to nevedomo.
     -- Sen'ka! -- nadryvalsya chej-to ohripshij golos. -- Hvataj!
     -- Hvataj! -- orali so vseh storon.
     Artamoshka uvidel, kak volokut perepugannogo CHalyka, i brosilsya k nemu:
     -- Pustite, to moj brat!
     Opeshili lyudi, ostanovilis'. Sen'ka Kosoj vyletel vpered, udaril sebya  v
grud', sorval s golovy rvanuyu shapchonku:
     -- Lyudi vol'nye! Paren' -- Irkutskogo gorodka beglec. Kreshchenaya dusha!
     -- Breshesh'! -- razdalis' golosa.
     Sen'ka krichal:
     -- Ot ego ptich'ego umen'ya zhiv ya ostalsya!..
     Tut zhe, na krugu, povedal Sen'ka svoim tovarishcham o tom, kak spas ego ot
smerti ptich'im pen'em Artamoshka.
     -- CHej budesh' i otkuda? -- sprosil Artamoshku vysokij shirokoskulyj muzhik
s zhivymi, umnymi glazami i glubokim krasnym shramom cherez ves' lob.
     Artamoshka podumal: "Odnako, sam ataman".
     -- Artamon ya, syn Luzinov, Irkutskogo gorodka zhilec.
     -- CHej? -- udivlenno peresprosil muzhik.
     -- Luzinov!.
     -- Luzi-inov?  --  naraspev  protyanul muzhik  i topnul  nogoj.  --  Lyudi
vol'nye, slyhali? A?
     -- Slyhali!
     -- Tyaten'ki  moego izdel'e!  --  obradovalsya  Artamoshka  i  pokazal  na
rukoyatku nozha, kotoryj visel na poyaske muzhika.
     --  |tot  paren' libo  oboroten', libo obmanshchik:  synom nashego  atamana
Filimona prikinulsya.
     --  Edinym razom  duh vyrvu! --  shvatil za shivorot  Artamoshku  vysokij
muzhik. -- Kreshchen?
     -- Kreshchen! -- prohripel Artamoshka.
     -- Kazhi krest!
     Artamoshka  s trudom zasunul  ruku  za  vorot,  vytashchil  krest, pokazal.
Vokrug poslyshalos':
     -- Kreshchena dusha!
     -- A tot kreshchen? -- ukazal muzhik na svernuvshegosya v klubok,  svyazannogo
CHalyka.
     Artamoshka osmelel:
     --  Lesnoj  tozhe kreshchen,  --  i, podskochiv  k  CHalyku, bystro  i  lovko
vydernul iz-za pazuhi CHalyka mednyj krest.
     -- I etot kreshchen! -- udivilis' muzhiki.
     Nikto ne zametil, chto lovkij Artamoshka iz-za pazuhi CHalyka vytashchil svoj
zhe krest, kotoryj on do etogo migom sorval so svoej shei i zazhal v kulake.
     Artamoshku  i CHalyka priveli k  struzhku  s  krutym  nosom  i razmashistym
parusom. Na vysokom pomoste vozle kormchego stoyal sam ataman vol'noj vatagi i
serdito toropil lyudej. Ataman stoyal bez shapki, veter trepal rusye s prosed'yu
volosy,  iz-pod  rasstegnutogo  vorota   seroj  domotkannoj  rubahi  chernela
volosataya grud'.
     Filimon uznal syna; oni obnyalis'.
     -- Artamoshka,  synok!.. |j,  lyudi, divites', kakova  vstrecha! V  temnoj
tajge  syna povstrechal! Ne zrya spolohi pozdnie goreli  na nebe, sny v golovu
mne lezli primetnye...
     -- Pozdnie spolohi,  ataman,  zavsegda  primeta dobraya:  to k udache, --
skazal Sen'ka.
     --  Udacha  moya,  vatazhniki, tut, na grudi.  -- Filimon prizhimal  k sebe
Artamoshku, shershavymi pal'cami trepal ego kudlatuyu golovu.
     -- Artamonom prozyvaetsya syn-to? Dobryj muzhichok! --  shumeli  vatazhniki,
sobravshis' v krug.
     --  A  eta dusha  lesnaya  otkuda?  --  skosil  glaza  Filimon na CHalyka,
sidevshego na zemle vozle suhoj valezhiny.
     --  To,  tyatya,  CHalyk  prozyvaetsya,  moj  krovnyj  druzhok,  tungusenok,
voevodskih kazakov plennik...
     Filimon oglyadel CHalyka. Artamoshka zasuetilsya:
     -- CHalyk, drug, pod'-ka syuda! Ne strashis', to moj tyatya...
     Smushchennyj CHalyk prizhimalsya k valezhine, ispuganno pryatal glaza.
     -- A nu-ka, pod'  syuda!  Vstavaj, vstavaj! -- Filimon podnyal CHalyka  za
plechi.  -- Ish' kakoj naryadnyj,  raspisnoj.  Ladnyj tungusenok. Horosh...  Nu,
obmolvis'!
     CHalyk molchal. Tut  tol'ko razglyadel Filimon,  chto  Artamoshka  naryazhen v
novye  evenkijskie  odezhdy:  na  nem  lis'ya  parka,  kozhanye shtany,  krasivo
rasshitye unty.
     --  V tajge klad  CHalyk otyskal.  Lohmot'ya ostavil, novoe  vzyal. |to po
ihnemu obychayu zavsegda tak delaetsya.
     -- A druzhka gde nashel, synok?
     -- Iz Irkutskogo gorodka my s nim ubezhali. Zorkie voevodskie doglyadchiki
ne usmotreli. Ot voevodskogo  zhit'ya  solenogo  spaslis'...  Tyazhkoe to zhit'e,
tyatya!
     -- A s mamkoj chto?
     Artamoshka vzdohnul.
     -- Al' net v zhivyh? -- zatrevozhilsya Filimon.
     -- Pomerla... Hvorost' odolela...
     -- A brat Nikanor?
     -- Ubeg!
     -- Kuda?
     -- Ne znayu, tyatya...
     Filimon golovu opustil, prisel na kraeshek pomosta.
     Plyli  po nebu belye oblaka,  bilas' o  bort struzhka melkaya volna. Reka
tiho pleskalas', nagonyaya  pechal'. A  pechali u atamana i bez togo bylo mnogo.
Obnyal on Artamoshku, sprosil:
     -- V voevodah irkutskih kto hodit?
     --  Maloletok,  a pri nem  pravitelem  syn  boyarskij  Perfil'ev.  Surov
voevoda. Maloletok-to dlya vidimosti, odna smehota s nim.
     Usmehnulsya ataman, vypryamilsya, rukoj vzmahnul, budto orel-ptica:
     -- Otchalivaj!
     Vatazhniki opromet'yu brosilis' na korabli.
     -- Otchaliva-aj! -- prokatilos' po reke.
     Struzhki  bystro  vystroilis' gus'kom, grebcy  vraz  udaryali  veslami po
vode. Poputnogo vetra ne bylo, i struzhki medlenno plyli.
     Artamoshka  dolgo  rasskazyval  otcu o  svoem  gor'kom  zhit'e,  o  svoih
zloklyucheniyah, o tyazhkom skitan'e po tajge.
     Slushal Filimon syna, terebil sedoj us, perebiral zagoreloj, obvetrennoj
rukoj vzlohmachennuyu borodu -- dumal. Artamoshka sprosil:
     -- Tyatya, a kuda plyvem?
     Filimon molchal, a potom, kak by razgovarivaya sam s soboj, skazal:
     -- V Bratskij ostrog.  Ostrog tot krutorog,  no ne takie roga lomali  i
eti slomim! Na to my i vatazhniki!
     -- Vatazhniki? -- sprosil zadremavshij ot ustalosti Artamoshka.
     -- Spi! -- laskovo pogladil Filimon po shcheke syna.
     Artamoshka uzhe davno kleval nosom, bormotal sproson'ya nelepicu.
     Nad rekoj plyl tuman, obdaval syrost'yu i  holodom. Filimon prikryl syna
shubejkoj, posmotrel na CHalyka:
     -- Ty by, bratok, prileg, chto sidish'!
     CHalyk  ne  spal, on  sidel v nogah  Artamoshki,  prislushivayas'  k mernym
udaram vesel, zavyvan'yu vetra, tyazhelym vzmaham grebcov.
     -- CHuma net... Olenya net... Schast'ya net!.. -- sheptali ego guby.
     Tol'ko k utru usnul CHalyk. Spal  on nedolgo. Prosnuvshis', uvidel, chto v
struzhke on odin. Lyudi tolpilis' na beregu u kostrov. |to byl prival.
     U bol'shogo  kostra sobralis' vatazhniki. Slushali oni balagura,  cheloveka
byvalogo  Nikolku  Streshneva. Nikolka mnogo skitalsya po  svetu, mnogo videl,
mnogoe ispytal. Trizhdy byl bit knutom, dvazhdy pytan na dybe; lishilsya Nikolka
v  drake  uha,  nelovko  hromal na  levuyu nogu. No  nrava  on byl veselogo i
rasskazchik takoj,  chto noch'  naprolet  rady  vatazhniki slushat' ego  skladnye
rechi. Vel razgovor o Bratskom ostroge, otkuda ubezhal proshlym letom, spasayas'
ot zlobnogo prikazchika. Rech' nachal Nikolka ne spesha:
     --  Bratskij ostrog -- drevnij ostrog: ne  schitany emu  leta, ne pisany
emu goda. Stoit on na vysokom beregu, na krutom yaru. Vnizu, pod yarom, igraet
Angara, prozyvaetsya ona Sinej rekoj. Poodal', vpadaya v Angaru, tiho pleshchetsya
krotkaya Oka. Na sliyanii etih  rek i postavili russkie lyudi ostrozhek. Luchshego
mesta i ne  syskat'. K severu raskinulis' dremuchie lesa, stoyat sedye gory, k
vostoku  -- pashni chernye. Mesta  stol' dlya  pashen  privol'ny,  chto  zhili  by
hleboroby syto  i  bogato,  da grabit ih  prikazchik,  podlaya dusha, Hristofor
Kaftyrev, dochista otbiraet plody tyazhkih  pashennyh trudov. Okrestnosti vokrug
i lesnye i travnye, vygon dlya skota dobryj...
     Nikolka  vzdohnul,  umolk.  Vatazhnikov  rastrevozhili  ego  rasskazy   o
privol'nom zhit'e.
     -- Skazyvaj, skazyvaj! -- toropili oni.
     --  A v lesah zhivut so svoimi olenyami i  sobakami  narodcy,  tungusy --
brodyachie ohotniki, umelye zverolovy. K  yugu ot ostrozhka,  po Angare, tyanetsya
angarskaya  Sytaya dolina -- rodina buryat-kochevnikov.  Po nej stavyat  oni svoi
yurty i pasut tabuny skota.
     Povelel moskovskij car'-gosudar' osvoit' tu sibirskuyu zemlicu, podvesti
buryat i  tungusov pod ego  sil'nuyu ruku, zastavit' ih platit' yasak v carskuyu
kaznu. Snaryazhal  car' v  Sibir' otryad za otryadom.  A krome  togo,  shli  syuda
iskat' schast'ya gulyashchie kazaki, vol'nye  lyudi,  smelye otkryvateli  nevedomyh
zemlic i carstv.
     Vystroili  kazaki  na  beregu  Angary  ostrozhek,   ukrepilis'  v   nem,
zazimovali.
     Tak  vyros  Bratskij  ostrog --  russkaya  krepost'  na Angare. Gordilsya
ostrog vysokimi stenami  --  chastokolom  -- da  glubokimi  rvami.  Ziyali  na
tolstyh stenah ostroga  okonca-bojnicy dlya strel'by  iz pushek da iz pishchalej,
cherneli okonca  smol'nye, iz  kotoryh kazaki  oblivali vraga goryachej smoloj.
Imel ostrog  i potajnoj podzemnyj vyhod k Angare, gde lodki prichal'nye mogli
podhodit' chut' ne vplotnuyu k ostrozhnoj stene.
     Tol'ko  nedolgo  dovelos' groznomu ostrogu voevat', iz  pushek i pishchalej
palit'. Ne sladko zhilos' lesnym lyudyam; po  dremuchej tajge pryatalis' oni, kak
zatravlennye  zajcy: obizhali ih razbojnye hany so svoimi vatagami;  krovavye
dobytchiki, podobno  ognyu,  nabegali  s  yuzhnoj  storony -- grabili,  ubivali,
uvodili v plen.  Skol'ko  prolito bylo krovi,  skol'ko zagubleno  tungusov i
buryat --  schetu net!  Celye  plemena istreblyalis' nachisto... Ryba  ishchet, gde
glubzhe,   a  chelovek  --  gde   luchshe.  Lesnye  lyudi  bez  opaski  prishli  k
ostrogu-kreposti. Prinesli mirnye podarki -- shkury lis, sobolej, pescov -- i
vstali v poddanstvo  russkogo carya. Za tolstymi stenami ostroga, pod krepkoj
rukoj russkih voinov, ne strashny razbojniki-hany!
     -- CHudno! Govori, Nikolka, da ne zagovarivajsya. CHto zh, tungusy i buryaty
tajgu brosili, prishli i rabotnymi lyudyami stali ili pashennymi krest'yanami? --
usomnilsya   staryj  vatazhnik  Petrovan  Smolin   i   sumrachno  posmotrel  na
slovoohotlivogo rasskazchika.
     A  rasskazchik hitro  glaza soshchuril,  molcha  oglyadel Petrovana Smolina i
prodolzhal:
     --  Posmotreli  tungusy i buryaty na zhit'e russkih rabotnyh lyudej i divu
divyatsya: skol' mudrye oni  umel'cy, kakie mastera smyshlenye na vse ruki! CHto
nam, synam Rusi,  zaprosto i obychno,  to dlya tungusov i  buryat -- nevidannye
dikovinki.  Smotryat  oni  na izby  russkie,  na  brevenchatye  stroeniya i  ot
udivleniya  budto gromom oglusheny. Pamyatno mne: odin staryj, stoletnij tungus
podoshel,  oshchupal moyu  izbenku,  pohodil vokrug, rashohotalsya:  "Sovsem  lyuchi
glupye  lyudi!  Zachem  takoj  chum stavyat?  Kak  kochevat',  ego  na  olenej ne
polozhish', v dalekuyu tajgu ne uvezesh'. Vek zhit' na odnom meste? Sovsem hudo!"
     Vatazhniki gromko smeyalis'. Nikolka ostanovil ih:
     -- Tungusy -- hrabrye  ohotniki i  zverolovy. Ognevyh pishchalej ne imeyut,
so strelami da rogatinami idut i na medvedya i na kabana. No syskalsya u nas v
Bratske beglyj muzhik Mishka  Koshkin. Peresmeshnik, plyasun, buyan, a rodila  ego
mat' s zolotymi rukami.  Do chego zh slavno masterit vsyakie  mudrenye zatei --
um  mutitsya! Uvidel on tungusskie lovushki  na sobolej, na lisic, na volkov i
davaj pohvalyat'sya: "Da ya takie smasteryu lovushki  na zverej, chto  nebu  budet
zharko! Vsya dobycha -- v moih rukah, vse soboli -- u menya za pazuhoj!"
     -- Smasteril? -- ne uterpel Petrovan Smolin.
     -- Smasteril na udivlenie vsem ohotnikam i zverolovam. Divnye samolovy!
Stali tungusy perenimat',  a  Mishka  Koshkin --  dusha  naraspashku --  krichit:
"Berite, pol'zujtes'! YA eshche ne to  mogu, mne vse podruchno!" Tungusy i buryaty
k hlebushku nashemu priobykli da k carskomu vinu. Ognennoj vodoj zovut. Tol'ko
davaj!
     Vatazhniki zashumeli, k rasskazchiku podskochil ryzheborodyj muzhik.
     -- Nikolka, o vine pomolchi! Nutro i plachet i  gorit! Klyanus', bochonok s
gosudarevym vinom postav' -- do dna vyp'yu odnim duhom!
     Zahohotali vatazhniki.
     Rasskazchik  zakuril  trubku,  vypustil   oblako   edkogo  dyma,   opyat'
zagovoril:
     --  Tungusy  i buryaty v  um vzyat' ne mogut:  otkuda kalachi  da  karavai
rodyatsya? Na  pashni smotryat i  razgadat'  ne v  silah:  zimoj pashni v snegah,
vesnoj -- v zeleni, letom -- v zolotyh kolos'yah, a gde zhe karavai da kalachi?
     Vatazhniki udivlyalis':
     -- Odno slovo -- lesnye!
     -- Temnota!
     -- Pashnya-to ne vsyakogo kormit, a tol'ko radivogo da umelogo...
     -- Ne kichis', Stepka, -- ostanovil osobo retivogo vatazhnika rasskazchik.
-- Tungusy  i buryaty --  smyshlenyj  narodec, oni i k pashnyam  priobyknut, daj
tol'ko srok. A v tajge tungusy  -- chto  ryba v  vode: znayut  kazhduyu zverinuyu
tropku, vse gornye perehody i vyhody  iz  debrej,  im vedomy  vse perevaly i
voloki, chuyut daleko zverinyj topot, ptichij klekot, zmeinyj ship... Ne hudo by
v provodnikah imet'  nashemu  atamanu starogo tungusa, men'she by  bluzhdali po
burelomam, bolotam da strashnym krucham, zrya by ne mayalis'.
     Vatazhniki pritihli. Nemalo bed priklyuchalos'  s nimi v nevedomyh  lesnyh
dalyah,  v nehozhenyh debryah. CHernaya tajga --  nenasytnaya past':  zazevalsya --
proglotit!
     Petrovan Smolin shumno vzdohnul:
     -- Sladki tvoi rechi, Nikolka, osoblivo o pashnyah, o hlebushke sytnom. Vse
by brosil,  sel na  zemlyu, slezami da  potom ee  napoil  -- rodi,  mat' syra
zemlya, kormi shchedro!
     A Nikolka emu v otvet:
     -- Nenasytna  carskaya kazna, tyazhela  voevodskaya ruka. Zamuchili sborshchiki
-- plati  voevodskomu dvoru, nesi  hleb,  rybu,  lesnye  dobychi;  tungusy --
belku, sobolya,  lisicu; buryaty --  myaso, skot, salo, kozhi. ZHireyut voevodskie
prispeshniki, nabivayut dobrom kladovye kupcy, vse bogateyut imenem moskovskogo
carya,  tol'ko pashennye krest'yane  da  chernyj narod zhivet  bedno, v  nuzhde, v
bede.
     Zlobno sveli brovi vatazhniki, sbili rasskazchika ostrym slovom:
     --  Tak  li nepristupna Bratskaya krepost', sil'na zheleznaya  ruka zlodeya
Hristofora Kaftyreva?
     -- Ne takih valil  chernyj narod, toptal nogami!  Sila-to vot  ona! -- I
Petrovan Smolin energichno zamahal kulakami.
     Vatazhniki vskinuli vverh ognevye pishchali,  nozhi,  piki --  kazhdyj  gotov
brosit'sya v draku.
     A   rasskazchik  v   usy  ulybnulsya,  lukavo  glaza  skosil,  vatazhnikov
podzadoril:
     --  Nonche krikom-to  kuricu ne spugnesh'. Sily-to nado  mnozhit', bol'shoj
vojnoj idti na zlodeev!
     -- Povalim! -- zagremeli golosa.
     Razoshlis' vatazhniki  pozdno  -- uzhe molochnaya polosa pala  na  vostochnye
gory, zvezdy pogasli, predutrennij tuman lenivo plyl nad rekoj.
     Stoyal Bratskij  ostrog vo slavu carya  moskovskogo,  na  strah razbojnym
hanam, na bedu chernomu, rabotnomu lyudu.



     Tretij  god ne davala zemlya urozhaya. Smachivali lyudi zemlyu obil'nym svoim
potom, gorbilis'  nizko, rabotaya  den'-den'skoj,  padali  v  mukah,  k  nebu
obrashchali molyashchie  vzory, kosilis'  na sytuyu Obiralovku, gde  zhili prikazchik,
sluzhilye lyudi da kupcy.
     Razgnevalos' nebo, zharom polyhalo solnce. Ot zhary zemlya lopalas', pyl'yu
razletalas' po vetru. Umirali na kornyu hlebnye zlaki, a s nimi padal, hvataya
zemlyu kostlyavymi pal'cami, muzhik  pashennyj. Zaglohli devich'i  pesni, navislo
nad dymnymi izbami gore, pridavilo ono muzhika k zemle, pridavilo krepko.
     Podtyanuli muzhiki zhivoty, zakusili suhie guby do krovi, shapki  nadvinuli
na glaza da  vsem narodom i poshli  k  prikazchiku za gosudarevoj  milostyn'yu.
Stoyali u vorot, dolgo zhdali  prikazchika. On ne  vyshel,  a  poslal pod'yachego.
Ob®yavil tot tverdoe slovo: prikazchik, mol, v gneve ot vashih razbojnyh slov i
povelel ne dosazhdat' i  rvanoj nogoj na gosudarev dvor ne stupat'. Net hleba
-- vse  ot  boga, ne  zhalujtes'. SHiroka zemlya sibirskaya, nehozheny  ee  lesa,
neezzheny ee reki. Idite, dobyvajte zverya, pticu, rybu; ne lenites' na pashnyah
-- rabotajte, kormites' kto kak mozhet.
     Ne dal doskazat' pod'yachemu ozornoj muzhik Nikita Sedoj. Dvinul on brov'yu
i shagnul vpered:
     --  Poshto  prikazchik  Hristofor  Kaftyrev  k  narodu  ne  vyshel   --  v
gosudarevyh horomah pryachetsya? Ot mirskogo gneva ne spryachetsya, na dne morskom
syshchem!
     A vokrug i poneslos':
     -- Klikaj Hristofora Kaftyreva, ublyudok!
     -- Ne nuzhna nam tvoya rozha!
     -- Ambary hlebnye ot zerna lopayutsya -- nashi spinushki gnulis'!
     -- Hleba!..
     Ubezhal v strahe pod'yachij.
     Na  vysokij  pomost  vzoshel  prikazchik  Hristofor   Kaftyrev,   oglyadel
sobravshihsya, grozno kriknul:
     -- Za izmenu velikim gosudaryam knutom i ognem pouchat' budu! Dur' iz vas
vyb'yu! Ujmites', oslushniki!
     A emu v otvet:
     -- My  gosudaryam poslushny. My  tebe,  dushegubu i muchitelyu ne  poslushny,
gonim tebya!
     Prikazchik i togo bol'she ozlobilsya:
     -- Bunt! Razboj! Gor'ko vam, voram podlym, stanet! Oj, gor'ko!
     Nikita Sedoj shapkoj vzmahnul, na prikazchika s ugrozoj poshel:
     -- Slaz'! Kol' narod golknet* -- ty, kaznitel' nash, smolknesh'!
_______________
     * G o l k n u t ' -- kriknut'.
     I prikazchik s pomosta ubezhal, spryatalsya v gosudarevyh horomah  ostroga.
Vybezhali ostrozhnye kazaki  s  pishchalyami,  pikami da sablyami, narod razognali.
Otoshli muzhiki, zataili zlobu i molcha razoshlis' po izbam.
     Prazdnoval prikazchik-lihodej Hristofor Kaftyrev pobedu.  Tochili  muzhiki
nozhi  da topory,  napravlyali tugie luki, ostrye  rogatiny,  a  kto  i pishchali
ognevye snaryazhal -- kto chto mog.
     Gotovili ostrog  k  yarmarke,  k torgu velikomu. Bystro vyrastali  lavki
kupecheskie vokrug ostrozhnoj ploshchadi.  Gremela Obiralovka, v cvetnye uzory, v
lenty  da kumachi razukrashivalas'.  A  Nahalovka nasupilas',  gnevno sdvinuli
brovi muzhiki.


     Pisec,  vysokij, uzkoplechij malyj,  ryzhevolosyj, blednyj,  samyj nizshij
sluzhka v ostroge, stoyal na krutom yaru, dral  gorlo, vstrechaya korabli, lodki,
doshchaniki, doverhu gruzhennye tovarami. Ne uspeet  korabl' libo lodka tknut'sya
o bereg nosom, uzhe pisec-sluzhka oret:
     -- Solenaya!
     -- Rybnaya!
     -- S voskom!
     -- Hlebnaya!
     I tak celyj den'.
     Pod'yachij chasto pribegaet k piscu, zanosit  v dlinnyj list schet korablej
i  lodok, potom bezhit k  prikazchiku.  Tot shchurit  svoi zheltye  glaza-ognevki,
hmurit lob,  v ume priumnozhaet shchedrye dohody. Stoit on v  svoej svetelke,  u
reznogo  okna,  na  reku smotrit, chtob ne  propustit' korabliki  ili  lodki,
uspevaet  posmotret'  cherez  plecho  pod'yachego  v prihodnuyu  zapis' i  strogo
pouchaet:
     -- Za solenye tovary nabav'! Steregi den'gu, Stepka!
     -- Mozhno, -- otvechaet pod'yachij.
     -- Za hlebnye -- i togo bol'she. Sam znaesh', nedorod.
     -- Opasno, -- kryahtit pod'yachij i vinovato morgaet glazami.
     -- Ne tvoemu razumu sudit'! Nabav'!
     -- Narod zol, s golodu lyut. Ne bylo b...
     Prikazchik derzko perebivaet:
     --  Pishi,  Stepka!  Znayu,  chto govoryu.  Gosudarevu sluzhbu  nesu,  kaznu
carskuyu priumnozhayu!
     Pod'yachij cheshet gusinym perom za uhom i molcha stavit v zapisi cifry.
     Prikazchik nedovol'no sprashivaet:
     -- Stepka, chto-to  podarkov none kupcy nesut mne  malo? Al'  bedny? Al'
skupy da zhadny? Davno ne hodil moj posoh po ih spinam!
     -- Ne gnevajsya, batyushka, -- ispuganno vereshchit pod'yachij.
     Lyudskoj  gam slivaetsya s konskim  topotom i rzhan'em. Ostrozhnaya  ploshchad'
gudit, napolnyaetsya  kalekami, bosyakami, yurodivymi  i  prochim  gulyashchim lyudom.
Otkuda on beretsya, na kakih korablyah on priplyl -- nikomu eto neizvestno.
     Ne uspeet solnce brosit'  svoj pervyj utrennij luch,  kak  vzletayut  nad
ploshchad'yu gul, bran', kriki. I rascvetaet ona pestrotoj cvetistyh koft, yubok,
yarkih platkov, dolgopolyh kaftanov, krasnyh rubah, rubah, vyzhzhennyh solncem,
pobityh  dozhdem i  vetrami.  U lavok tolpyatsya evenki. Na nih  shapki belich'i,
volch'i, lis'i  i  prochego lesnogo zverya, kurtki  iz  tonkogo olen'ego  meha,
opushennye serebristymi hvostami belok.
     Plyvet  gustoj pelenoj  von'  rybnaya,  kvasnaya,  shubnaya,  degtyarnaya.  V
obzhornyh ryadah varitsya v kotlah pohlebka, na raskalennyh uglyah zharyatsya myaso,
ryba,  pirogi,  pyshki.  CHad  i peregar masla  smeshivayutsya  s zapahom sitnogo
hleba, luka, chesnoka. Zvonko krichat torgovki, lotochniki, zazyvaly:
     -- Pirogi s zharu, pyatak za paru!
     -- Kupi kalach -- budesh' silach!
     -- Ne zhalej grosh -- tovar horosh!
     U  carskogo kabaka  da  harchovok  tolpitsya narod: p'yut s gorya,  p'yut ot
schast'ya,  p'yut  s torga, p'yut tak!  Brosayut propojcy-pituhi za zhguchuyu  charku
denezhku; net denezhki -- letyat shapki, poyaski, rubahi,  kofty, shtany. Kol' net
i etogo,  a boltaetsya lish' krest na grudi, --  uhodit muzhik v kabalu na god,
na dva, na vsyu zhizn'. Komu kakaya vypadet dolya.
     Za obzhornymi  ryadami,  na  prigorke,  stoyat  vkriv'  i  vkos' balagany,
naskoro  srublennye izby, lachugi dymnye.  Tut  spozaranku grom i  gul:  kuyut
kuznecy,  sbivayut  bochki  bondari,  chinyat  obuv'  sapozhniki,  lepyat   gorshki
gorshechniki,  skolachivayut stolyary iz tyazhelyh listvennyh dosok stoly,  skam'i,
yashchiki. Remeslennyj lyud truditsya ot beloj zari do temnoj nochi.
     ...V  samyj   razgar  yarmarki  sluchilas'  na   ostrozhnom   dvore  beda:
proschitalsya  pod'yachij.  Proschet  velik  --  zavalili  kupcy  dvor podarkami,
gosudarevoj torgovoj  poshlinoj. Vse ambary zanyali,  nekuda dobro  pryatat' --
sgibnet. Zabespokoilsya zhadnyj prikazchik Hristofor Kaftyrev, hodit sumrachnyj,
zloj. SHarahayutsya ot nego ostrozhnye sluzhilye lyudishki: neroven chas -- ub'et!
     Pod'yachij sbezhal i brodil za okolicej. Hodil on  v  ispuge, opechalennyj,
golovu  svoyu  davil, chtoby pridumat', kak bedu lihuyu  minovat', kak ot kazni
spastis': ili v bega pustit'sya v lesa temnye, ili s povinnoj prijti, vo vsem
povinit'sya i karu prinyat'.  Vdrug vskochil on, udaril  sebya po lbu, pobezhal k
prikazchiku. Tolknul dver' -- i tut zhe na koleni:
     -- Batyushka Hristofor YUr'ich, smilujsya!
     --  Zlodej!  Gubitel'  gosudarevoj  kazny! -- nabrosilsya  na  pod'yachego
prikazchik. -- Nu!
     -- V  dva  dnya mogu ambar  postavit'... novyj,  bol'shoj... -- izvivalsya
pod'yachij i lukavo shchurilsya.
     -- Brehun! -- perebil ego prikazchik. -- Slova tvoi -- veter!
     -- Vot te krest! -- klyalsya pod'yachij.
     -- Skazyvaj, kak i chto, -- priglushenno zagovoril prikazchik  i ustavilsya
na pod'yachego sverlyashchim vzglyadom.
     Vskochil pod'yachij i zabormotal nad samym uhom prikazchika.
     -- Nu zamolol,  nu zachastil, odin gud ot tvoih  slov  v  ushah stoit! --
otmahivalsya ot nego prikazchik. -- Govori tolkom.
     Pod'yachij zamolchal.
     -- Nu! -- ozlilsya prikazchik. -- Na yazyk tebe medved' nastupil, chto l'?
     Pod'yachij otkryl okonce, v izbu vorvalsya lyudskoj gam.
     -- Glyan', narodu gulyashchego t'ma! Za maluyu den'gu goru svalit' rady.
     -- To delo! No smotri, Stepka, nravu  ya, sam znaesh'... CHtob vse bylo  v
tolk. Ponyal?
     -- Ponyal.
     -- Begi!
     Zavertelsya, zakruzhilsya pod'yachij -- vo vse koncy poslal zazyval. Ryskali
zazyvaly po ploshchadi, po Nahalovke, snovali iz izby v izbu.
     A  s pod'yachim  sluchilos' neladnoe: ishudal on, osunulsya i, kak  sheptali
zlye  yazyki,  umom obednel. Zab'etsya v temnyj ugol,  dergaet  iz  borody  po
volosku i nevnyatno shepchet: "Ambar, ambar, ambar..." Doletel sluh ob etom  do
popa. Podumal pop, pokrutil golovoj.
     -- Boroda  u Stepki bol'shaya,  kudlataya -- hvatit volos'ev. Ne trevozh'te
ego.
     Reshil pop  prikazchiku ob etom rasskazat', no zaboyalsya: bol'no uzh zloben
byl Hristofor Kaftyrev.
     A tem vremenem poravnyalis' s ostrogom korabli -- krutye nosy. K ostrogu
te  korabli ne  prichalili, a  povernuli na  boj-struyu  i  proneslis' bystrym
plavom. Udivlenno razinul rot pisec, pokovyryal v  nosu, pochesal pod shapkoj i
gadat' nachal, kakie to korabli: ne to solyanye, ne to rybnye, ne to  hlebnye,
ne  to eshche  kakie.  Poka  dumal da prikidyval,  korabli  izchezli  za  krutoj
izluchinoj reki. Mahnul voevodskij sluzhka rukoj, s dosadoj probormotal:
     -- Ne nashej yarmarki korabli.
     Korabli  minovali  izluchinu,  stali nosy k beregu  napravlyat', sharknuli
dnishchami o pribrezhnyj  pesok i ostanovilis'. Pervym vylez Filimon Luzin, a za
nim i vse ostal'nye. Soshlis'  vatazhniki vokrug i stali dumat': kak byt' i za
kakie   dela  prinimat'sya?  Poreshili  v  dozor  poslat'  lazutchikov  umelyh,
tolkovyh, chtob te v tonkosti vse razuznali, a k nochi soobshchili v stan.
     Filimon skazal:
     -- Pust' idut Artamoshka s CHalykom. Kto o nih hudoe podumaet!
     -- I to verno, -- soglasilis' atamanovy pomoshchniki.
     Otvel Filimon Artamoshku i CHalyka v storonu, dolgo govoril:
     -- Ne  zapamyatuj, Artamoshka, to ne daj bog!  Nikitu Sedogo syshchi. Emu  i
peredaj  moi  slova,  tol'ko  na uho.  Smotri, na uho! Emu  tol'ko! Muzhik on
primetnyj. Kak  vstretish', to  molvi  tajnye slova. -- Filimon  naklonilsya k
samomu uhu Artamoshki. -- Te slova takie:  "Sizye golubki prileteli, Nikita!"
Kol' peresprosit, dobav': "Atamany molodcy".
     Artamoshka i CHalyk pobezhali.
     Na  ploshchadi torg byl  v samom  razgare. Druz'ya spustilis'  s  prigorka,
obezhali dlinnyj tyn, ochutilis' na uzkoj ulice, svernuli za ugol i potonuli v
shumlivoj i pestroj tolpe.
     Artamoshka  toroplivo  probralsya  v  kupecheskie  ryady,  probivaya  dorogu
loktyami.  CHalyk boyazlivo  derzhalsya  za  ruku  Artamoshki i do  smerti  boyalsya
otorvat'sya  ot nego i zateryat'sya  v  tolpe. Druz'ya  popali v  obzhornye ryady.
Sil'no pahlo konoplyanym  maslom,  zharenoj ryboj,  pirogami, myasom, chesnokom,
kisloj  kapustoj.  Artamoshka  nevol'no ostanovilsya  i  ustavilsya glazami  na
zhirnyj  kusok.  Torgovka  zametila,  kak begayut  u parnya glaza, nahmurilas',
pogrozila kulakom. CHalyk brosilsya v storonu, no Artamoshka ego uderzhal.
     Vskore  oni  popali v sladkie ryady.  Ledency perelivalis'  raznocvetnym
biserom, medovye  lepeshki, pastila  yagodnaya,  krashenye uzorchatye pryaniki  --
koni, ryby, pticy -- lezhali grudami. CHalyk ne mog otorvat' glaz.
     Artamoshka  pozabyl vse nakazy otca: strast'  hotelos' poest'  samomu, a
glavnoe -- ugostit' CHalyka. On bespreryvno tolkal v  karman  ruku, no karman
byl pust. Kakoj-to muzhik-nasmeshnik garknul emu:
     -- Ishchi, ishchi!
     Artamoshka ochen' obidelsya, no sderzhalsya.
     Dolgo  krutilis'  oni  s CHalykom u sladkih  ryadov.  Vidya, kak ustavilsya
CHalyk na pryaniki, Artamoshka gotov byl zverem brosit'sya i shvatit' dobychu. No
tolstyj kupchina davno zametil ih i ne spuskal s nih zorkogo glaza.
     Artamoshka postoyal, podumal, tverdo shagnul:
     -- Sejchas den'gu budem dobyvat'.
     CHalyk ne ponyal.
     V  eto vremya k  torgovcu podoshla baba v pyshnom  sarafane,  v yarkom, kak
zhar, platke; za yubku ee derzhalsya mal'chonka i pal'cem pokazyval na pryaniki. K
udivleniyu CHalyka,  baba  podala kupcu chto  to sovsem malen'koe, kruglen'koe,
budto zheltuyu gal'ku  s reki, i kupec,  izvivayas'  i  lebezya, podal  ej celuyu
prigorshnyu ledencov. CHalyk sprosil Artamoshku:
     -- Kakoj kameshek dala?
     -- To grosh, -- otvetil Artamoshka i s  grust'yu dobavil: -- U nas i grosha
net.
     Opyat' CHalyk ne ponyal.
     Artamoshka ostanovilsya v razdum'e,  potom hitro ulybnulsya i bystro vyshel
iz tolpy.  Za nim  pobezhal i CHalyk.  Artamoshka privel druga  k  beregu reki.
ZHeltoj glinoj razrisoval  on emu  lico,  to zhe sdelal i sebe, zatem vyvernul
shapku kverhu sherst'yu, nahlobuchil ee na glaza, i oni poshli. Ne uspeli  otojti
i  treh shagov ot  berega,  kak za  nimi  s  krikom  i  ulyulyukan'em  pobezhali
rebyatishki. Oni prygali, hohotali, dergali Artamoshku i CHalyka za odezhdu:
     -- Smeh idet!
     -- Hohot bredet!
     -- Ulyu-lyu-lyu!
     -- F'yu-f'yu!
     CHalyk  puglivo prizhimalsya k Artamoshke,  a tot shel uverenno, podbadrivaya
druga.
     Na  bazare Artamoshka  vybral  mesto, gde bol'she vsego  suetilsya  narod.
Vmeste s CHalykom oni seli, podobrav pod sebya nogi, Artamoshka zvonko kriknul:
     -- |j, podhodi! CHudo! CHelovek-ptica! Deshevo! Vsego odin grosh! Net grosha
-- davaj chto hosh'!
     Bystro skopilas'  kuchka rotozeev.  Oni tolpilis', i  hotya eshche  nikakogo
cheloveka pticy ne bylo, mnogie ahali, udivlyalis', a chemu -- i sami ne znali.
Artamoshka reshil,  chto  vremya nastalo.  On  vstal,  vytyanul guby trubochkoj  i
pronzitel'no zasvistel,  potom pustil  treli, zashchelkal i nakonec pereshel  na
perelivy  nezhnye da grustnye. SHCHuplyj  muzhichonka  v  sinej poddevke,  vysokoj
baran'ej shapke ne vyterpel:
     -- Ptica, lesnaya ptica!..
     -- CHudo! -- udivlyalas' baba.
     Artamoshka vdrug rezko oborval i neozhidanno zakrichal:
     -- Kar-kar! Ku-ka-re-ku!..
     Tolpa lopalas' ot smeha.
     -- Nu i paren'! -- neslos' so vseh storon.
     Artamoshka sorval s golovy shapku i protyanul ee k stoyavshim vperedi:
     -- Grosh! Grosh!
     Kto-to  brosil pervyj grosh. Zvyaknuli eshche  dva-tri, a bol'she, skol'ko ni
nadryvalsya Artamoshka,  nikto nichego ne daval. CHalyk  vzyal u  Artamoshki grosh,
vertel ego v rukah, proboval na zub.
     Sboku kriknul p'yanyj muzhik:
     -- Petuhom! Strast' lyublyu petuhovu pesnyu!
     -- Davaj grosh!
     Muzhik  dolgo rylsya za  pazuhoj, pyhtel,  sopel, nakonec  brosil  grosh v
shapku Artamoshke. Tot kinul vverh shapku, lovko pojmal ee i kriknul:
     -- Rajskaya ptica! Dopodlinno rajskaya ptica!
     -- Batyushki! -- vereshchali so vseh storon baby.
     -- Obman!  -- govoril muzhichok s zhiden'koj borodkoj. -- Pticy  toj nikto
ne videl, golos ee bogu lish' slyshen.
     -- Duren',  -- perebil  ego ryzhij paren', -- ne  lez'!  Pust' poet,  on
umelec!
     Artamoshka nadryvalsya:
     -- Za raj -- grosh davaj!
     V  shapku  sypalis' monety.  Tolpa napirala. Artamoshka  soval monety  za
pazuhu,  tolknul  nogoj  CHalyka,  vypryamilsya.  Kto-to  priglushenno  kriknul,
sderzhivaya tolpu:
     -- Tishe! Duhu nabiraet!
     Tolpa zatihla, zhdala. Artamoshka oglyanulsya, potom potryas golovoj, gromko
zarzhal  po-loshadinomu,  tolknul  zazevavshegosya  rotozeya  v  bok,  shmygnul  v
storonu, a za nim -- i CHalyk.
     Tolpa tryaslas' ot smeha. Baby plevalis', golosili:
     -- Ozornik!
     -- Bezbozhnyj duren'!
     -- Lovi, lovi ego! -- razdalos' so vseh storon.
     I  zavyazalas'  svalka.  Artamoshka vospol'zovalsya etim, i oni s  CHalykom
yurknuli za ugol lavki i skrylis'.
     -- Vot te i rajskaya ptica! -- hohotal ryzhij paren'.
     -- Rajskaya-to, ona rzhet! -- usmehnulsya vysokij muzhik.
     Baby brosilis' na muzhika:
     -- CHtob u tebya yazyk vyvalilsya, staryj grib!
     Vokrug hohotali.
     Artamoshka i CHalyk na reke smyli glinu. Nadeli  shapki i poshli  na bazar.
CHem tol'ko ne  ugoshchal Artamoshka svoego druga! Tot el, chmokal gubami i o vseh
kushan'yah otzyvalsya odinakovo:
     -- Horosho, sladko, no, odnako, pechenka olenya luchshe.
     Artamoshka dazhe serdit'sya nachal.
     Oni  podoshli k  obzhornym ryadam, gde na raskalennyh uglyah kipeli kotly s
myasom.  Tolstaya  torgovka  v  zasalennoj kacavejke meshala  derevyannoj lozhkoj
varevo. Gustoj par klubilsya nad kotlami. Myasnoj  zapah  p'yanil. CHalyk vpilsya
glazami  v  zhirnyj kusok,  kotoryj derzhala  torgovka  na  ostrie palki.  Ona
vykrikivala:
     -- Baranina! Svezheubojnaya baranina!
     Artamoshka  bystro  sunul monety, i  oni  s  CHalykom poluchili  po  kusku
goryachej baraniny.
     Kogda s®eli myaso, Artamoshka sprosil CHalyka:
     -- Sladko?
     -- SHibko sladko, odnako pechenka olenya luchshe.
     -- T'fu! -- splyunul Artamoshka. -- Zatverdil: pechenka da pechenka!
     I tol'ko sejchas on vspomnil nakazy otca, zasuetilsya.
     Nad tolpoj gremel golos zazyvaly:
     -- Na ostrozhnyj dvor berem! Na sytoe delo berem!
     Kto pogorlastee, tot sprashival:
     -- A kormezhka kakaya?
     -- Kormim! -- otvechal zazyvala.
     -- A charka?
     -- Ne obidim!
     -- A den'ga?
     -- Platim!
     Zazyvala shel, a za nim  valili gur'boj  brodyazhki bezdomnye,  bednota --
bosoj narod, poodal'  shli stepenno  lyudi s  toporami za poyasom  -- plotniki,
konopatchiki, stolyary.
     -- Nikita Sedoj, shagaj! Ty za starshinu! -- shumeli muzhiki.
     Artamoshka rvanulsya  v tu  storonu, gde vykrikivali  imya  Nikity Sedogo.
Koe-kak  probilsya on  k Nikite,  a  tot ne razobral, kto i  zachem; vidit  --
v'etsya neputevyj  parnishka, ozoruet vidimo, da kak  stuknet nogoj Artamoshku.
Ne vzvidel tot sveta i zazhal bok. Kak veter prozhzhuzhalo nad uhom:
     -- Ne vertis' mezh nog! Ne meshaj muzhikam!
     Edva  vynes  Artamoshka udar, no  vnov'  zabezhal  vpered, dognal  Nikitu
Sedogo, stal  podhodit'  s opaskoj da s  oglyadkoj. Vidit Nikita,  chto tot zhe
ozornik. Zverem metnulsya on, szhal kulaki. "Nu, -- dumaet, -- ya zh ego prouchu,
etogo  ozornika! Ish', nashel  nad  kem poteshat'sya!"  Nikita  byl  odnoglaz, i
mal'chishki  chasto dosazhdali emu: voz'mut  zazhmuryat po odnomu  glazu, idut  za
Nikitoj sledom -- my tozhe odnoglazy, chto serdit'sya!
     Artamoshka nabralsya smelosti i, ne dohodya do Nikity, skazal:
     -- Sizye golubi prileteli!
     -- CHto? -- peresprosil Nikita.
     -- Atamany molodcy... -- otvetil Artamoshka.
     Nikita ponyal. Oni s Artamoshkoj otoshli v storonu.
     -- A eto kto? -- ustremil na CHalyka svoj edinstvennyj glaz Nikita.
     -- To moj druzhok, -- uspokoil Artamoshka Nikitu i zasheptal.
     Glaz Nikity  to  rasshiryalsya, to  suzhivalsya,  na skulah  igrali  kruglye
zhelvaki,  vzdragivala shirokaya  boroda.  Artamoshka  peredal  vse. Nikita vzyal
Artamoshku za ruku:
     -- YA zh dumal, ty ozornoj! YA v serdcah krut!
     Artamoshka potiral bok i molchal. Nikita nagnulsya k ego uhu:
     -- Peredaj Filimonu: budet Nikita v stane k nochi.
     Artamoshka i CHalyk shmygnuli v tolpu i skrylis'.
     CHalyk vsyu  dorogu pristaval k Artamoshke s rassprosami. Tot edva uspeval
otvechat'. CHalyk sprashival:
     -- Gde te lyudi edy tak mnogo nabrali?
     -- To oni na korablyah privezli.
     -- A v korabli kto polozhil?
     -- To oni kupili v dal'nih mestah.
     CHalyk ne ponyal, obidelsya:
     -- Oni v sajbah chuzhih vse brali? Hudo eto.
     Artamoshka usmehnulsya:
     -- U nih  sajby bol'she toj  gory, --  i  pokazal na ogromnyj  skalistyj
vystup.
     CHalyk ot udivleniya dazhe ostanovilsya, ustavilsya glazami na skalu:
     -- Kto im takie sajby stavil?
     -- To lyudishki prohozhie, topornyh del umel'cy.
     Opyat'  CHalyk nichego ne  ponyal.  V golove ego vse pereputalos'. Druzhba s
Artamoshkoj,   plavanie  na  struzhkah  s  vatazhnikami  Filimona  okonchatel'no
unichtozhili v serdce gordogo  CHalyka strah i prezrenie k  lyucham. Ne raz, lezha
na  gryaznyh lohmot'yah,  ne  spal on,  sledil  za mercaniem zvezd na nebe, za
belym,  kak  moloko,  mesyacem  i dumal: "Oleni raznye po tajge brodyat:  odin
belyj, drugoj pestryj, odin dobryj, drugoj zloj. Odnako, i lyuchi raznye..."
     I kogda kto-libo iz vatazhnikov shutil nad nim, dergaya ego za kosichku, on
serdilsya: "Odnako, etot  lyuchi ot  zlogo stada otbilsya". I togda  bral  on iz
kolchana tonkuyu tochenuyu strelu, stavil na nej kakoj-to znachok i otkladyval ee
v storonu.
     Nemalo bylo vatazhnikov, kotorye lyubili CHalyka.  Radovalsya svoevol'nyj i
gordyj CHalyk: "Odnako, eti ot samogo dobrogo  stada". I za  kazhdogo iz takih
lyuchej zavyazyval on na svoej kosichke uzelok schast'ya, chtob zhili te lyuchi dolgo.
     Artamoshka tolknul pritihshego CHalyka:
     -- CHto umolk?
     CHalyk poglyadel na druga:
     -- U nas net bol'shoj sajby i olenya net. Kak zhit' budem?
     Artamoshka rassmeyalsya, vspomnil slova otca:
     -- Vol'nomu -- volya. Segodnya net -- zavtra budet!
     CHalyk  ne  svodil  glaz  s Artamoshki,  a  tot,  pripominaya  slova otca,
goryachilsya:
     -- Vol'ny  my,  kak  pticy...  Vse  lavki pob'em, kupcov  ogolodim!  --
Artamoshka voinstvenno vypyatil grud'.
     -- Vojna? -- zaiskrilis' glaza u CHalyka.
     -- Vojna! -- szhal kulaki Artamoshka.
     Nevdaleke pokazalsya stan vol'nicy.



     Ostrozhnyj pod'yachij Stepka begal  po dvoru, krichal, rugalsya, toropil. Za
eti dni ego chernaya boroda podernulas' sedinoj, budto ineem ee  osypalo. Lyudi
toroplivo  taskali  brevna. Stuchali  topory,  leteli smolistye  shchepy, goreli
kostry. Bystro  vyrastal  novyj  ambar. Radovalsya prikazchik, glyadya v okonce,
sheptal: "Stuchat...  Stuchat..." Dazhe  spat'  ne mog.  Lyazhet na  lezhanku, chut'
vzdremnet, vskochit --  da k okoncu. Poslushaet, stuchat  li toporiki, goryat li
kostry. Tak vsyu noch'.
     Nakonec  postroili.  K  kon'ku  sam  prikazchik pribil  petuha:  to byla
primeta  schast'ya. Dom ne dom,  ambar ne  ambar,  izba ne izba,  kol' net  na
kon'ke primety -- petuha, iskusno vyrezannogo iz dereva ili belogo zheleza.
     Na  sleduyushchij den' ceny na  yarmarke podnyalis': sol' v dva raza, k hlebu
ne  podojdesh', tak on dorog, gnilaya ryba  i ta  v cenu  voshla.  Zavolnovalsya
narod:
     -- Ogolodimsya vkonec!
     -- Razorenie i pogibel'!
     -- Pomrem hudoj smert'yu!
     Poplyli  slushki:  prikazchik ukaz  ot  gosudarya poluchil,  i v nem pishut:
"Skupaj, holop, i  sol', i hleb, i druguyu edu -- bol'shoj budet golod. Desyat'
let ne upadet dozhdya, i vse posohnet, vse spalit zhguchee solnce".
     U lavki kupca Razvozzhaeva sudachili vpolgolosa baby:
     --  Tak, tak i  est'. Zvezda po nebu letela, a za  nej, za toj zvezdoj,
volochilsya dlinnyj krovavyj hvost!
     -- Da no-o?
     -- Da-a!
     -- Babon'ki!..
     -- Afonya-yurodivyj v toj zvezde  tajnye  znaki razglyadel, --  prosheptala
tainstvenno Marfa Sutulaya.
     -- Kakie? -- sprosili neskol'ko priglushennyh bab'ih golosov.
     -- Vse ponyal, vse razgadal! Bozhij chelovek -- yasnovidec!
     -- Govori, kasatka, govori! -- shipeli baby.
     Oni sklonili  golovy, zataili dyhanie, a Marfa,  netoroplivo rastyagivaya
slova, govorila:
     -- Byt' golodu! I zvezda ta na  pogibel'. Povelel gosudar' vse hlebnye,
solyanye, rybnye i prochie zapasy u kupcov silkom otobrat', zaperet' nakrepko.
     -- A narod? Lyutaya smert'? -- zavolnovalis' baby.
     --  Narod... --  rastyanula  Marfa.  --  O  narode Afonya-yurodivyj  takoe
govoril  --  skazat'  strashus'.  --  Ona  stala oglyadyvat'sya  s  opaskoj  po
storonam.
     Baby nastupali.
     --  Naushnikov  boyus',  ne  minovat'  mne  voevodskogo  palacha.  Tesnej,
babon'ki, lepites', tesnej! Slushajte tajnoe i pro sebya to derzhite...
     Baby sbilis' v tesnyj krug. Marfa opyat' oglyadelas' po storonam:
     -- Afonya-yurodivyj tak skazal: "CHerv' oglodaet narodishko nachisto".
     -- Aj! -- vshlipnula kakaya-to baba.
     -- Tishe! -- zashipeli na nee so vseh storon.
     Marfa prodolzhala:
     -- Gosudar'-batyushka mahnul, mahnul na vse chetyre storonushki: "Lyudishek u
menya  --  chto muh na  navoze. I ne  spravit'sya  mne  i  ne  upravit'sya  mne.
Mnogoe-mnogoe u menya narodu  mnozhestvo,  vseh ne nakormit', ne napoit':  edy
stol' i na  zemle ne syshchetsya. A tut ot boga vest' -- ne  upadet  ni  rosinki
dozhdya desyat' let. Mor, golod, smert'"...
     Baby  vshlipyvali,  terli  glaza  kulakami.   Vpered   vyrvalas'  vdova
Ryazaniha:
     -- Baby,  smert' nikomu  ne  mila! Skotinu  i  tu  bog  paset.  Nadobno
gosudaryu-batyushke  gramotu otpisat'. Syskat' muzhika ispravnogo  umom i nogami
bystrogo, chtob tot muzhik doshel  do  carya i, upav na  koleni, prosil milosti,
poshchady da spaseniya...
     -- Do gosudarya daleche, -- ugryumo opustili golovy baby.
     -- Gosudar' v Moskve sidit, a Moskva -- na samom krayu sveta.
     -- Al' v grob lozhit'sya? -- zarevela Ryazaniha.
     V  eto  vremya proshel ryadom muzhik v  vysokoj shapke i noven'koj poddevke.
Baby umolkli.
     Muzhik skosil glaza, podozritel'no  posmotrel na bab, ostanovilsya. Baby,
kak vspugnutye vorob'i, razletelis' v raznye storony. Muzhik zashagal proch'.
     YArmarka  zamirala, mnogie kupcy zakryli lavki, ostatki tovara volokli k
beregu, gruzili v lodki. No ih hvatali prikaznye lyudishki, tovary otbirali, a
k prikazchiku s zhalobami ne dopuskali.
     Kupcy sobralis'  na shod. Vyshel  na seredinu kupec Tarasov. Bogatel  on
rybnym torgom.
     -- Prikazchik Hristofor Kaftyrev obobral nas kak est' dochista...
     -- Razdel! -- perebil ego kupec Pronin.
     -- Dopodlinno razdel! -- poneslis' golosa.
     -- Podarki  dorogie prinyal,  --  prodolzhal Tarasov,  --  pochesti  vzyal,
poshlinu nepomernuyu sobral, a vse oret:  "Malo!"  -- i ugrozhaet  nam, kupcam.
Kak tak?
     Vybrali  kupcy  starejshih  i  pochtennejshih poslancev  i otpravili  ih k
prikazchiku  ugovarivat' ego  sbavit' poshliny. Poshli vybornye kupcy,  ponesli
podarki  dorogie: den'gi,  sobolej, lisic,  bochku medu, vosku, kusok  tovara
krasnogo i mnogoe drugoe.
     Izdali uvidel prikazchik priblizhenie kupcov, prikazal raspahnut' shirokie
vorota  ostroga.  Prinyal  gostej s chest'yu, oblaskal,  podarki prinyal. CHarkoj
vodki obnes i dazhe, k udivleniyu vseh, oblobyzal kupca  Tarasova. Ot umileniya
kupec proslezilsya, vse  sklonili nizko golovy, dostav borodami do  polu,  i,
dovol'nye,  ushli. Tak  uladili svoi  dela  kupcy  i  mirno  stali otplyvat',
podschityvaya pribyli.
     Prikazchik  tozhe   schital   po  nocham  svoi  dohody,  nebyvalo  bol'shie,
radovalsya.
     ...A tem vremenem v  stane Filimon vel krutoj razgovor s Nikitoj Sedym.
Plakalsya Nikita na tyazhkuyu dolyu:
     -- Puhnet  narodishko s goloduhi i sil  ne imeet  spihnut' prikazchika --
lihodeya i vora.
     Filimon molchal, shumno dyshal, shodilis' u perenos'ya gustye brovi. Nikita
Sedoj goryachilsya:
     -- Do yarmarki ambary lopalis' ot zerna, pod kryshu ono podpiralo.  Hodil
ya s  narodom  za milost'yu. Vyslal prikazchik kazakov s  sablyami, kazaki narod
razognali, mnogih pokalechili...
     --  Vot te i milost'! A  velika  l' sila v ostroge? -- sprosil Filimon,
pronizyvaya Nikitu pytlivymi glazami.
     -- Velika! Ostrog -- krepost'  nepristupnaya, sidit  v nej  prikazchik za
stenoj vysokoj, i terpit ot nego  narod razorenie i lyutosti. Palach topora iz
ruk ne vypuskaet.
     Nikita sklonilsya k uhu Filimona, dyhaniem goryachim obzheg:
     -- O tebe, Filimon, i o tvoej vol'nice proslyshal prikazchik ot naushnikov
i otpisal gosudaryam na Moskvu. V toj gramote vsyako tebya ponosil i poteshalsya.
"YA, --  govorit,  -- vernyj  gosudarev sluga, so  mnoj etomu golyshu, atamanu
rvanomu, Filimoshke, ne tyagat'sya. Izlovlyu ya ego, bespremenno izlovlyu, zab'yu v
zhelezo. Izvestno mne: Filimoshka i kuznec i  plotnik, zastavlyu ego  noven'kuyu
viselicu postavit', krepkij zheleznyj  kryuk skovat', chtob ne  sorvalas' tugaya
petlya. Na nej i poveshu vorovskogo atamana".
     Skuly  Filimona  zahodili,  zabegali  glaza,  blesnuli  zhguchej  iskroj.
Zaskrezhetal on zubami tak, chto dazhe u Nikity moroz po spine probezhal.
     -- Ne stol'  ty  grozen, gosudarev prikazchik Hristofor  Kaftyrev!  Kol'
zadumal  mne  podarochek -- dva stolba  s perekladinoj da  tuguyu petel'ku  na
krepkom kryuke, ya  smasteryu tebe otdarochek  -- dikovinnuyu veshchicu,  vek budesh'
pomnit'!
     Filimon k vatage vyshel, zychnym golosom ee okliknul:
     -- Atamany-molodcy,  ostrogu Bratskomu ne stoyat' -- povalim! Prikazchiku
gosudarevu, muchitelyu Hristoforu Kaftyrevu, ne zhit' -- ub'em!
     V otvet vataga vspoloshilas', razbuyanilas':
     -- Ne stoyat'!
     -- Povalim!
     -- Lihodeya-prikazchika spihnem, nogami razdavim!
     Slyshalsya Artamoshkin golos:
     -- Volya!
     K nochi vataga Filimona stala popolnyat'sya. Prihodili krest'yane pashennye,
bosyaki ostrozhnye, beglecy i prochij gulyavyj  i bezdomnyj narod. SHli kto s chem
mog: s pishchalyami, vilami, rogatinami, kol'yami,  a kto i prosto s dub'em. Rat'
sobralas'  ne malaya. Tryasli  muzhiki  shirokimi borodami, skalili zlobno zuby,
rvalis' v neravnyj boj s nenavistnym ostrogom.
     Rano  utrom vataga  vystupila.  Vmig  povalili i raznesli po  breveshkam
neskol'ko lavok, razgromili kazennuyu izbu -- tu, chto stoyala na ploshchadi.
     Pokatilas' vataga goryachej lavinoj na ostrog.  Oshchetinilsya ostrog, prinyal
buntovshchikov  ognem  iz pishchalej, tuchej  strel  i gradom kamnej. Buntovshchiki to
otstupali,  to  vnov' besheno brosalis' na ostrozhnye  steny, padaya i  istekaya
krov'yu.
     CHalyk  stoyal  za  raskidistoj  sosnoj i puskal metkie strely. Artamoshka
palil iz pishchali.
     Celuyu  nedelyu bezuspeshno napadala  vataga  na  ostrog, mnogo vatazhnikov
poleglo zamertvo, mnogo  bylo  poraneno,  pokalecheno,  a ostrog stoyal  seroj
nepristupnoj  skaloj,  i,  kazalos',  nikakaya  sila  ne mogla  ego  svalit'.
Otstupila  vataga,   razbrosalas'  lagerem  poodal'.  Zatrevozhilsya  Filimon.
"Krepok ostrog! Velika ostrozhnaya sila!"
     Sredi vatagi shel ropot:  na ishode byli zapasy, nemnogo ostalos' porohu
i svinca, da i zhivaya sila poubavilas'.
     Na rassvete vatazhniki vnov' rinulis' na ostrog. Hotel Filimon vzyat' ego
pristupom, kol'  ne udastsya  vzyat' -- szhech'. Vnov' otbilsya ostrog,  i  vnov'
ponesli vatazhniki bol'shoj uron. Malodushnye tut zhe razbezhalis' nevedomo kuda.
     Sobral  Filimon krug. Zlo smotreli  na  nego vatazhniki.  Vzoshel  on  na
vysokij pomost, shapku snyal:
     -- Lyudi vol'nye! Pusty nashi hlebnye meshki. Kak zhit' budem? Net u nas ni
porohu,  ni  svinca. Kak  voevat'  budem?  Prognevili  my carya  i boga.  Kak
spastis' ot lyutoj kazni nam? Mozhet, razbredemsya po lesam?
     --  Ogo-go-go! --  zagudela  tolpa. -- Oblomali zuby  da hvost podzhali!
Negozhe, ataman!
     Vyletel vpered Nikita Sedoj, bagrovyj ot zlosti, sumrachno oglyadelsya:
     -- Ne delo skazal, ataman! Nam li, vol'nym, na plahu golovu klast'! Nam
li, vol'nym, slezy puskat'! To negozhe!
     Vatazhniki bushevali:
     -- Ostrog krepok! Zubov ne hvatit!
     -- Ostrog -- sila!
     -- Oslabeli lyudi!
     -- Prikazchik vseh pob'et!
     "Mala sila,  -- podumal  Filimon,  --  mala!"  I  sam  ustydilsya svoego
malodushiya. Vskinul golovu, v usy ulybnulsya, v glazah iskry vspyhnuli. SHagnul
on, groznyj, neustrashimyj, na kraj pomosta, chtob slyshny byli ego slova:
     -- Ne otdadim volyu!
     -- Ne otdadim! -- podhvatila tolpa i zakolyhalas', kak volny v buryu.
     Filimon goryachilsya, daleko slyshalsya ego golos:
     -- Vokrug nas sily lyudskie prevelikie: krest'yane okrestnye, yurty buryat,
stojbishcha tungusov. U vseh gor'kaya dolya, vsem prikazchik -- vor i lihodej! Vse
pojdut pod nashe znamya!
     -- Delo govorish'! Delo!
     -- Govori, Filimon! Za serdce beret!
     -- SHli lazutchikov! SHli umel'cev! Pust' sklikayut lyudishek lesnyh!
     ...Razoslal  Filimon lyudej na vse chetyre storony. A sam ostalsya derzhat'
ostrog v osade maloj.
     Nikita Sedoj vyzvalsya  stojbishcha evenkov vspoloshit',  podnyat' evenkov na
vojnu  s  lyutym  kaznitelem -- prikazchikom. Vzyal Nikita  s soboj  lazutchikom
CHalyka.  Luchshego i ne syshchesh':  i glazom oster i umom ne obizhen, a glavnoe --
rechi evenkijskie razumeet.
     Vyzvalsya vatazhnik Stepan  Gromov  vspoloshit' buryatskie yurty, podnyat' na
vojnu vse buryatskie ulusy*. Vzyal on v lazutchiki sebe Artamoshku.
_______________
     * U l u s -- selenie u buryat.
     Ryskali po tajge, po lesam dremuchim, po buryatskim  ulusam, po stojbishcham
evenkov Filimonovy  poslancy. Napolnyalas' tajga lyudskim gamom,  zabushevala v
nej nevidannaya burya.
     CHalyk  i Nikita  Sedoj  vihrem metalis' po  tajge.  CHalyk  pod®ezzhal  k
stojbishchu  i, ne  slezaya s ustalogo  olenya,  puskal  strelu-vojnu. Vzvivalas'
strela yastrebom, shvatyval ee starejshij chuma i tut zhe sadilsya na olenya i bez
oglyadki letel s neyu  po  chumam svoego roda. V  odnom  stojbishche zashli CHalyk i
Nikita v chum, chtob peredohnut' i rasskazat' evenkam tajnu Filimonova pohoda.
|venki prinyali ih za izmennikov, shvatili Nikitu i, svyazav, brosili v yamu, a
CHalyk uspel vyrvat'sya i ubezhat'.
     Bystro strelu-vojnu donesli do samogo CHapchagira -- vozhaka evenkov. Star
byl  CHapchagir,  no krepok,  krutonrav.  Shvatil  on strelu iz ruk  poslanca,
povernul ee k ognyu ochaga.
     -- Star ya i glazam svoim  ploho  veryu. Kaltacha, -- obratilsya on k synu,
-- vzglyani-ka ty!
     Syn vzyal strelu, posmotrel i ot neozhidannosti uronil ee u samogo ochaga.
CHapchagir sprosil:
     -- Pochemu molchish', syn, chto uvideli tvoi ostrye glaza?
     Syn toroplivo otvetil:
     -- Na moi glaza  tuman pal, ne veryu ya im...  Ne pozvat'  li  nam nashego
malysha Eremchu? Glaz u nego ostree lis'ego.
     -- Zovi!
     V  chum  voshel  mladshij  syn  CHapchagira, Eremcha. Poglyadel on na  strelu,
zabegal po chumu:
     -- |to strela-vojna. CHto zh vy zhdete! Vojna! Vojna!
     -- Molod ty eshche, Eremcha, chtob  otca svoego uchit'.  Strelu-vojnu ya i bez
tebya vizhu. Ty posmotri, horosho posmotri; ch'ego roda znak na strele.
     Vzglyanul Eremcha:
     --  Na strele vidyat moi glaza dva znaka: odin  -- Lebed'-Panaki, vtoroj
-- slavnogo Sarancho.
     -- Ne zaletel li v tvoyu golovu hudoj veter? Posmotri eshche!
     Eremcha vnov' otvetil to zhe.
     -- Kto prines strelu? -- vskochil CHapchagir.
     -- Strelu prines nashego roda evenk Levkaj, -- vraz otvetili synov'ya.
     -- Levka-aj? -- ispuganno protyanul CHapchagir i zadumalsya.
     Kaltacha sklonilsya k ochagu, dolgo rassmatrival znachki na strele:
     -- Otec, pomnyu ya, eti znaki byli na strele, ostavlennoj v nashej sajbe.
     --  Bros'te  strelu  cherez  plecho  v temnoe mesto, begite  k Mech-skale,
zovite starshego shamana!* -- zakrichal CHapchagir.
_______________
     * SH a m a n -- koldun.
     Synov'ya migom vybezhali iz chuma, skrylis' v tajge.
     K vecheru prishel  v chum staryj shaman. Belye kosmy zakryvali emu glaza, i
brel on, kak slepoj. Privyazannye  k ego odezhde kosti i zuby zverej, zheleznye
i  mednye pogremushki, derevyannye  bozhki zveneli, stuchali, shchelkali. Belich'i i
sobolinye  hvosty  razduvalis' na vetru. SHaman hvatal vozduh suhim  bezzubym
rtom, kak ryba, tol'ko chto vybroshennaya na bereg. Vysohshimi, zheltymi pal'cami
on derzhal buben i kolotushku.
     CHapchagir podbezhal k shamanu, no  tot rukoj sdelal znak, i CHapchagir molcha
otoshel. SHaman  prikazal privesti emu beluyu sobaku.  Kogda sobaku priveli, on
vcepilsya  v  nee i  v  odno  mgnovenie  vsadil ej  pod  lopatku nozh.  Sobaka
bezzvuchno  povalilas'  k  nogam shamana,  dergayas' v predsmertnyh  sudorogah.
Goryachej  krov'yu  sobaki  shaman  vymazal  sebe   lico,  gusto  namazal   guby
derevyannomu bozhku, buben i kolotushku i  pustilsya  s  dikim voem vokrug  chuma
CHapchagira.
     Dolgo  vizzhal,  prygal  i kruzhilsya shaman, v isstuplenii upal, s  trudom
podnyalsya  na nogi i znakom  poprosil razvesti koster. V pylayushchij  koster  on
brosil ubituyu sobaku i zakruzhilsya vokrug kostra. Ostanovilsya, zakatil mutnye
glaza pod lob, otorval ot svoego poyasa pushistyj hvost lisicy i  brosil ego v
koster. CHapchagir i ego synov'ya prinesli iz chuma po shkure chernoburoj lisicy i
tozhe brosili ih v koster. Plamya vmig sozhralo dobychu.
     SHaman vyl i kruzhilsya. Edkij dym stlalsya nizko po zemle, raz®edaya glaza.
SHaman upal i  zabormotal.  CHapchagir i ego synov'ya staralis' ne propustit' ni
odnogo slova shamana.

     Strela cheloveka.
     Ho-o-ho-hoi...
     Strelu lovite,
     CHeloveka lovite.
     Ho-o-ho-hoj...
     Vojna... vojna!
     Pejte krov'.
     Ho-o-ho-hoj...

     SHaman umolk i zasnul. CHapchagir zakryl ego zheltoe lico vetkami pihty.
     -- Kaltacha, prinesi strelu -- ta strela cheloveka.
     Kaltacha prines strelu-vojnu. CHapchagir vzyal ee v ruki:
     -- Nado hozyaina iskat'. CHapchagir hochet znat', s kem vojna.
     Lish' na drugoj den'  lyudi CHapchagira otyskali v  tajge CHalyka.  CHapchagir
vstretil ego  v  svoem chume. On dolgo vertel luk hrabrogo Sarancho. I gost' i
hozyain molchali. CHalyk ozabochenno i vinovato posmotrel na CHapchagira:
     -- YA dolzhnik tvoej sajby. CHem otdavat' dolg budu?
     CHapchagir otvetil:
     -- |venk otdaet to, chto bral.
     --  Vzyatogo  otdat' ne mogu, -- opustil  glaza CHalyk: -- chuma svoego ne
imeyu.
     --  Sajba moya  mozhet  obozhdat',  -- s dostoinstvom otvetil CHapchagir  i,
raskurivaya trubku, vypustil seroe oblako dyma.
     CHalyk ozhivilsya, glaza ego zabegali, blesnuli radost'yu. CHapchagir zametil
eto:
     -- Pochemu goryat glaza u tebya, kak u rysi, a molchish' ty, kak ryba?
     CHalyk sdelal znak rukoj:
     -- Vojna!
     -- S kem?
     -- S lyuchami!
     --  Smert' lyucham!  --  vskochili synov'ya  CHapchagira,  potryasaya v vozduhe
nozhami.
     CHapchagir  sdvinul  uzkie brovi,  soshchuril  glaza  i, zadyhayas' ot zloby,
grozno zamahal kulakami:
     --  Lyuchi  bol'shogo  derevyannogo  chuma sdelali menya, starogo  CHapchagira,
mal'chishkoj. Oni obmanuli starogo CHapchagira, evenkov pobili, pograbili, zemlyu
otobrali... Zver' -- i  tot iz lesov  nashih sbezhal, ptica uletela... Umirayut
evenki...
     Vokrug chuma CHapchagira sobralis' evenki. CHapchagir za ruku vyvel CHalyka k
evenkam:
     -- Strela tvoya legkoj pticej obletela  nashi  stojbishcha.  Govori  evenkam
pravdu.
     CHapchagir protyanul CHalyku luk Sarancho, kotoryj on do etogo  ne  vypuskal
iz svoih ruk. CHapchagir  s  synov'yami i  CHalyk shli vperedi, a za nimi bol'shoj
tolpoj dvigalis' vooruzhennye evenki. SHli k staromu svyashchennomu  mestu: tol'ko
tam moglo reshit'sya bol'shoe delo.  Projdya perelesok, vyshli na shirokuyu polyanu.
Trava na etoj  polyane byla nachisto vytoptana,  vokrug  beleli  grudy obmytyh
dozhdyami, izglodannyh vetrom kostej, cherepov ptic i zverej. Valyalis' vysohshie
olen'i golovy s raskidistymi rogami,  shkury zverej,  isklevannye voronami. V
konce polyany stoyala ogromnaya  sosna,  splosh'  unizannaya  remeshkami, shkurkami
zverej, hvostami  belok, lisic,  volkov,  per'yami  ptic, kostyami zhivotnyh  i
lyudej. Na seredine polyany stoyal vysokij shest, s vershiny kotorogo  smotrel na
zemlyu glazami-dyrami shirokorotyj derevyannyj bozhok.
     SHaman  udaril  v  buben. Sobaki  zhalobno  zaskulili i  podzhali  hvosty.
CHapchagir podnyal vverh piku, na konce kotoroj razvevalsya hvost volka:
     -- |venki, vojna!
     -- Kto idet na evenkov? -- sprosil staryj ohotnik Latogir.
     -- |venki idut vojnoj, -- s gordost'yu otvetil CHapchagir, hrabro potryasaya
pikoj.
     -- Na kogo evenki idut vojnoj? -- vnov' razdalsya golos Latogira.
     -- Na lyuchej! -- s eshche bol'shej gordost'yu otvetil CHapchagir.
     -- A kto etot molodoj evenk, kakogo on roda? -- ukazal Latogir pikoj na
CHalyka.
     -- |tot evenk iz roda Lebed'-Panaki.
     -- Izmennik! On prodalsya lyucham! Ubejte ego -- on obmanshchik!
     --  V  ego  rukah  luk  hrabrogo Sarancho!  --  grozno  blesnul  glazami
CHapchagir.
     -- On prishel  v  nashe  stojbishche s krasnoborodym  lyuchej. Lyuchu my svyazali
verevkami, brosili v yamu.
     CHalyk rvanulsya vpered:
     -- |venki!  Vot  luk Sarancho,  on  peredal ego  mne umiraya!  Zlye  lyuchi
zamuchili ego. YA ubezhal ot nih. YA  klyanus' solncem,  lunoj  i  zvezdami:  vse
strely moego kolchana ya votknu v serdca zlyh lyuchej!
     -- Izmennik!
     -- Smert' emu!
     -- On prodalsya lyucham! Oni ego prislali za nashej smert'yu!
     CHalyk vypryamilsya, vyhvatil iz kolchana rodovuyu materinskuyu strelu, samuyu
doroguyu  -- tu,  kotoruyu  obychno vkladyvaet v kolchan  mat', omyvaya  ee svoej
slezoj. On prilozhil ee k glazam, potom perelomil o svoyu golovu:
     -- |venki! YA -- odin, vas -- more. Ubejte menya, esli ya izmennik!
     Tolpa ostanovilas'.
     -- YA prishel  ot drugih lyuchej. Te lyuchi dobrye, te lyuchi za  evenkov.  Oni
idut vojnoj protiv strashnogo derevyannogo chuma, kotoryj pozhiraet vashu dobychu!
     -- CHum tot ogorozhen krepkoj stenoj, ego nam ne vzyat'! -- kriknul kto-to
iz tolpy.
     Vnov' zagovoril staryj ohotnik Latogir:
     -- Iz chernyh  dyr togo chuma vyletaet strashnyj ogon'  i  grom. Ty hochesh'
nashej smerti, izmennik!
     CHapchagir podnyal piku:
     -- Vojna!
     -- A kto otvetit za nashu smert'? -- derzko brosilsya na vozhaka Latogir.
     -- YA! -- gnevno otvetil CHapchagir.
     --  |venki  ujdut  na  vojnu, kto  budet kormit' ih  zhen i detej? -- ne
unimalsya Latogir.
     -- YA! -- opyat' otvetil CHapchagir i shagnul vpered.
     Glaza ego nalilis' krov'yu, suhie guby tryaslis', dergalas' sedaya  brov'.
CHapchagir vskinul kop'e i pronzil im trusa i krikuna Latogira.
     Vse pritihli. U CHapchagira dergalas' brov', zlobno krivilsya rot:
     --  YA ne izmennik! YA pojdu vperedi vas, vmeste s nim! -- On pokazal  na
CHalyka. -- Esli  ya  izmennik, protknite  moe  serdce  pikoj!  Esli  ya  trus,
vykolite mne glaza streloj!
     -- |venki -- ne trusy! -- otvetili emu.
     --  Vedite lyuchu, -- stuknul pikoj o zemlyu CHapchagir,  -- pust' on skazhet
nam pravdu!
     Priveli Nikitu Sedogo. On snyal shapku, poklonilsya:
     -- Pomogajte prikazchika, vora i razbojnika, spihnut'!  On i dlya  vas  i
dlya nas lihodej, muchitel'!
     CHalyk pereskazal evenkam slova Nikity.
     -- Kto ty? -- sprosil CHapchagir Nikitu.
     Vse napryazhenno slushali.
     --  Ot  vol'nyh muzhikov ya, -- otvetil  Nikita.  -- Prizhal nas proklyatyj
prikazchik, v krov', v gryaz' vtoptal! Pomogajte!
     CHalyk dolgo  pereskazyval  evenkam slova Nikity.  No  vidno  bylo,  chto
evenki nichego ne ponimayut. Oni nedoumenno kachali  golovami,  glyadeli  iz-pod
shapok koso, nedoverchivo.
     Molchanie prerval  sedoj,  kak  sneg,  evenk.  On podoshel  k  Nikite  i,
opershis' na luk, sprosil dryahlym golosom:
     -- A chto zhe evenki ot vojny poluchat?
     CHapchagir odobritel'no kivnul golovoj stariku.
     -- Volyu!
     CHalyk po-evenkijski skazal:
     -- Volyu!
     Vse pereglyanulis' i eshche bolee nedoverchivo stali vsmatrivat'sya v Nikitu.
     -- Kochevat' stanete -- gde pozhelaete, zverya bit' -- gde pozhelaete, rybu
lovit' -- gde pozhelaete. YAsak platit' caryu moskovskomu budete malyj.
     Kogda rasskazal ob etom CHalyk, vse zavolnovalis'.  Nad  tolpoj pronessya
odobritel'nyj  gul. Poveselel  i  Nikita.  Malen'kij,  vertlyavyj evenk, ves'
uveshannyj belich'imi hvostami, probilsya vpered:
     -- A zhen nashih lyuchi lovit' budut?
     -- Net, -- otvetil Nikita.
     -- A detej v plen shvatyat?
     -- Net! To carskogo prikazchika hudye dela. Smert' zlodeyu!
     Zagudela tolpa, podnyalas' gustaya  shchetina pik, rogatin, lukov.  CHapchagir
podnyal piku nad golovoj:
     -- Vojna!
     -- Smert' bol'shomu lyuche! -- |venki podnyali vverh piki, luki, nozhi.
     Opusteli stojbishcha, ostalis' v  chumah  lish' zhenshchiny  da deti. Ostal'nye,
kto  sposoben  metat' iz  luka  strely, kolot' pikoj i  rogatinoj, poshli  za
CHapchagirom vojnoj na Bratskij ostrog.
     


     Odnazhdy  vyshel  Filimon  iz  shatra.  Padalo  solnce za  chernye gory, na
vostoke zazhglas' pervaya zvezda.  Stoyal ataman na  prigorke, smotrel na seruyu
gromadu  ostroga. Odolevali gor'kie mysli: "Krepki bashni, tolsty steny, lyuty
gosudarevy kazaki". Ushel v shater  pozdno. Ploho spal. CHut'  posvetlel voshod
-- vskochil s lezhanki, podnyal blizkih druzhkov i sobral malyj vatazhnyj krug:
     --  Sna  lishilsya,  muzhiki, zamuchila  neotstupnaya  dumka, zhalit  serdce,
slovno osa-ognevka...
     -- Govori, ataman, ne tais'.
     -- Kuznicu nado stavit'. Nadumal ya sgotovit' zlodeyu-prikazchiku smertnyj
podarochek.
     Pereglyanulis' druzhki i ponyat'  atamana ne mogut. A  Filimon vypryamilsya,
raspravil grud', golos u nego zychnyj, slovo krepkoe, atamanovo slovo:
     -- Steny ostroga krepki, golymi rukami  ne vzyat'. Razvalim po brevnyshku
osadnym stenobojnym rushitelem!
     -- Govori, govori, po serdcu nam tvoya zateya! -- obradovalis' druzhki.
     Filimon na krug  vyshel. Zaiskrilis' glaza,  krasnye pyatna  zazhglis'  na
ostryh skulah. Dolgo rasskazyval, kak budet stroit'.
     ZHadno slushali ego  vatazhniki,  no ploho  verili.  Petrovan  Smolin tiho
sprosil:
     -- V kakie eto  vremena bylo, chtoby  mysh' stolknula goru?  Vek dozhivayu,
takogo ne pomnyu.
     Opustili golovy  vatazhniki, molchali. Slyshno  bylo, kak  treshchit ogon'  v
kamel'ke. Tak molcha i razoshlis'.
     Otyskal  Filimon i  plotnikov i kuznecov, radivyh i goryachih pomoshchnikov.
Zakipela rabota:  stuchali topory, gremeli moloty. Trudilsya Filimon so svoimi
pomoshchnikami  s  voshoda solnca i  do toj pory, kak  skroetsya ono  za  ostrym
zubcom zapadnoj gory.
     CHerez tri nedeli osadnoe sooruzhenie  na tolstyh kolesah-katkah  stoyalo,
gotovoe k shturmu.
     Divilis'  lyudi,  skol'  mudreno  i  prosto  bylo stroenie  Filimona.  S
plotnikami postavil on  na kolesa pomost,  na nem ukrepili kuznecy zheleznymi
skobami  vysokie  stropila, pod  nimi  na  cepyah podvesili  tolstoe brevno s
zheleznym  kovanym  nosom.  Ostryj  nos  koval   sam  Filimon,  prigovarivaya:

     Brevno-koryazhina
     ZHelezom obryazheno -
     Lihomu prikazchiku
     Po volch'ej golove!

     Filimon celyj mesyac derzhal ostrog v maloj osade. S neterpeniem  zhdal on
vestej ot poslancev.  Pervym yavilsya vestnik ot Stepana Gromova. Obodrannyj i
vspotevshij, vatazhnik meshkom svalilsya s konya, na hodu skorogovorkoj skazal:
     -- Udacha, ataman! U  Sedoj gory bol'shaya  rat'  sobiraetsya.  Ta rat'  iz
lyudej russkih i buryatskih.
     -- A tungusy? -- sprosil surovo Filimon.
     -- Ot tungusov vestej net.
     Filimon podozval svoego podruchnogo Ivana Uhabova:
     -- Derzhi  osadu! V polden' na voskresnyj den'  my udarim po  ostrogu so
vseh storon. Smotri, Ivashka, ne zevaj!
     -- Ne daj bog,  --  zabespokoilsya Uhabov, -- razve  to  mozhno! Postavlyu
nadezhnogo doglyadchika. Sam glaz ne somknu.
     Filimon skrylsya vmeste s poslancem.
     U Sedoj gory  stanovishche  raskinulos' na  celye versty. Polyhali kostry,
brosaya zheltye yazyki plameni  v  gustuyu ten'. Lyudskoj gomon, lyazgan'e oruzhiya,
rzhan'e  loshadej  slivalis' v strashnyj gul. Filimon  okinul glazom stanovishche,
podumal: "Vot ona, sila-silishcha!".
     Na  rassvete  pribyli  Nikita Sedoj i CHalyk, a  za nimi  -- CHapchagirovo
vojsko. CHapchagir,  v novoj  pescovoj parke, s  perekinutoj cherez levoe plecho
shkuroj  medvedya,  uveshannyj belich'imi hvostami, v legkih losinovyh untah,  v
shapke, opushennoj krasnoj lisicej, stoyal, voinstvenno opirayas' na  krutorogij
luk. Na boku u nego s  pravoj storony  boltalas' lapa medvedya, a  s levoj --
cherep rysi. Kozhanyj poyasok byl splosh' unizan klykami kabana, zubami medvedya,
volka, olenya i lisicy. |venki gordilis' svoim vozhakom: ego dospehi oznachali,
chto  on samyj hrabryj iz hrabryh  ohotnikov. CHapchagir derzhalsya vazhno i, shchurya
raskosye hitrye glaza, osmatrival stanovishche.
     Buryaty  metalis'  na  vzmylennyh  loshadyah.  Krasnye,  kitajskogo  shelka
kistochki na ih  ostrokonechnyh shapkah razvevalis'  po  vetru. CHekannaya  sbruya
igrala i perelivalas' na solnce. Ostrye sabli i  piki goreli, kak zhar. Vozhak
buryatskoj rati, molodoj Honador,  goryachil konya belosnezhnoj  masti, pokrytogo
zelenoj poponoj  s  yarko-sinej  bahromoj. Honador neterpelivo poglyadyval  po
storonam, i u konya i sedoka shiroko razduvalis' nozdri, oba rvalis' v boj.
     Filimon  sobral vseh  vozhakov  i  starshin  ot  raznyh vojskovyh chastej.
Govoril nedolgo, i reshili nemedlya udarit' po ostrogu so vseh storon.
     V  naznachennyj  chas ogromnaya  rat' dvinulas'  k nepristupnomu  ostrogu.
Buryaty  udarili s  vostoka, evenki  --  s  zapada,  russkaya  vol'nica  poshla
napryamik.
     Dozornyj  s  bashni  ostroga uvidel,  kak k ostrogu  plyli  po zemle tri
ogromnye tuchi, i kubarem skatilsya s bashni.  Perepugannyj prikazchik zametalsya
po ostrogu,  kak krysa v krysolovke. Storozhevye kazaki, strel'cy da sluzhilye
lyudi nehotya vstavali  k bojnicam  i bashennym okoncam. Gnev prikazchika im byl
ne strashen, koli nadvigalas' neminuemaya smert'.
     Drognul ostrog, zametalis' v  nem lyudishki, budto  murav'i v  razorennom
muravejnike. Prikazchik rasteryanno begal. On reshil sam vzglyanut' na vragov. S
trudom  vzobralsya  na  shater bashni, prilozhil  ruku  ko lbu, chtob  solnce  ne
meshalo, i obomlel. Dvigalas' k ostrogu  ogromnaya osadnaya mashina;  razglyadet'
ee  prikazchik ne mog  --  byla ona  ukryta so vseh storon zelenymi sosnovymi
vetkami.  Perepugannogo prikazchika edva uspeli stashchit' s shatra. Strah  obuyal
ostrozhnyh lyudej, prigotovilis' oni k smerti.
     Filimon  na voronom  kone  vihrem  nessya k  ostrogu,  razmahivaya krivoj
buryatskoj sablej. Za nim  --  kto na  kone,  kto  peshim hodom  -- toropilis'
vatazhniki. Ostrog okruzhili s treh storon. Ot konskogo topota, lyudskogo krika
stonala zemlya, tuchi strel zatmili solnce. Ostrog  molchal. Buryatskie vsadniki
na  raz®yarennyh konyah garcevali u  samogo rva. |venki-lazutchiki lovko metali
cherez  vysokuyu stenu  kamni  s  privyazannymi k  nim  puchkami goryashchej  travy.
Smel'chaki podbegali k samoj stene i s vysokogo bugra gromko  krichali,  chtoby
sdavalsya vrag, potryasali toporami, grozili izrubit' ostrozhnuyu stenu v shchepki.
     Vataga groznoj  lavinoj katilas' k ostrozhnym vorotam. Byli oni dvojnye,
kovanye.  Po bokam vozvyshalis' zashchitnye bashni s bojnicami. Voevodskie kazaki
palili iz  pishchalej, lili goryachuyu smolu. Kogda vataga podoshla  blizko, kazaki
udarili iz pushki-malomerki. Vataga otkatilas', ostaviv na zheltom valu ubityh
i ranenyh.
     "Neuspeh!"  -- sheptal Nikita  Sedoj.  No  Filimon  s  kuchkoyu  hrabrecov
brosilsya vpered. Udarili  oni  iz pishchalej  po prosvetam v  bashnyah, po chernym
bojnicam. Ne ozhidali etogo ostrozhnye kazaki, rasteryalis', zamolchali. Filimon
komandoval Nikite Sedomu:
     -- Podkatyvaj blizhe, lomaj stvory! Vyshe vzdymaj cepi!
     Vatazhniki krichali:
     -- Filimonovo osadnoe chudishche idet!
     -- Smert' Hristoforovu osinomu gnezdu!
     Ot pervogo  udara  zastonali  vorota,  zatryaslis' steny  i bashni, upala
verhnyaya perekladina so shchitkom, na  kotorom iskusno  vyrublen zver' hvostatyj
-- sobol';  gosudarev kazennyj  znak.  Ot vtorogo  udara  zatreshchali zatvory,
zheleznyj nos vgryzalsya, rushil, kromsal  zashchitnye  brus'ya, vylamyval  brevna.
Nikita Sedoj goryachilsya:
     -- Krushi pod koren'! Naddaj s razmahu!
     -- Lomaj! -- krichali vatazhniki.
     Vzletelo na  cepyah  brevno --  zheleznyj nos, s ogromnoj siloj grohnulo,
kak  grom  udaril,  zemlya zadrozhala.  Ruhnuli  ostrozhnye vorota, rinulis'  v
prolom vatazhniki. Slovno bujnaya reka v polovod'e, vorvalis' oni na ostrozhnyj
dvor.
     -- Bej muchitelej!
     -- Krushi lihodeevo gnezdo!
     -- Bej, chtoby ne zhili!
     Perelovili  vatazhniki  prikazchikovyh  slug  i kazakov  ostrozhnyh. Kakih
pobili nasmert',  kakih pokalechili,  chtob ruk ne podnimali  protiv vol'nicy.
Vverh dnom postavili dvor, no zlodeya krovavogo --  prikazchika  i ego blizkih
pomoshchnikov -- palacha, popa da pod'yachego -- tak i ne syskali. Potaennym hodom
vyshli oni na Angaru i tajno uplyli, spaslis' lihodei ot raspravy.
     Hmurilsya Filimon, rval zubami us, ot ogorcheniya slova vymolvit' ne mog.
     Vataga gromila  ostrog. Stuchali topory, leteli  krepkie zasovy. Ruhnula
so  skripom  i  skrezhetom  vysokaya klet'; v  nej  hranilos'  domashnee  dobro
prikazchika.  Vmig  poleteli  nad  golovami  shuby,  meshki,  posuda,  pushnina.
Vykatili zapasy piva,  medu,  solenij,  varenij,  sushenij,  chto zamurovano v
zhbanah, bad'yah, bochkah.
     Neozhidanno  poyavilas' tolpa  bab. S  vizgom  i voplem rvanulis' i oni v
ostrog. Raz®yarennye muzhiki krichali:
     -- Gnat' bab!
     -- Kakaya takaya vojna? Gde baba -- tam greh! Gnat'!
     Baby golosili:
     -- Ne obid'te! Dajte urvat' dobra iz ambara grabezhnika-prikazchika!
     Lomali  ambar. Skripela  i plakala  ambarnaya dver',  zhelezom  kovannaya.
Skrezhetali zasovy krepkie.
     -- Hleb! -- stonala tolpa. -- Hlebushko! Korm rodimyj!
     -- Delit'!
     -- Meroj delit', chtob bez obidy!
     Vmig ambar ochistili. Hlebnye zapasy podelili chestno.
     CHalyk i Artamoshka hodili nadutye, kak puzyri, -- za pazuhoj u nih celye
sklady: tam  i  pryaniki, i  kuski sala, i ryba, i ledency, i suhari,  i chego
tol'ko net.
     Vokrug  ostroga goreli kostry, vzvivalas'  v podnebes'e  vol'naya pesnya.
Vatazhniki prazdnovali pobedu, pirovali do utra.



     S  reki  dul  rezkij veter, shumela  tajga. Stoya  na prigorkah,  dremali
dozornye  muzhiki,  kutayas' v rvanye poddevki. Davno potuhli kostry, i redkij
iz nih dymilsya  zhidkoj  strujkoj.  Umolk  chelovecheskij gam,  i  povisla  nad
stanovishchem sonnaya glush'.
     Tol'ko v ostrozhnoj  izbe  teplilas' voskovaya svecha. Stolbom stoyal edkij
tabachnyj dym. Svesiv  shirokie borody na grud', sideli Filimon Luzin i Nikita
Sedoj s  tovarishchami. Sideli i  dumali,  a  na polu, na golyh doskah, zasunuv
golovy pod lavki, hrapeli Artamoshka i CHalyk.
     Filimon govoril:
     -- Ostrog povoevali. Prikazchik ubezhal. Kak ot carskoj kazni spasemsya?
     Vse molchali.
     Filimon chertil nogtem po doske stola, tyazhelye mysli odolevali ego:
     "Gosudarevo  dobro  pograbili, podelili. Ne snosit' nam  golovy, upadet
ona na plahe".
     Staryj  kazak  s  ognisto-ryzhej  borodoj, shirokoplechij,  bol'shegolovyj,
sidel sumrachnyj, smotrel na tuskloe plamya svechi. Potom cherez stol potyanulsya,
oblomil  fitil',  chtoby svecha yarche gorela.  Tyazheluyu  ruku  polozhil  na plecho
atamanu:
     --  O  chem govorit',  Filimon!  I tak ot carya milosti ne zhdi: vse edino
konec smertnyj!
     --  Otchego smertnyj? Krov'-to  nasha lilas' za chto?  Ne za  krivdu, a za
pravdu  bilis'. Gosudar'  za pravdu ne kaznit, --  otvetil za atamana Nikita
Sedoj.
     --  Do  gosudarya,  Nikita,  sam  znaesh', chto  do  belogo  mesyaca,  put'
dal'nij...  Slugi gosudarevy  pravdu  utayat, a nam  --  petlya-udavka,  topor
kaznitelya, --  skazal staryj kazak. -- V lesa, muzhiki,  ujdem,  v  dremuchie,
nehozhenye. Pticy my  vol'nye,  raspravim kryl'ya,  poletim nad prostorami! --
zval on.
     Treshchala  voskovaya svecha,  drozhalo  zheltoe  plamya.  Eshche nizhe  sklonilis'
vzlohmachennye golovy.
     Filimon shchuril glaza: usmeshka probezhala po ego licu -- ne  po  dushe  emu
rechi starogo kazaka.
     Ne vek zhe po lesam pryatat'sya -- gde noch', gde den'...
     Probilsya v izbu  belyj luch: vyglyanulo  solnyshko iz-za gory. Ushli muzhiki
po utrennej rose, i u kazhdogo na serdce holodno i smutno.
     Ostalsya Filimon  odin.  Hodil  po izbe,  stonali polovicy, dlinnaya ten'
metalas' po  brevenchatym stenam.  Otkryl okonce.  Na reke  zhalobno  svisteli
kuliki, gde-to merno udaryal topor. Filimon razglyadel: tesal  brevna muzhik, a
baba s dvumya parnyami skatyvala ih s gory.
     -- Ish' ty, otvoevalis', izby stavyat! -- udivilsya Filimon.
     Tut  i  sozrela u nego duma. V polden' sobral on  vol'nyj  krug,  chtoby
vmesto lihogo prikazchika izbrat' upravitelya chestnogo  i dostojnogo, chtoby ne
muchil narod kaznyami lyutymi,  ne gnul  vzyatkami nesnosnymi,  a  pravil  by po
zakonu, umnozhal po sile carskuyu kaznu, a ne svoj karman.
     Nautro udarili  barabany,  na ploshchad' sobralsya narod. Polyhalo  kazach'e
vol'noe znamya, a ryadom, na ostrie kop'ya, razvevalsya hvost dorogoj chernoburoj
lisicy -- to bylo znamya  vozhaka evenkov CHapchagira. Poodal',  sidya  na  kone,
Honador derzhal na korotkom drevke belyj plat, okajmlennyj sinimi uzorami, --
to bylo buryatskoe znamya.
     Bili barabany drob', bili tak, chto zemlya stonala, tesnej sbivalis' lyudi
v  krug. Na brevenchatyj  pomost  podnyalsya Filimon Luzin, nizko poklonilsya na
vse chetyre storony:
     -- Lyudi vol'nye!  Ostrog my povoevali, zlodeya-prikazchika spihnuli, edva
uspel  on  svoyu dushu  unesti. Kak zhit' stanem?  Bez upravitelya pojdet  u nas
razdor, smyatenie, razboj i ubijstvo, i nekomu budet sudit' i pravit'...
     -- Smeshayutsya vse yazyki i narody, i ne razberesh'sya, gde  kreshchenyj, a gde
nekreshchenyj, -- vstavil kto-to iz tolpy.
     -- Sgibnem!  -- ispuganno zakrichal muzhik s zhiden'koj borodkoj.  -- Dazhe
popa ne  imeem. Gospodi, da  ved' zveri -- i te vozhaka  imeyut, ptica,  tvar'
bezvinnaya,  i ta bez povodyrya v put' dalekij ne  letit, strashitsya!.. A my zhe
cheloveki!
     
     Filimon perebil vizglivogo muzhika:
     --  Prikidyvali  my  svoim umom  malym, derzhali sovet  dolgij, poreshili
tverdo:  izbrat' na samom krugu i upravitelya i pomoshchnikov,  chtob pravili oni
narodom i s delami upravlyalis' snosno.
     -- A gosudar'? -- poslyshalsya chej-to gnevnyj golos.
     -- Gosudar'?.. -- Filimon ostanovilsya.
     Tolpa zavolnovalas', zagudela:
     -- Za razboj byt' na dybe!
     -- Do gosudarya daleko! On ne uslyshit!
     -- A podsluhi ego? Oni ne dremlyut!
     -- Govori, Filimon!
     --  Nadumal  ya tak: umolim  velikih gosudarej  nashih, podarki  v  kaznu
otpravim, a v gramote otpishem vsem narodom bez utajki o lihodee-prikazchike i
ego prizhimkah i kaznyah, o nashem samoupravstve. Cari rassudyat!
     Vokrug zashumeli:
     -- Rassudyat!
     -- Sklonim povinny golovushki! Ne vek zhe nam mykat'sya po lesam!
     -- Znamo, sklonim, -- skazal pashennyj muzhik. -- Iz veka v vek sklonyaem,
vse ot boga!
     Vocarilos' tyagostnoe molchanie. Ego narushili zhenskie golosa:
     -- Novogo prikazchika nadobno u carya prosit'!
     -- CHtob ne vor!
     -- CHtob ne lihodej i ne muchitel'!
     --  Vot  te na!  -- vybezhal  iz tolpy  muzhik.  -- Prikazchika  spihnuli,
prikazchika zh i davaj!
     -- Umolkni, chert!
     Filimon sprosil:
     -- Kak zhit' budem?
     --  Svoih  upravitelej izberem  --  pust' pravyat, a  gosudaryam otpishem,
gosudari v obidu ne dadut!
     Tak i reshili.
     Celuyu  nedelyu  vybirali  dostojnyh  i  nadezhnyh.  Vybrali vsem  narodom
upravitelyami  ostroga  Filimona  Luzina  i Nikitu Sedogo. Ot vsego  naroda v
pomoshchniki k nim: desyat' kazakov vol'nyh, troih iz  lyudej posadskih, chetveryh
ot  pashennyh  krest'yan,  shesteryh  ot   buryatskih   selenij  i  shesteryh  ot
evenkijskih stojbishch.
     Buryatskie  i  evenkijskie  izbranniki  ne  soglasilis'  zhit' v ostroge.
Nedaleko ot ostrozhnoj steny, na solnechnoj  storone  gory, stoyali dve yurty --
eto   poselilis'   buryatskie  izbranniki.   Poodal'   ot  yurt   cherneli  dva
ostrokonechnyh chuma -- v nih stali zhit' evenkijskie izbranniki.
     Podnimalos' nad ostrogom chernoe oblako  pyli:  uhodila buryatskaya  rat'.
|venkov uvel  CHapchagir rano utrom.  Vatazhniki Filimona rasselilis', gde  kto
umel:  kto  na posade, kto na ostrozhnom dvore, kto s  krest'yanami pashennymi.
Rasselilis' i  zazhili. Tak nachalas' v Bratskom  ostroge  zhizn' bez  carskogo
prikazchika.
     Vskore prishla vest', chto v Ilimske, chto stoit ot Bratska v  desyati dnyah
hodu,  zhiteli  sobrali vol'nyj  shod,  vygnali  voevodu --  muchitelya  i vora
Bogdana CHelisheva, a vmesto nego  posadili svoego kazaka. Otobrali i podelili
ilimcy kazennyj hleb,  a ilimskogo lihodeya-prikazchika, kotoryj vedal sborami
hleba  v carskuyu kaznu  i soderzhal vinnuyu torgovlyu,  utopili  bez zhalosti  v
reke.
     ...A  poka  ustanavlivalis'  v  ostroge  vlast'  i  poryadok,  prikazchik
Kaftyrev  s  bol'shimi  mukami  dobralsya  do  Irkutskogo  ostroga.  Pravitel'
irkutskij  Perfil'ev  nemedlya poslal  gonca  v Enisejskij ostrog,  a  ottuda
skorym hodom otpravili gramotu v Moskvu, k samomu caryu. Pisal v nej voevoda,
chto  Bratskij  ostrog  i  Ilimskij  zahvatili  podlye   razbojniki,  vory  i
grabezhniki.  A prikazchik-de Bratskogo ostroga Kaftyrev pribyl  bleden i chut'
zhiv,  pobrosav  i  svoe dobro  i kaznu  carskuyu,  i  chto  to dobro  i  kazna
razgrableny bez ostatku grabezhnikami i ubijcami Filimonom Luzinym da Nikitoj
Sedym. Teh vorov i samoupravcev  nado zahvatit',  pytat' i nakazat'. No sily
maly, i upravit'sya s nimi, vorami, -- trud velikij.
     Car'  Petr  Pervyj  pospeshil otvetit', i cherez polgoda  byl poluchen ego
ukaz. V gneve i obide on pisal: "...A prikazchika togo, Hristofora Kaftyreva,
trusa, brodyagu i bezdel'nika, za to, chto brosil carskuyu sluzhbu, bezhal zajcem
i  ostrog  vmeste s  kaznoj  tem  razbojnikam sdal,  velyu nemedlya  shvatit',
nakrepko  zakovat' v kolodki i  derzhat' v tyur'me do moego na to, gosudareva,
ukazu. A  teh vorov, razbojnikov i  grabezhnikov  podlyh,  osoblivo Filimoshku
Luzina s Nikitkoj  Sedym, chto  posmeli podnyat'  svoi  vorovskie ruki na  moyu
carskuyu  kaznu, velyu  iz  ostroga  vybit', izlovit' i  kaznit'  samoj  lyutoj
kazn'yu".
     S  dvuh  storon  --  s Enisejskogo  i  s Irkutskogo  ostrogov  -- stali
gotovit' voevody  pohod na myatezhnyj  Bratskij ostrog.  Nikakih vestej  o tom
pohode do Filimona i Nikity ne  dohodilo, i pravili oni  ostrogom privol'no,
bez  opaski okolo dvuh let.  Veli Filimon s Nikitoj sud i raspravu, navodili
poryadok, slali ukazy  imenem carya. |venki i buryaty  kochevali po  lesam, bili
zverya i pticu, ispravno nesli carskij yasak v s®ezzhuyu izbu ostroga.
     CHalyk  i Artamoshka  na  voevodskom  dvore  slyli za  malyh  pomoshchnikov,
ispol'zovali  strogie prikazy Filimona i Nikity.  Parni podrosli,  poumneli,
nalilis' siloj, razdalis'  v  plechah,  vozmuzhali. Artamoshka  terebil  zhidkij
pushok  nad verhnej guboj, chtob rosli usy pobystree. Lih paren' -- i  silen i
krasiv, lyudi lyubuyutsya. Vskinet  Artamoshka  shapchonku  baran'yu nabekren',  chub
ryzhim  plamenem  po  vetru pustit, vzglyanet  zadornym glazom,  slovno  iskry
rassyplet.  Na  remennom  poyaske, v kozhanyh  nozhnah  gordost'  Artamoshki  --
pohodnyj nozh; po rukoyatke vidno -- nozh tot zavetnyj, otcovskoj raboty.
     CHalyk rostom men'she, no v plechah shire Artamoshki. Krepkij, skulastyj, on
kak  budto  nalit  taezhnoj siloj. Brovi chernye, kak  tonkie niti, a pod nimi
begayut  zhivye  raskosye  glaza.  Davno nadumal  CHalyk  srezat'  kosichku,  no
strashno.  Da i  kak eto mozhno!  CHto skazhet CHapchagir, chto skazhut  evenki?  Ne
prostyat. Vot i pryachet on kosichku cherno-smolyanuyu na samoj makushke golovy, pod
vysokoj shapkoj.  Slyvet CHalyk za iskusnogo strelka: ravnogo  emu po strel'be
ne najdetsya ni odnogo evenka iz CHapchagirskogo roda. Gord etim CHalyk.
     Slavyat  ego evenki, hvalyat ego zorkij glaz,  krepkie ruki, podarki  emu
zasylayut i ugovarivayut brosit' russkih  i  idti  k  CHapchagiru  v  pomoshchniki.
Kachaet golovoj CHalyk, vzdyhayut evenki.
     Ih ugovory trevozhat CHalyka, i chasto on uhodit k seroj skale, saditsya na
vystup i  smotrit  na  belye  taezhnye  prostory.  Horosho kochevat'  po tajge,
stavit' chum v mestah,  bogatyh zverem i  pticej, pasti  olenej na privol'nyh
mohovyh kormovishchah,  dobyvat' belku, sobolya, lisicu.  Zakroet glaza CHalyk, a
pered  nim rodnoj  chum.  Staryj otec  i mat' sidyat  u ochaga.  Dym  ot trubok
tyanetsya v verhnee okno chuma. V bol'shom kotle varit myaso  Agada i  tiho poet;
golos u nee laskovyj, kak u taezhnoj ptashki.
     Otkroet v strahe CHalyk glaza: "Hudoj veter zaletel v  moyu golovu! Zachem
vspomnil teh, kto kochuet vmeste s lunoj, zvezdami i solncem!"
     Vzglyanet CHalyk na stroeniya gorodka, na russkie izby, gusto postavlennye
po sklonu  gory,  na pashni, na torgovye ryady,  vspomnit Artamoshku, ego otca,
slavnogo  atamana  vol'nicy,  Nikitu  Sedogo i drugih blizkih  emu i dorogih
lyudej.  Zaholonet  u  nego serdce, brosit on seryj ustup  i bezhit v gorodok,
chtoby skoree otyskat' svoego druzhka Artamoshku.
     Pojdut oni  vmeste k  plotnikam, ili kuznecam, ili korabel'shchikam; stoyat
smotryat, a to nachnut pomogat': mehi razduvayut,  molotom b'yut, toporom teshut,
gvozdi  zakolachivayut.  Vyb'etsya iz-pod shapki kosichka u  CHalyka, zharko pylaet
lico, kipit molodaya  sila.  Ryadom Artamoshka  stoit,  ulybaetsya, belye  iskry
dozhdem syplyutsya iz-pod  lovkogo  molota. Horosha  vol'naya zhizn'! Surovy  ruki
rabotnyh  umel'cev, no  pokoryayutsya im  i zhelezo,  i kamen', i derevo.  ZHadno
smotrit na nih CHalyk, vse by ohvatil, uznal, chtoby samomu stat' umel'cem.
     Sluchilas' v tom godu vesna rannyaya da burnaya.  Ne uspel osest' sneg, kak
poyavilis'  protaliny na solncepekah i  zagovorili burlivye ruch'i, obnazhilis'
pashni na yuzhnyh sklonah; zagolosili vesennie pticy,  rano podnyalsya  iz logova
medved', zayac  vmig  sbrosil  zimnyuyu  shubu i  begal s  podpalennymi  bokami.
Potemnela  reka, sineli na  nej bol'shie polyn'i, i zhdal  ostrog, chto vot-vot
led polomaetsya, reka vskroetsya.
     Reshil  Filimon otpravit'  v  Moskvu  pervyj karavan s  carskoj kaznoj i
pokornoj gramotoj. Reshil vesti tot karavan Nikita Sedoj. Dumali  tak: primet
car' kaznu spolna, a tut  Nikita i upadet na  koleni, stanet prosit'  u carya
milosti i poshchady.
     Ne  uspela reka ochistit'sya oto  l'da --  gotovy byli  korabli splavnye.
Nagruzili  te  korabli  doverhu  otbornoj  pushninoj,  vruchil Filimon  Nikite
gramotu pokornuyu. Gramotu pisali tri dnya.
     V nej vol'nyj ostrog zhalovalsya caryu:
     "V  Bratskom ostroge krest'yane, posadskie, sluzhilye lyudi yasachnye muzhiki
razoritelyu krest'yanskih dvorov,  muchitelyu  mirskomu  i  dushegubu  Hristoforu
Kaftyrevu ot vsyakih del otkazali. A vina ego -- v bol'shih nalogah, vzyatkah i
obidah, v muchenii i razorenii. Bil nas  Hristofor Kaftyrev batogami neshchadno,
pytal  ognem,  v  cepi  i kolodki  koval. Vidya  eto,  Hristoforovo,  k  sebe
razorenie  i  nesterpimye,  tomitel'nye muki  smertnye  i naprasnye napadki,
yasachnye muzhiki,  pokinuv ulusy svoi i yurty, razbezhalis' v dal'nie stepi i  v
ushchel'ya kamennye; mnogie pashennye muzhiki pashni brosili  i v begah zhili dolgoe
vremya,  i  ot  etogo  razorilis'  vkonec,  bez ostatku. Muchitelya  Hristofora
Kaftyreva svoej rukoj my boem povalili.
     Teper' v Bratskom ostroge vsyakimi delami  vedayut, sud i raspravu vershat
vybornye  lyudi  chestnye,  a  tem lyudyam  my poslushny. Prosim,  car'-gosudar',
poshchady i milosti..."
     Zabili  gramotu v trubku derevyannuyu nakrepko,  i spryatal  ee  Nikita na
svoem korable v potajnom meste.
     Obnyalis' Filimon s Nikitoj, rasstalis' kak brat'ya.
     Ne  uspeli korabli otchalit' ot berega -- sluchilas' beda. Pribezhal CHalyk
i  privel  obodrannogo  i okrovavlennogo  evenka. |to byl skoryj poslanec ot
samogo CHapchagira. Gonec letel na  olenyah bystree  vetra. Skol'ko popadalo za
dorogu  smennyh olenej, tomu schetu net,  a  kogda upal  poslednij olen',  to
gonec bezhal  po tajge peshim begom i  dostavil  k sroku  berestyanuyu trubochku.
CHalyk po znachkam na bereste rasskazal  Filimonu i Nikite  CHapchagirovy slova.
CHapchagir soobshchal, chto ego  lyudi  svoimi  glazami videli, kak vverh po Angare
plyvut chernye  korabli,  a  na  teh korablyah lyudej s ognennymi palkami  i  v
zheleznyh  panciryah  mnozhestvo.  A  eshche  provedali  CHapchagirovy   lyudi  cherez
podsluhov  i  lazutchikov,  chto  plyvet  eto  carskoe  vojsko  dlya  pokoreniya
vorovskogo ostroga i kazni buntovshchikov.
     I tut  zhe  soobshchil poslanec,  chto  velel CHapchagir otkochevat'  evenkam v
glub' tajgi ne menee kak na desyat' hodovyh dnej.
     Pochesal Filimon borodu, dernulas' ego vsklokochennaya s prosed'yu brov'.
     -- My -- s pokornym zhivotom, a k nam -- s ostrym toporom? Tak!
     K  poldnyu  na  vzmylennom  kone  priletel gonec  ot  buryatskogo  vozhaka
Honadora.  Edva  uspel  on vytashchit' nogi  iz stremyan,  grohnulas'  zagnannaya
loshad'. Gonec soobshchil,  chto vniz po Angare  letyat  bystrym  hodom  korabli s
carskimi kazakami, i hvalitsya kazachij ataman,  chto Bratskij razbojnyj ostrog
on  smetet s  lica zemli dochista, vorov  Filimona  Luzina da  Nikitu  Sedogo
privedet v Irkutsk na verevochke, kak psov.
     Vihrem razneslas' strashnaya vest'.
     Lyudi  sbezhalis' k izbe Filimona, orali, grozilis', vo vsem ego  vinili.
Vysokij shirokolicyj muzhik v sinem steganom kaftane mahal suhimi kulakami:
     -- Ty,  Filimon, da tvoj  sparshchik  Nikita  Sedoj bedu  naklikali! Kaznu
utaili, gosudarya razgnevali -- my v otvete!
     Muzhika ottolknul  starik v  dlinnoj poddevke,  bez  shapki; veter  sedye
volosy emu raskosmatil. Starik zagovoril natuzhnym, obidchivym golosom:
     --  Na  gosudarya-batyushku  ruku  podnyali...  Gore  nam,  glupye  golovy,
pogibel'!
     Filimon podnyalsya na kryl'co povyshe:
     -- Lyudi vol'nye!..
     Emu govorit' ne dali, zashumeli. Starik usmehnulsya v seduyu borodu:
     --  Vol'nye?.. Slova tvoi -- pyl'! Plaha da toporik palacha  -- vot nasha
volya.
     V tolpe poslyshalsya zhenskij plach, no muzhich'i golosa ego zaglushili.
     Filimon  rukoj  vzmahnul,  gnevno  oglyadel starika,  gromko,  chtob  vse
slyshali, skazal:
     -- Prikazchika  negodnogo povalili, prispeshnikov ego vygnali, pokalechili
-- hudoe li sdelali? Hozyajstvuem, kak bog velel...
     -- My pri tvoem hozyajstvovanii ne razbogateli, horomov ne postroili, --
otvetil starik i obratilsya k tolpe: -- Pravda li mnoyu skazana?
     -- Pravda!..
     -- ZHivoty u vseh podtyanuty!..
     Narod kryl'co okruzhil, gudel, kak tajga v nepogodu:
     -- Ty, Filimon, vozhak -- ty v otvete!
     --  Carskie  slugi  ne  pomiluyut,   so  vseh  polnoj  meroj  voz'mut...
Otob'emsya, ostrog krepok! -- prizyval Filimon.
     -- Spasat'sya nado!
     -- Carskie kazaki ostrog po brevnyshku raznesut!
     -- Ognem vyzhgut!
     Slovo hotel  skazat' Nikita  Sedoj,  on davno poryvalsya. Ego s  kryl'ca
vytolkali.
     Do temnoj nochi busheval narod.  Utrom, s voshodom solnca,  sorvali  yurty
buryaty i skrylis' so  svoimi stadami, otkochevali  v  tajgu  blizhnie stojbishcha
evenkov. Posadskie  lyudi,  krest'yane pashennye pobrosali svoi  izby  i polya i
ubezhali bez oglyadki kto kuda mog.
     Opustel ostrog, osirotel.
     Filimon i Nikita sbili  vokrug sebya  vatagu  -- rat' maluyu  iz  krepkih
vatazhnikov, muzhikov besstrashnyh. Sobralas' vol'nica na pyat' korablej, schetom
vsego-navsego vosem'desyat chelovek. V  temnuyu noch' tajno otplyli bystrohodnye
korabli. Plyli  vatazhniki skorym hodom, toropilis'  popast'  na  Ilim,  chtob
soedinit'  sily  i  sovmestno  s ilimcami otbit'  carskih  kazakov.  Korabli
streloj  neslis'  vniz  po  Angare.  No  ne  uspeli  otplyt'  i pyati  verst,
zakrutilas'  reka  v beshenyh vodovorotah,  zarydala,  zagremela  v  porogah.
Kormchij  perednego korablya podumal: "Goryacha none Angara,  kol' na Pohmel'nom
poroge b'et s etakoj siloj". S trudom probilis' korabli cherez  bujnye porogi
-- Pohmel'nyj i P'yanyj. Vperedi byl strashnyj porog Angary -- P'yanyj Byk.
     Rvalas' Angara, metalas' i penilas' cherez granitnye krutye porogi, bila
volnoj  po bortam korablej, prizhimala ih k beregu. Rev  vodopadov gremel nad
rekoj. Nalegali  vatazhniki  na  vesla,  krichali  vo  vse gorlo -- klyali reku
nedobrym slovom:
     -- Ozlilas', beshenaya!
     -- Prorvalo okayannuyu! Utopit!
     Plyli s bol'shim boem, a boj tot  byl  s nepokornoj  rekoj  Angaroj. CHem
dal'she  plyli,  tem svirepee stanovilas'  buyan-reka. CHernye porogi  vysilis'
ostrymi pikami, ziyali  na reke bezdonnye propasti, kipela i burlila  zelenaya
voda v strashnyh vodovorotah.
     Korabli provodili mezhdu krutyh porogov. Ne uderzhali vatazhniki  u odnogo
korablya bechevu. Podhvatila ego volna i metnula na  ostryj porog. Zaskrezhetal
korabl', zaskripeli doski,  i vmig razletelsya  on  v  shchepki. Vyplesnula reka
chernye  kloch'ya:  ni  korablya,  ni  lyudej -- vse proglotila  nenasytnaya,  vse
pohoronila v sinej bezdne.
     Drognuli serdca vatazhnikov:
     -- Krepost'!
     -- Ne projti! Potonem!
     -- Potopim korabli! Smert'!
     Plyunul  kormchij  perednego  korablya za  bort, vyter shapkoj  potnyj lob,
povernul korabl' k beregu. Za nim potyanulis' i vse ostal'nye.
     Sudili, ryadili, prikidyvali --  kak byt'? Ponyali, chto do Ilima na takih
korablyah ne dobrat'sya, angarskie shivery da beshenye porogi ne osilit'.
     Povernuli nazad i tihim hodom, bechevoj potyanulis' obratno --  vverh  po
Angare.
     Doplyli  do ostroga, peredohnuli, perekrestilis' na vostok i potyanulis'
dal'she.  Berega  kruty:  kamni, vyboiny.  Po obe storony reki  vstala gluhoj
stenoj  tajga.  Minovali tajgu, a  za  nej  potyanulis'  skaly.  Redkaya ptica
proletit, redkij  zver' probezhit. Ni shuma, ni gula, ni rokota. Sin'.  Glush'.
Bezlyud'e. Tol'ko reka mezh skal b'etsya, veter stonet, solnce palit.
     Artamoshka i CHalyk plyli na pervom korable. Velel ataman  vglyadyvat'sya v
tem' nochnuyu i lazur' dnevnuyu, chtob zametit' vdaleke korabli carskih kazakov.
     CHalyk stoyal na vahte, Artamoshka spal. Kormchij net-net, da i sprosit:
     -- Glyan' v noch'!
     CHalyk v otvet:
     -- Nebo vizhu, zvezdy vizhu, a bol'she nichego ne vizhu.
     -- A ty -- uhom, vasha poroda chutkaya. Uhom lovi!
     CHalyk poslushaet i skazhet:
     -- Slyshu v lodke hrap, a za lodkoj voda plachet, bol'she nichego ne slyshu.
     Zamolchit kormchij.
     Na utrennej zare, prodiraya sonnye glaza, uvidel CHalyk chernye tochki:
     -- Lodku strashnuyu vizhu!
     -- Gde? -- otozvalsya kormchij.
     Vatazhniki, povernuv golovy, stali vsmatrivat'sya v  sinyuyu dal'. Naprasno
oni shchurili glaza, s  trudom podnimali raspuhshie veki, vsmatrivalis' -- nikto
nichego ne primechal. Razbudili atamana. Mahnul Filimon rukoj, chtob vse  vesla
podnyali i umolkli.  V  mertvoj tishine  uslyshali vatazhniki  plesk vody, skrip
vesel. Bystro svernuli za zheltuyu kosu, pritihli.
     Vniz  po Angare po  samoj strue  neslis'  korabli,  podgonyaemye vetrom.
Poschitali korabli  vatazhniki, da  tak i ahnuli: bylo ih desyat'. Prikinuli na
kazhdyj po dvadcat' kazakov -- itogo dve sotni.
     -- Ogo, -- skazal ataman, -- sila!
     -- Silishcha! -- ugryumo prostonali golosa.
     Provodili  korabli.  Sdernuv shapki, razmashisto perekrestilis',  da  i v
put'.
     Nazhimali vatazhniki  na bechevu, rezala i zhgla ona plechi, do  krovi rvala
spinu. Lyudi uhali ot voshoda solnca do ego zahoda.
     -- U-uh-da!
     -- Ra-zom!
     -- Navalis'!
     -- U-uh-da!
     Uhali vraz, lyamki sbrasyvali s okrovavlennyh plech vraz, padali na kamni
i vorchali ugryumo:
     -- Budet! Hvatit!
     -- Mochi net!
     ZHalis' drug k drugu lohmot'yami i, prikryvshis' dranoj deryugoj, spali kak
ubitye po  dvoe  sutok podryad. Tak i plyli. Plyli k  moryu, groznomu Bajkalu,
gde  volya shiroka, carskaya ruka  daleka.  Mesta rybnye, zverinye,  nehozhenye,
neezzhenye -- zhivi vvolyu!.. Plyt' toshno, a ne plyt' eshche toshnee...
     Mrachnyj sidel ataman, dumal.
     Vybilis' iz  sil  vatazhniki. Zlobno  poglyadyvali na atamana.  Byli dni,
kogda  toptalis' vatazhniki na  odnom meste: korabli  ne  puskala  zlaya  reka
vpered -- to pribivala volnoj k beregu, to otkidyvala struej vspyat'.
     Reshil  Filimon  svernut' v  nevedomuyu  rechku,  chto pala tihim plesom  v
Angaru.  Na  toj   reke  dumali  otdohnut',  podkormit'sya,  pobitye  korabli
pochinit'. A kak dal'she plyt' -- sud'ba pokazhet.



     Na sklone krutoj gory, sredi vekovechnyh sosen i listvennic, prilepilas'
chernaya izbushka. Vrosla izbushka v seduyu goru  po samyj verh, kak staryj grib.
Pleskalas' rechka, izvivalas' po doline chernoj zmeej. Vokrug  -- lesa da gory
krutye. K izbushke tyanulas' uzen'kaya tropinka, na  zheltom peske temneli pyatna
-- sledy nog cheloveka i lap medvedya.
     Poshli k izbushke Filimon i Nikita. Dernul Filimon dver', a navstrechu emu
s dikim revom brosilsya kosmatyj buryj medved'. Popyatilsya Filimon:
     -- Glushite zverya!

     
     Vsled za  medvedem  vyshel sgorblennyj  starik. Sedye  kosmy spadali  na
plechi, zheltoe  lico,  izrytoe  morshchinami,  splosh'  zaroslo borodoj,  zelenye
slezyashchiesya glaza  begali pod torchashchej shchetinoj sedyh  brovej.  Posohom starik
ukazal mesto medvedyu. Tot pokorno povalilsya i, lezha, rychal, roya lapoj zheltyj
pesok.
     -- Kto i otkuda? Iz kakih stran? -- sprosil starik tihim golosom.
     Ot etogo golosa zatrepetalo serdce Filimona.
     -- Nikanor, -- prosheptal on, -- tebya li vizhu?
     -- Ves' vek Nikanorom prozyvayus', ya i est', -- otvetil starik spokojno.
     -- Priznaesh' li? -- zavolnovalsya Filimon.
     -- Mnogo none po lesam lyudishek shataetsya, razve vseh upomnish'! Star stal
Nikanor, star... --  Starik  serdilsya: --  Brosat' izbu nado  v etih  lesah,
bezhat' v glubokie debri: narushayut beglecy uedinenie moe...
     -- Nikanor, brat moj!.. -- obnimal starika Filimon.
     -- "Brat" skazal ty.  Brat byl, to verno, no net ego, i stal u Nikanora
vmesto brata zver'. -- I starik pokazal na medvedya.
     -- Filimon ya, brat tvoj krovnyj!
     Starik  zamahal  rukami,  potom  prishchuril   slezyashchiesya  glaza,  v  upor
posmotrel na  Filimona,  i zadrozhala  ego  sedaya  boroda, pokatilis'  po nej
slezy:
     -- Filimosha!..
     Brat'ya pocelovalis'.
     Podoshli  CHalyk   i  Artamoshka.   Starik  nedovol'nym  golosom  sprosil,
pokazyvaya na Artamoshku:
     -- A eto chto za muzhik, molodoj da vihrastyj?
     -- To Artamon. Ne priznal?
     -- Batyushki! -- zaohal starik. -- Davno li ya emu klesta daril...
     Artamoshka povernul golovu, starik podbezhal k nemu:
     -- Ozornik, poet li klest?
     -- Pela, pela ta ptica, da i nogi vytyanula, -- otvetil Artamoshka.
     -- Vot ona, beda-to! --  ot vsej dushi pozhalel starik. --  Tut moej viny
net, klest tot iz samyh pevchih... s podpalennoj grudkoj.
     Artamoshka podumal: "Kak starik klesta znaet? Kto zhe on?"
     Filimon ulybalsya:
     -- Artamoshka, al' ne uznaesh' dyad'ku Nikanora?
     -- CHto zh,  dyad'ka, v otshel'niki poshel ty al'  kak?  --  obnyal Artamoshka
Nikanora.
     -- Ot lyudej horonyus', rodnye, ot lyudej!
     -- CHto zh oni tebe, lyudi-to? -- sprosil Filimon.
     -- Solono, brat, ot nih. Kazhdyj chelovek -- zloj zver'! Vot i horonyus'.
     Artamoshka  vpilsya  glazami  v  Nikanora, i  poplyli pered nim  dni  ego
rannego  detstva, dni,  kogda zhiva byla mat', kogda  Nikanor hodil  k  nemu,
pouchal ego tajnam zhizni.
     -- A vot vy  ryshchete po tajgam,  -- s obidoj skazal Nikanor. -- Ne ladno
eto! Horonites', rodnye, horonites'!
     Artamoshka ne vyterpel i, podnyav vihrastuyu golovu, gordo vzglyanul:
     -- Vol'nye my, chto nam horonit'sya!
     -- Mozhet,  i tak, no so zverem spodruchnee, s  pticej veselee  --  tvari
bozh'i, a s chelovekom strashno... Mishka, voloki edu!
     Medved'  vskochil  i na  zadnih  lapah toroplivo  poshel v izbu, pritashchil
bol'shoe dolblenoe koryto s ob®edkami i postavil k nogam starika.
     -- Ne obessud'te, rodnye, inoj posudy ne imeyu, vmeste kormimsya. -- I on
laskovo pogladil mordu medvedya.
     Vse umolkli, s udivleniem smotreli to na starika, to na medvedya.
     Starik medvedya za uho potrepal, na travu usadil.
     -- Spim  vdvoem  -- teplo. Po tajge  brodim  vdvoem  -- ne  strashno! --
skazal on i, opirayas' na posoh, poshel v izbu.
     Vskore prines vyazku suhih koreshkov, sarany i voroh vyalenoj ryby.
     -- Bez hleba prozhivaem, otvykli, --  probormotal on. --  ZHuem  koreshki,
soki drevesnye i travyanye sosem, rybku glozhem -- tak i zhivem.
     Vatazhniki trudilis'  u  korablej. Nikita  Sedoj navodil poryadki. Daleko
slyshen byl ego rezkij golos.
     Filimon, Artamoshka i  CHalyk seli vokrug koryta. Prisel  i Nikanor, vzyal
iz koryta rybinu i dal medvedyu:
     -- Esh', none nam s toboj rabota.
     -- CHto zh, v molenii prebyvaesh', brat? -- ostorozhno sprosil Filimon.
     -- Nekogda, -- otvetil starik.
     -- Ot kakih trudov nekogda?
     --  Ot  zari do  zari v trudah prebyvayu. Vot lish' none prihvornul, da i
vas prineslo...
     Artamoshka vslushivalsya v rech' starika, a  CHalyk ne mog otorvat'  glaz ot
medvedya.
     Filimon kashlyanul i zagovoril kak by sam s soboj:
     -- Kakov u starca trud, krome moleniya bogu...
     --  Ish'  ved' ty, tak i norovit uzhalit'! Zmeya!  -- nedovol'no prosheptal
Nikanor. -- Bogu i bez moleniya vidny moi dela.
     Starik sunul v bezzubyj rot saranu, obvel glazami sidyashchih:
     -- Vot za krutobokoj goroj nora lis'ya, vtoroj den' ne naveshchal ya lisicu,
ne kormil s  ruk zolotyh lisyat... Oh-ho-ho! Hvoroba muchaet, vot i ne idu,  a
ne ladno eto... -- Starik snova zaohal i, vspomniv chto-to, zabespokoilsya: --
|h, ved' greh, i v logove none ne byl!
     -- A chto tam? -- ne uterpel Artamoshka.
     -- Lechu ya, milyj, tam, lechu.
     -- Kogo zh ty, Nikanor, lechish'? -- zabespokoilsya Filimon i  podumal: "Na
lyudej natykaemsya -- ladno li eto?"
     -- Lisenka  lechu. Nogu emu pogryzli, vot i lechu priparkami. Ves' den' v
kruzhenii  prebyvayu -- gde ptica znakomaya, gde zayac, gde  belka,  gde lisica.
Tajga bezbrezhna, zverya i pticy t'ma, i kazhdomu potrebna laska...
     Artamoshka i CHalyk  pridvinulis' k stariku i  smotreli emu v rot. Starik
bormotal:
     -- Na reku hodim, shchuku naveshchaem. Krutonrava rybka...
     -- K shchuke? -- v odin golos sprosili CHalyk i Artamoshka.
     -- Celyj  god s  verevochki  rybkoj-malyavkoj kormil,  a  sam  za  kustom
horonilsya. Potom s prutika korotkogo  kormit' nachal.  A none  ulomalas' -- s
ruk  kormlyu. Hitra rybka, znaet  svoe  vremya: podojdesh' k reke  rano -- net,
podojdesh' pozdno -- tozhe  net,  a pridesh'  v svoe vremya -- past'  ee iz vody
daleko vidna.
     -- Velika ta shchuka? -- sprosil Artamoshka.
     -- SHCHuka preogromnaya.
     -- |h, v kotel by  ee! Vot  uha! --  ne vyterpel  Artamoshka  i  chmoknul
gubami.
     Starik brosil zlobnyj vzglyad na nego i umolk.
     -- Zachem serdish' starika? -- ostanovil syna Filimon.
     Nikanor obidelsya:
     -- Vot i po vesne pribegali etakie zhe shatuny bezdomnye, razorili tajgu,
zverya i pticu poobideli i skrylis'.
     -- Kto? -- sprosil Filimon.
     -- Razve ih upomnish', brat! Gol', brodyazhki bezdomnye, razbojnyj lyud...
     -- CHto zh oni brodili? -- dopytyvalsya Filimon.
     --  "Sud'ba,  -- govorili, -- do tebya, Nikanor, dovela. Gramotu carskuyu
imeem, a prochest' -- uma na to nikomu iz nas ne dano".
     -- Nu! -- toropil Filimon.
     -- Glazami-to,  brat, slep  ya stal, razobral  tu  gramotu s  prevelikim
trudom.
     -- CHto zh v toj gramote?
     -- Ne upomnyu, brat.
     -- A ty vspomni, vspomni!
     -- Gorechi ya pomnyu.
     -- Kakie gorechi? Govori!
     Starik stal zhalovat'sya:
     -- ZHila utka-nyrok v kamyshah pribrezhnyh, privykla. I takaya byla ta utka
laskovaya! An, smotryu, odin iz brodyazhek neset ee na pleche,  bahvalitsya:  "Vo!
Kakov  ya  kazak --  rukami utok lovlyu!"  Malo-malo oshchipav ee, sozhral na moih
glazah syr'em i  ne podavilsya. Ne uspel ya ot etogo gorya opamyatovat'sya, bezhit
drugoj, pushche  pervogo  bahvalitsya:  "Mne chto, palkoj  zajcev b'yu!"  YA  tak i
ahnul, serdce v grudi otorvalos'.  Smotryu, neset tot razbojnik Van'ku-zajca,
moego  lyubimca.  Lechil ya  ego, hvor on  byl,  na  nogi  razbit,  edva hodil.
Naleteli  brodyazhki; koe-kak obodrav shkuru, Van'ku sozhrali. Rvut kuski drug u
druga. I tozhe ne podavilis'...
     -- Ty ne o tom, -- perebil Filimon Nikanora.
     -- Kak ne o tom? -- obidelsya Nikanor i zamolchal.
     V eto vremya u reki ispuganno zagogotal gus'.
     -- Batyushki! -- sorvalsya starik s mesta. -- Ub'yut Pet'ku, ub'yut, zlodei!
     Starik,  razmahivaya posohom, vmeste  s medvedem brosilsya  na bereg, gde
vatazhniki gonyalis' za gusem, brosali v nego kamnyami, palkami i krichali:
     -- Gus'!
     -- Ne bej! Hvataj zhiv'em! Zazhirel -- ne letit!
     -- Hvataj!
     -- Gus'! Gus'!
     Vatazhniki  ostavili gusya i brosilis'  bezhat' ot  raz®yarennogo  medvedya.
Grohnul vystrel -- medved' sharahnulsya v storonu.
     Nikanor  upal,   zazhal   seduyu  golovu.  Pribezhal   Filimon,  pristydil
vatazhnikov.
     Gusya Pet'ku spasli.  Nikanor shvatil ego i  podkinul nad  golovoj. Gus'
vzvilsya i uletel za reku. Nikanor oblegchenno vzdohnul.
     Filimon tiho skazal:
     -- Gus' zhiv, brat. O gramotke rech' vedu...
     --  Vestimo, zhiv,  -- perebil  Nikanor,  --  kol'  ya  otpravil  ego  na
Gus'-ozero.
     Filimon vnov' postaralsya vernut' razgovor k gramote -- shchemila serdce ta
tajnaya  gramota. Oba pomolchali.  Nikanor  stoyal,  opirayas'  na posoh, nehotya
govoril:
     -- Gonec voevodskij k gosudaryu letel. Vot i podsteregli ego razbojniki,
izlovili, ubojno bili; ubiv, gramotu otobrali.
     -- Otobrali? -- zatoropilsya Filimon.
     -- Otobrali i mne na prochtenie dostavili,  sami urazumet' tu gramotu ne
sumeli.
     -- CHto zh v toj carskoj gramote?
     Nikanor poter morshchinistyj lob, zevnul, burknul sebe pod nos:
     -- Ne setuj, brat, zapamyatoval.
     -- A ty, brat, vspomni! -- goryachilsya Filimon. -- Bespremenno vspomni!
     -- Na to sil  ne  imeyu,  ne  much', brat, -- naotrez  otkazalsya Nikanor,
trevozhno posmatrivaya na vatazhnikov.
     Filimon ponyal trevogu brata.
     --  Velyu ya Artamoshke i  CHalyku doglyadet', chtoby vatazhniki ne obizhali  v
etih krayah ni zverya, ni pticy, kol' u tebya oni zavetnye.
     -- Zavetnye, brat, dopodlinno zavetnye! -- ozhivilsya Nikanor. Slezyashchiesya
glaza ego podobreli, stal on razgovorchivee.
     Filimon opyat' o gramote.
     -- Gramotu? Vot ne upomnyu, -- tryas sedoj golovoj Nikanor. -- Brosili tu
gramotu.
     -- Gde brosili?
     Filimon  shvatil za ruku Nikanora,  i oni napravilis' v  izbushku. V nos
udarilo  prel'yu. Filimon s trudom razglyadel  v polumrake  chernoe logovo, gde
zhil Nikanor. CHerez malen'kuyu dyru-okonce prorezyvalas' uzkaya  poloska sveta.
Po  stenam,  na  derevyannyh  gvozdyah-kolyshkah,  viseli  puchki  suhoj  travy,
koreshkov; tut zhe boltalis' malen'kie holshchovye meshochki.
     -- CHto eto?
     -- Snadob'ya,  --  otvetil Nikanor.  --  Ot  vsyakoj  hvori pomogayut;  ot
zverinoj, ot ptich'ej, ot vsyakoj inoj.
     -- A to? -- pokazal Filimon v ugol.
     -- To zel'e ot pchelinogo i zmeinogo zhala.
     U okonca stoyal obrubok, a na obrubke  -- belyj list. Nikanor  vzyal list
shershavymi rukami i podal ego Filimonu:
     -- To gramotka, v nej ya koreshki hranil.
     Filimon shvatil ee, brosilsya iz izbushki.
     Gramotu  dolgo razglazhivali  na  gladkom  pne koryavymi ladonyami.  Nizko
sklonilis'  golovy  k   zatejlivym  zavitushkam.  Gramotu  chitali  Nikanor  s
Artamoshkoj. Nikanor shchuril belesye glaza, vertel vycvetshij i oborvannyj list,
no  prochitat'  nichego  ne  mog.   Artamoshka  razbiral,   no  ploho.  Filimon
podbadrival chtecov. Artamoshka po skladam vychityval sputannye, neyasnye slova.
S kazhdym slovom vspominal Nikanor napisannoe i  etim  pomogal chitat' dal'she.
Pisal  irkutskij voevoda v Moskvu gosudaryu. Nachalo  gramoty  bylo izodrano i
poterto, etu chast' propustili chtecy, a dal'she s trudom, no razobrali:
     -- "...Sizhu ya v  osade i gonca bystrogo shlyu tajno, i ne znayu, dojdet li
moya  gramota do tvoih presvetlyh  carskih  ochej. Izmenniki Ivashka Tajshin  da
Petrun'ka  Stepanov  s  ostrogu moego sbezhali, vorovskim putem ugnali  tabun
loshadej..."
     Artamoshka ostanovilsya, povernul gramotku k solncu. Filimona tryaslo, kak
v  lihoradke.  Nikita  Sedoj migal  glazom chasto-chasto, chto  sluchalos' s nim
tol'ko v sil'nom gneve. Filimon toropil:
     -- CHitaj syn, chitaj, rodnoj!
     --  Sterlos'  pisanoe, -- vzdohnul Artamoshka, bystro  razgadal stertoe,
usmehnulsya i chital  naraspev dal'she:  -- "...Razbojniki te,  Ivashka Tajshin i
Petrun'ka Stepanov, begayuchi po  ulusam i stanovishcham, sobrali nemaluyu rat' i,
tvorya vsyakie ugrozy, podoshli k Irkutskomu ostrogu.
     Rat' tu, car'-gosudar', moi kazaki otbili i porazognali nachisto. U reki
Irkuta,  okruzhiv zhil'e, gde sideli te razbojniki -- Ivashka s  Petrun'koj, im
nashi  kazaki krichali,  chtob oni v  osade ne sideli,  a sdalis'  by na  tvoyu,
gosudarevu, milost'..."
     Opyat' zapnulsya Artamoshka, vodil gryaznym pal'cem po zavitushkam, tyanul:
     -- "...Ivashka Tajshin  nachal  branit'sya i bahvalit'sya: "Ali vy ne znaete
Ivashku, kakov on est'? ZHiv ya vam, kazakam, ne  damsya!" -- i nachal  strelyat'.
Ranil  Nikitu  Belogora,  nasmert' ulozhil Hristonyu  Paklina,  i  na kom byli
pancyri zheleznye, to probival naskvoz'. I kazaki strel'boj Ivashku ne osilili
i podozhgli ego zhil'e, i on, Ivashka, sgorel, no  ne sdalsya. ZHenu svoyu s synom
uspel verhom vykinut', i oni  s Petrun'koj Stepanovym bezhali,  v dymu togo i
ne uglyadeli kazaki..."
     Artamoshka  ostanovilsya, pokazal  gramotu  Filimonu.  Filimon  i  Nikita
pereglyanulis'. Seredina gramoty proterlas' do dyr.
     -- CHitaj, minovav rvanoe! -- rasserdilsya neterpelivyj Filimon.
     Artamoshka, vodya pal'cem po gramote, s trudom razbiral napisannoe:
     --  "...prisnilos' mne znamenie  v vide zari krovavoj, a  v  teh krovyah
mladenec  carskij. Nautro  kriknul  ya monahinyu  Pelageyu,  yurodivogo -- bozh'ya
cheloveka  Kirshu da eshche dvuh yurodivyh, i te v odin golos skazali mne, chto eto
znamenie  k hudu, k vojne. I  to  ispolnilos'. Lazutchiki  moi prinesli vesti
strashnye.  Poshli  na  Rus'  chernye  mongoly.  Mongol'skij han poslal  rat' s
vozhakom-baboj,  prozyvaetsya ta baba-vozhak  |rdeni-Nojon. To  sdelal  han  na
posmeshishche i poruganie tvoego, gosudarstva, prestola..."
     Dal'she gramota obryvalas'.
     Tak i ne uznali vatazhniki, pochemu v razbojnyj pohod poshla hansha |rdeni.
Voevoda zhe irkutskij ne zabyl eto pometit', zapisal korotko:
     "...I tut ubit byl  svirepyj han  Kantajsha,  napavshij v chernuyu  noch' na
russkie  zemli.  Sestra  ego,  hansha  |rdeni-Nojon, nabrav  razbojnuyu  rat',
poreshila  Irkutsk  s  blizhnimi  ego  zemlyami  pograbit', mirnyh lyudej  nashih
pobit'... Irkutskij ostrog sel v osadu..."
     Filimon pomolchal, ruku polozhil na plecho Artamoshke:
     --  CHitaj,  syn,  syznova  gramotku. Zachinayu  ponimat' tyazhkuyu  mudrost'
napisannogo.
     Artamoshka vnov' prochital.
     Filimon  raskrasnelsya,  vspotel: pridavili ego  dumy.  Obratilsya  on  k
Nikite Sedomu:
     -- Na Rus' mongoly poshli. Ty urazumel?
     -- Ne  zhirno  li eto? Ne oblomit  li han  mongol'skij zuby?  --  ugryumo
vzdohnul Nikita.
     -- Rus'-to  --  mongolam? A  nam, Rusi synam,  chto?  --  snova  sprosil
Filimon.
     -- Malo li za Rus' nashej krovi teklo! -- otvetil Nikita.
     --  Dlya Rusi ushcherb...  Tol'ko uma  ne  prilozhu, pochemu  mongol'skij han
hanshu vozhakom poslal? Kakaya zhe s nej vojna?
     Nikanor ustalo prosheptal:
     -- Skazyvali: hansha ta zlobna bez mery, v boyu hanskie mongoly lyuty...
     -- To,  Nikanor, brehnya.  Ne takih  lomala russkaya ruka! --  rassmeyalsya
Filimon; us sedoj pokrutil, sbrosil kapli s razgoryachennogo lba. -- Nadumal ya
strashnoe, i serdce vskipelo, zazhglos'... Zovi, Nikita, vseh vatazhnikov!
     Vatazhniki sbilis' v  krug. Prochital eshche raz Artamoshka  obryvki gramoty.
Filimon podnyalsya, shapku snyal:
     -- Za sibirskuyu zemlicu postoim!
     Oshelomlennye vatazhniki pereglyanulis', mnogie opustili golovy.
     --  Uzhimochki vashi mne ne  po nravu! -- zagremel  Filimon. -- Rus'  nasha
sibirskaya mozhet sginut'. Al' na poklon k hanu mongol'skomu?
     -- Tomu ne byt'! -- zagudeli golosa. -- Hanu ne pokorimsya!
     -- Mongol'skij han ne podavilsya by! -- zasmeyalsya Filimon.
     -- Ho-ho-ho!
     -- Postoim za Rus', za Sibir'-zemlyu!
     -- Rus' -- ona matushka nasha krovnaya!
     -- Gosudaryu nashemu posluzhim, milost' ego na ratnom pole zasluzhim!
     -- Vedi, ataman!
     Mahnul rukoj Filimon, i vatazhniki pobezhali gotovit' korabli k otplytiyu.
Dolgo  Filimon  rassprashival Nikanora o  korotkih  putyah v Irkutsk.  Nikanor
vytiral kulakom izrytyj morshchinami lob, govovoril shepotom:
     -- Put' odin -- plyt' Angaroj!
     -- Surova rechka, porozhista da bujna. Tyazhkij put'... -- vzdyhal Filimon.
     -- Inogo  net, brat. Pravyj bereg vysokij,  strui kipuchie,  revut  vody
gremuchie -- togo berega ne derzhis'.  Plyvi levym -- bereg  tot roven, voda v
plesah tiha, vot i doberetes'.
     -- Plyvem, brat, s nami!
     -- Star ya dlya takih del. Ne lishaj starca pokoya.
     -- Vot povoyuem mongolov -- i na pokoj.
     Vatazhniki  krepili  bechevu,  chinili  parusa,  napravlyali vesla.  Nautro
korabli otchalili ot berega.
     Filimon s  Artamoshkoj i CHalykom  naprasno  iskali Nikanora,  ryskaya  po
lesu. Nikanor vmeste s mishkoj bessledno ischez. Tak ego i ne nashli.
     Uporna voda, tuga becheva. CHut' veterok -- oshchetinitsya Angara, nasupitsya,
b'et volnoj neshchadno.
     -- Oj, svirepa rechen'ka, svirepa!
     Vatazhniki krestyatsya i nalegayut plechami na zhguchuyu bechevu.
     Plyli dolgo, schet dnyam poteryali, a konca puti ne vidno.
     O  rezuchie kamni,  o porogi  krutye pobila  bujnaya reka utlye korabliki
vatazhnikov, bila v shcheli i grozila potopleniem.
     Kormchie  krichali  do  hripoty, nalegali  na bechevu  vatazhniki.  Kormchij
poslednego korablya, gde sidel Filimon, kriknul:
     -- V desyatyj raz, ataman, govoryu tebe: voda lyuto hleshchet! Ne doplyt'!
     Vstal Filimon, slozhil shirokie ladoni truboj, garknul:
     -- Voroti k beregu! Razgruzhaj!
     Nad rekoj proneslos' gulkoe eho.
     Ne  dumal  i  ne  gadal Filimon,  chto  budet bol'shaya  zaderzhka  v puti.
Prohudilis' korabliki, pobila ih bujnaya volna.

     
     Trevozhilis' vatazhniki,  rassmatrivaya dyryavye  lodki.  Bystro na  beregu
razbrosali stan. ZHgli kostry. Odni byli otryazheny smolu kurit', drugie -- moh
dobyvat', tret'i -- s Artamoshkoj i CHalykom ryskali po  lesam,  edu  dobyvali
dlya vsej vatagi.
     Filimon hodil ugryumyj. Nikita  Sedoj, podobrav  iz vatazhnikov  umel'cev
korabel'nyh -- bol'shih i malyh, -- chinil korabli.
     ZHarkaya nastupila pora. Toropil Filimon vatazhnikov, kusal us, serdilsya:
     -- Vybilsya narod iz sily. Slomala spiny proklyataya reka! |h, kaby kryl'ya
pticy... eh!..
     CHasto  poglyadyval  on na  tajgu  --  zhdal. Davno  lyudi ushli za dobychej.
Solnce k gore sklonilos', dunul s reki vechernij holodnyj veterok, a ohotniki
ne vozvrashchalis'. Filimon rugal Artamoshku za neradivost', grozil za oslushanie
krepko pobit' pri vsem narode.
     Tol'ko  k zakatu solnca  vernulis' ohotniki. Dobycha okazalas' nevelika:
vel  Artamoshka  pod  ruki   strashnogo,  polunagogo,  obodrannogo   cheloveka,
zarosshego volosami. ZHelt, kostlyav, suh  byl etot nevedomyj  chelovek, strashen
svoimi lohmot'yami i hudoboj.
     --  Ne  etim  li pugalom  kormit' vatagu vzdumal?  --  serdito  sprosil
Filimon u syna. -- Kazhi dobychu!
     Artamoshka zatoropilsya, govoril, zaikayas':
     -- Dobycha, otec, mala... Lesa goly i bedny: ne slyshno v nih ni ptich'ego
klekotu, ni zverinogo shepotu. Dazhe zmeinogo shipa -- i togo ne slyhat'!
     -- Kazhi dobychu!
     -- Tri zajca, sem' ryabkov, i te suhi i oblezly, -- otvetil Artamoshka.
     -- Brodyaga! -- vyrugal  syna Filimon. -- A etogo kozla obluplennogo gde
syskal? -- I on oglyadel zlymi glazami plennika.
     -- To, otec, chudo! -- ozhivilsya Artamoshka.
     -- CHudo? Oj,  Artamoshka, rastesh' ty i vshir' i vvys', slovno derevina, a
vot umom... -- Filimon otvernulsya, pozval: -- CHalyk!
     CHalyk podoshel.
     -- Ty lesnoj umelec. Skol' lyudej ya vam otryadil! Gde dobycha?
     CHalyk otvetil prosto:
     -- Zver' i ptica ukochevali. V tajge ogon' hodil.
     -- Goreloe mesto, -- s dosadoj skazal Filimon, -- tomu veryu!
     Filimon tut zhe  otryadil  desyat' vatazhnikov na  protoku  lovit'  rybu  i
prikazal, chtob ulov k utru byl polon -- na tri vareva.
     -- Nu? -- sprosil Filimon, obrashchayas' k pojmannomu. -- Kto takoj? I  chto
po lesam brodish', kak leshij?
     --  Ne leshij ya,  mil ataman,  a,  sam vidish', chelovek est',  -- zhalobno
proshamkal muzhik bezzubym rtom.
     --  Bol'no strashen:  smert' li hodyachaya, chelovek li brodyachij! --  togo i
otlichit' ne umeyu.
     -- Mrem, kak muhi. |to pravedno.
     -- CHto tak?
     --  Hlebushko  razuchilis' zhevat',  i kakov on est', bog  s  nim, zabyli.
Pyatyj godok na zubah hlebushka-to ne byvalo...
     -- Hleb! --  perebil Filimon. -- I bez hleba edy ne peregryzt', byli by
zuby, a u tebya rot chist i gol, kak u mladenca.
     Muzhik zaplakal:
     -- Soli net...
     -- Bez soli pogibel', -- soglasilsya Filimon.
     -- Soli-to, ee, mil ataman, nigde ne syshchesh', -- stonal muzhik. -- Smert'
--  i ta ploha.  Rot gniet, zuby padayut i, pochernev,  umiraet chelovek. Vot i
begaem na solncepeke -- gde uvidim solonchaki,  k  zemle  pripadem, lizhem ee,
zemlyu-to, solenye rosinki  sobiraya... V  zverya,  prosti gospodi, obratilis',
tak i zhivem perebivaemsya.
     Vzdrognul Filimon, pereglyanulis' vatazhniki.
     -- ZHivete hudo.
     -- Kuda ploshe... -- Muzhik vyter slezy zheltym kulakom.
     -- Kak ochutilis' v lesah? Al' beglye? Mnogo l' vas? -- sprosil Filimon.
     Muzhik, puglivo ozirayas', zamyalsya, zamolchal.
     -- Ne strashis', my ne carskie naushniki! -- podbodril ego Filimon.
     Muzhik podnyal golovu.
     -- Da ty sadis', sadis' na penek!
     Filimon vzyal muzhika za ostrye plechi.
     Muzhik sel. Vatazhniki okruzhili ego, nastorozhiv ushi. Filimon sprashival:
     -- Kto zhe budesh'?
     -- Otshel'niki my. Za veru stradal'cy, bogovy mucheniki.
     -- A otkuda vzyalis'?
     -- S samoj Rasei beglecy.
     -- To-to, slyshu ya, golos u tebya rasejskij, protiv nashih, sibirskih, tih
i  krotok. U nashih sibirskih  golosa revushchi,  gruby, ne govoryat, a v baraban
b'yut.
     -- Nu, a kak Raseya? -- interesovalis' vatazhniki.
     Muzhik zamotal kudlatoj golovoj:
     --  Oj,  ne  sprashivajte,  milye, i  ne rassprashivajte!  Gor'ko!  Gorshe
polyni...
     -- Otchego zh tak?
     --  Sginula  Rus'-matushka!  --  zaohal   muzhik.  --  Istoshchilas'  zemlya,
obnishchala, issohla v kamen'. ZHdal narod dozhdya. I vot zatmilos' yasnoe solnyshko
tuchej, k  ne  razobrat'  stalo  --  ne  to den', ne to noch', sploshnaya  tem'.
Obradovalsya  narod,  da  rano.  Upala  ta  chernym-chernaya tucha  na  zemlyu  ne
dozhdevymi obil'nymi kaplyami, a chervem smradnym...
     -- CHervem?..
     -- Imenno, milye, chervem-obzhoroyu.  Iznichtozhil tot proklyatyj  cherv'  vse
sushchee na zemle: travy sennye, cvety, zlaki hlebnye, list'ya drevesnye i  dazhe
igolki s listvennic, elok i sosen obodral.
     Muzhik peredohnul i opyat' zashamkal:
     -- Golod kosit' nachal i zhivotinu i narod. Kinulsya togda narod v bega na
vse  chetyre  storony. Ot chernoj smerti spasayas', inye udarilis' v ubijstvo i
razboj  --  to  grabezhniki,  inye v  lesah  dremuchih ukrylis' --  to  shatuny
tihie...
     Nasupilis' vatazhniki. Muzhik zakashlyalsya, obvel mutnymi glazami sidyashchih:
     -- I poshlo po  Rusi smyatenie velikoe i vere cerkovnoj shatanie, i raskol
umnozhilsya. Stali k  bogu obrashchat'sya  kto kak vzdumaet: kto krest kladet  oto
lba na grud', kto do pupa, kto dva persta skladyvaet, kto tri,  a  inye chut'
ne kulakom molyatsya... S toj pory mahnuli my  na vse rukoj i poshli po bozh'emu
puti.
     -- A kuda zh tot put' vedet? -- sprosil Filimon.
     --  K smerti, mil chelovek,  k pravednoj smerti. Put' edin, drugogo puti
cheloveku ne dano.
     -- Da-a... -- protyanul Filimon.
     -- Hud  i nag chelovek, v chem dusha trepyhaetsya, -- pokachal golovoj  odin
iz vatazhnikov.
     Muzhik ustalo opustil golovu:
     -- Otoshchal, milye, smertel'no!
     -- Na, pozhuj, -- dal muzhiku vatazhnik zataskannuyu korku hleba.
     Muzhik shvatil i sunul korku v rot.
     -- Mnogo l' vas, otshel'nikov?
     -- Sotni byli, da pomerli.  Ostalis'  schitannye dushi --  ne  bolee treh
desyatkov.
     -- Vedi! -- skomandoval Filimon.
     -- Kuda? -- ispuganno zamorgal muzhik.
     -- Gde zhil'e vashe, tuda i vedi!
     -- Takovogo ne imeem: v yamah zhivem.
     -- V yamah?
     -- Al' ne imeete chem derevo srubit'? Otchego stali krotami zemlyanymi?
     -- ZHivem, kak bog velit, -- s dostoinstvom otvetil  muzhik, -- a ne tak,
kak samomu nadobno.
     -- Vedi i kazhi, gde te yamy!
     Muzhik nepodvizhno sidel, potom zhalobno prostonal:
     --  To  ne  mozhno.  Ostav'te  bogovo  bogu,  ne  meshajte  lyudyam  smert'
prinyat'... Ne trevozh'te...
     -- Artamoshka! -- kriknul Filimon. -- Daj-ka cheloveku soli.
     -- Skol'?
     -- Skol' uneset.
     -- Ne mnogo li, tyat'ka? Ne stol' bogaty sol'yu.
     -- Delaj! -- rasserdilsya Filimon.
     Artamoshka  prines  meshok soli  i  legko sbrosil  ego  s plecha  pod nogi
muzhiku. Muzhik vpilsya kostlyavymi rukami v deryuzhnyj  meshok i toroplivo povolok
ego  v tajgu. Sdelal  neskol'ko  shagov  i  upal, oglyanulsya, vnov' vcepilsya v
meshok, vnov' upal ot bessil'ya. Vatazhniki vzdumali pomoch'  emu, no on zarychal
zverem, zamahal rukami: nikogo k  sebe ne  podpuskaet. Kak muravej, vertelsya
on okolo meshka i volok ego po zemle.
     Vskore iz temnogo  lesa pokazalis' lyudi. Vyglyadyvaya iz-za derev'ev, oni
morgali glazami ispuganno i diko.  Veter trepal vsklokochennye borody i sedye
kosmy, spadayushchie do plech. Vatazhniki zvali:
     -- |j, lesoviki! Vylezajte iz nor!
     -- Vylaz', ne bojs'!
     Nesmelo  stali  vyhodit'  iz  lesa   lyudi  s   zheltymi,   morshchinistymi,
izmuchennymi licami. Rvanoe  tryap'e da obryvki zataskannyh zverinyh shkur edva
pokryvali  serye tela.  Glavarya  iskali dolgo. Otyskali v  odnoj iz zemlyanyh
nor, chto vyryty byli otshel'nikami okolo CHernogo ozera. Stoyal on na kolenyah v
lipkoj  gryazi i molilsya za upokoj svoej dushi i dush otshel'nikov,  kotoryh uzhe
davno  ne schital v zhivyh. Ego belaya boroda  spadala chut' ne do  poyasa, veter
trepal  sedye volosy.  Malen'kie  zhivye  glazki  svetilis'  iz-pod  navisshih
brovej. Dlinnye  vysohshie  pal'cy otlivali  sinevoj,  kak u mertveca. Starec
bormotal sebe pod nos:

     Vetry bujnye, gulyashchie.
     Buri dikie, svistyashchie,
     Obleteli vy sini gory,
     Obleteli stepnye prostory,
     Ryshchete vy d'yavolu na potehu,
     Strashno na zemle cheloveku,
     Hudo!
     Smert'! Smert'! Smert'!..


     Starec pripal k zemle lbom i dolgo bormotal neponyatnoe.
     -- |tot? -- gromko sprosil Filimon.
     -- Poteha! -- zasmeyalsya Artamoshka.
     --  Tishe! --  zashipeli  otshel'niki i,  puglivo ozirayas', stali  userdno
molit'sya.
     Artamoshka uhmylyalsya, hitro shchuril glaza.
     K nemu naklonilsya otshel'nik, v samoe uho zashipel:
     -- Oj, otrok, neladnoe tvorish'!
     -- |j  ty, pop! Vylaz'! Ish', vozhak, v yamu zabilsya! --  serdito  govoril
Nikita Sedoj.
     Otshel'niki  zatryaslis'  v  ispuge.  Starec  povernul  golovu,  sverknul
glazami i dal znak, chtoby ne meshali.
     -- Grib chervivyj, -- ne  vyterpel  Nikita, -- razve pop mozhet v vozhakah
byt'!
     --  Svyatoj,  --  tryaslis'  v strahe  otshel'niki,  --  za vseh  s  bogom
beseduet!
     -- Bez edy i pishchi zhivet, vek molitvoj kormitsya...
     Artamoshka zaglyanul v peshcheru-yamu starca. Iz  nee neslo mogil'nym zapahom
i  syrost'yu.  V storone stoyal grubo  sdelannyj sosnovyj  grob, na kromke ego
teplilos' zhiden'koe plamya voskovoj svechi, v izgolov'e lezhala drevnyaya ikonka.
Artamoshka prosunulsya v  peshcheru i za  grobom uvidel  celuyu  grudu vysohshih  i
svezheobglodannyh kostej dichi i ryby. Artamoshka vytyanulsya, sgreb kosti v kuchu
i vybrosil iz peshchery.  Vatazhniki ahnuli. Otshel'niki okameneli. Starec zlobno
metnul glazami,  shvatil posoh i pustil ego v Artamoshku. Tot edva  uvernulsya
ot udara, zahohotal:
     -- To kosti svyatogo duha, chto na CHernom ozere krichit "krya-krya"!
     -- SHsh!.. -- zashipeli v strahe otshel'niki. -- Uvedite otroka!
     --  Byt'  bede! Sginesh',  otrok,  --  issushit  tebya  starec  v bylinku,
napustit zlye bolezni... Kajsya! -- bormotali otshel'niki.
     --  Zachem  vrali, chto  ne est  zemnoj pishchi starec?  A kosti? -- smeyalsya
Artamoshka.
     -- Oslushnik okayannyj!  Zachem  na  starca  pravednogo  izdevki  kladesh'?
Otkol' pripolz, zmeenysh? -- zakrichal ryzhij muzhik.
     -- Goni ego! -- zamahali posohami otshel'niki.
     Starec  buravil  glazom tolpu i,  postuchav posohom o  zemlyu,  skripuchim
golosom skazal, pokazyvaya na stoyashchih v storone CHalyka i Artamoshku:
     --   Vizhu  d'yavol'skih   vykormkov!   CHuyu   chernyh   krovej  zmeenyshej,
oskvernitelej svyatogo nashego stana.
     Starec zaplakal. Otshel'niki  ustavilis' na  CHalyka  i Artamoshku. Starec
podnyal posoh i brosilsya na Artamoshku i CHalyka.
     Artamoshka vskinul pishchal'.  Filimon podbezhal k Artamoshke, vcepilsya v ego
ryzhie volosy:
     --  Ne baluj,  ozornik! -- I,  obrashchayas' k vatazhnikam, prikazal:  -- Ne
delo nadumali. Bogovyh lyudishek razobideli! Rashodis' po korablyam.
     Vatazhniki nehotya potyanulis' k beregu.
     Starec  stoyal, opershis' na  penek,  i tupo smotrel na Filimona. Grud' u
starca  byla golaya, na mednoj cepochke visela  malen'kaya ikonka. On  vzyal  ee
zheltymi pal'cami, podnes k gubam, potom perekrestilsya i sprosil:
     -- Kuda bredete, greshniki?
     -- Kuda bog ukazhet.
     -- SHatunov lesnyh, razbojnyh bog proklyal i otvernulsya...
     -- Bog greshnyh miluet. Filimonom Luzinym prozyvayus', vol'nyh lyudej vedu
v  Irkutskij gorodok, toroplyus' caryu  na  podmogu... Ukazhi, starec,  blizhnie
puti.
     --  Put'  cheloveka  po  zvezde  vechernej k  pravednomu pokoyu, k  mogile
holodnoj,  inogo  net  i ne ishchi, greshnik... A carya  ne pominaj, on razbojnyh
lyudishek ne miluet...
     Starec stuknul posohom o zemlyu i poshel v svoyu peshcheru.


     Dogorali na  beregu poslednie  kostry, otplyvali  vatazhniki v poslednij
put'. Do Irkutskogo ostroga ostavalos' plyt' ne bolee pyati dnej.
     A tem vremenem v peshchere  starca zazhglas' svecha. Pered  starcem stoyal na
kolenyah  perepugannyj  muzhik-otshel'nik, kotorogo v lesu pojmal Artamoshka,  a
Filimon dal meshok soli.
     Starec smotrel tusklymi-glazami:
     -- Kajsya, greshnik okayannyj...  Dushu  svoyu opoganil,  boga  progneval...
Govori, chto videl, chto slyshal?
     -- Doshchanye korabliki...
     -- Skol'ko?
     -- Pyat'.
     -- A razbojnyh lyudej mnogo li videl?
     -- Ne schital: mozhet, sto, a mozhet, men'she...
     Starec  muzhika  otpustil  pozdno  -- doprashival dolgo; v  peshcheru vyzval
gonca. Nakazyval goncu tak:
     -- Dobezhish', syne, do Vertun-kamnya, tam reka bol'shoj krivun delaet,  ty
zhe  begi pryamikom. Dobezhish' do  Belogo hrebta, pojdet reka toj gore v obhod,
ty zhe, syne, begi cherez tot hrebet.  Tak zhivoj rukoj, bez malogo  v dva dnya,
pribudesh' v Irkutsk.
     Starec  popravil pal'cami plamya  svechi,  oglyanulsya po  storonam sovinym
glazom i zashamkal nad samym uhom gonca:
     --  Idi,  syne,  k voevodskomu popu i govori, tol'ko emu v  uho govori,
tajno;  plyvut po  reke Angare  na  struzhkah  doshchanyh vory  i  razbojniki, v
atamanah u nih Filimon Luzin.
     Dolgo sheptal na uho starec, potom zakashlyal. Svecha potuhla. Gonec bystro
vyshel  iz zemlyanki,  napravilsya po uzkoj tropinke, kotoraya vilas' po krutomu
sklonu  gory.   Speshil   on   v   Irkutskij   ostrog  s  tajnoj   vest'yu  ot
starca-otshel'nika, bezhal korotkim putem, chtob operedit' korabli Filimona.



     Irkutskij ostrog nahodilsya v osade. Podoshla mongol'skaya rat' vo glave s
|rdeni-Nojon. Zavyazalis'  zharkie  shvatki.  Kazaki  otstupili,  zakrylis'  v
gorodke.
     Irkutskij voevoda, podschitav zapasy  ognennogo i holodnogo  snaryazheniya,
perepugalsya: voevat' bylo nechem. Panika obuyala kazakov i zhitelej gorodka.
     V eto vremya s shatra severnoj bashni dozornyj kazak zametil temnoe pyatno.
"Komu by eto byt'?" -- dumal kazak. Pyatno priblizhalos', i vskore kazak cherez
poslanca soobshchil voevode, chto k stene kradetsya chelovek.
     Kazaki-doglyadchiki peredali:
     -- Polzet chelovek s pustymi rukami, dazhe luka za spinoj ne imeet.
     -- CHudno -- vstrevozhilsya voevoda i sam polez na bashnyu.
     Voevoda prikazal ne  dopuskat' togo  nevedomogo  cheloveka blizhe padeniya
strely. CHelovek zametil lyudej na shatre, bystro sdernul shapku, perekrestilsya.
     -- Kreshchen! -- v odin golos prosheptali i voevoda i kazaki.
     CHelovek pomahal beloj tryapkoj, i ego dopustili podojti k stene.
     -- Kto? -- sprosil voevoda.
     -- Gonec s prevelikoj tajnoj!
     -- Zavyazat' glaza, vpustit' v gorodok.
     Kazaki  priveli   polunagogo,  blednogo   cheloveka.  On  dyshal  tyazhelo,
nastojchivo treboval voevodskogo popa.  Popa  otyskali. On voshel,  razmahivaya
dlinnymi rukavami zasalennoj ryasy, oglyadel poslanca.
     -- Otkuda, kreshchenaya dusha?
     Gonec sklonilsya k samomu uhu i, shlepaya obvetrennymi gubami, prosheptal:
     -- Ot starca-otshel'nika, ot pravednogo Simeona.
     -- Govori.
     -- Molitvy starca i ego pomoshchnikov do boga doshli...
     -- Doshli?
     -- Doshli, -- povtoril gonec.
     -- Kak zhe eto skazalos'? -- zasuetilsya pop.
     Gonec provel vysohshej rukoj  po licu,  zakashlyalsya. Pop perezhdal.  Gonec
zagovoril tiho:
     -- Povedal nam starec, chto besedoval  on  s samoj mater'yu bozh'ej, i ona
otvetila   emu:  "Prishlo   vremya,  dushi  vashi  spodobilis'  raya,  ostavlyajte
greshnicu-zemlyu  toropyas'". Teper' vse, odnako, umerli,  a  tol'ko ya...  -- I
gonec zazhal golovu rukami.
     Oba pomolchali. Gonec vzdohnul:
     --  Umiraya, starec Simeon prosil ispolnit' poslednij  zemnoj ego zavet.
Dozvol' ispolnit'.
     -- Govori, -- zatoropil pop.
     -- Oskvernili nash stan i starca povergli v styd razbojniki, grabezhniki,
carskie oslushniki...
     -- Kakie?
     -- Ryshchut,  kak zveri, po  lesam, po rekam i po vsej zemle greshnoj  i ne
nahodyat na nej pristanishcha i pokoya ot grehov svoih.
     -- Kto zhe te grabezhniki?
     Gonec dolgo morshchil obodrannyj lob i, vspomniv, otvetil:
     --  Filimoshka Luzin s synom i  chernyh  krovej  paren',  tungus  --  imya
zapamyatoval.
     -- Delo tolkovoe govorish'. Velyu kriknut' samogo voevodu, -- skazal pop.
     --  Ne  nado,  --  gonec  vyalo  mahnul rukoj,  -- govoryu  tol'ko  tebe,
oslushnikom starca ne byval.
     -- Velika li rat' grabezhnikov? I kuda ih put'?
     -- Rat' ne velika, no zlobna, razbojna.
     -- Oj, -- vskochil pop, -- strashny?
     -- Strashnosti prevelikoj!  Sam  videl. Put' derzhat  na  Irkutsk. Imenem
gosudarya klyanutsya!
     -- Gosudarya?! -- zakrestilsya pop. -- Nado nemedlya skazat' voevode!
     Pop bystro skrylsya  za dver'yu. Gonec shiroko vzmahnul rukami i povalilsya
na uzorchatyj kover.
     Vskore vernulsya pop i uvidel, chto poslanec mertv.
     Voevoda shchipal  kudlatuyu borodu, shagal  po  izbe.  "Vesti prines kazachij
doglyadchik tyazhelye. Mongoly, otstupiv,  mnozhat sily i vnov'  pojdut pristupom
na gorodok i snesut gorodok Irkutskij nachisto".
     On  pozval  popa,  starshinu  da  prikazchika.  Ne uspel  voevoda  i  rta
raskryt', vbezhal rastrepannyj kazachij doglyadchik:
     -- Batyushka voevoda, na Angare strugi!
     -- Gde? -- vskochil voevoda.
     -- V polchasa hodu vniz po Angare.
     Voevoda skosil hitrye glaza:
     --  Pop, beri  ikony.  Starshina, szyvaj pochetnyh  lyudej.  Pust'  idut s
hlebom i sol'yu.
     -- K grabezhnikam s pochetom? Tomu ne byt'! -- rasserdilsya pop.
     -- Ne tvoemu umu sudit'. YA voevoda, gosudarev sluga, znayu, chto tvoryu!
     Pop zamolchal.
     Pochetnaya lodka otplyla. Filimon  Luzin  i  Nikita  Sedoj prinyali dary i
pochet.
     Vatazhniki  nedoverchivo  poglyadyvali  po  storonam,  no   kogda  kazachij
starshina prikazal vygruzit' iz lodki ognennye zapasy --  poroh i svinec -- i
vydat'  kazhdomu vatazhniku  po  charke  voevodskogo  vina,  vse  obradovalis',
poveseleli. Starshina peredal voevodskie slova. Voevoda treboval skorym hodom
udarit' po mongolam  s severnoj storony. Otsyuda oni ne ozhidayut napadeniya i v
strahe budut povergnuty v begstvo.
     CHerez lazutchikov i doglyadchikov  |rdeni-Nojon  uznala  o  pribytii  rati
Filimona. Lazutchikam pokazalos', chto priplylo  nesmetnoe kolichestvo  voinov.
Sredi mongolov nachalas' panika. |rdeni-Nojon  reshila ne prinimat'  neravnogo
boya, speshno  otstupit'. |to zametili voevodskie kazaki, brosilis' v  pogonyu.
Oni bez truda razgromili mongolov.
     Pashka  Selivanov  rinulsya  s  kazakami v  pogonyu  za  |rdeni-Nojon.  Ee
zashchishchali desyat'  telohranitelej-mongolov. Kazaki  vo  chto  by  to  ni  stalo
pytalis'  shvatit' |rdeni-Nojon zhivoj. Ona neslas' na belom kone,  po  bokam
edva pospevali dva telohranitelya. Kazaki povernuli konej, udarili napererez,
chtoby okruzhit' beglecov. |rdeni-Nojon  oglyanulas', kruto  osadila konya. Kon'
poryvisto dyshal, vybrasyvaya iz nozdrej par, i bil kopytom.
     Blizko slyshalis' kazach'i golosa:
     -- Lovi!
     -- Arkan' petlej!
     |rdeni-Nojon  bystro  vyhvatila  iz-za pazuhi  svoego  sinego shelkovogo
halata belyj platok, brosila  ego pod nogi. Telohranitel' mgnovenno  pronzil
|rdeni-Nojon svoim  kop'em  i  sam brosilsya pod kopyta raz®yarennyh  kazach'ih
loshadej. Kazachij starshina zlobno rugalsya:
     -- Babu i tu ne mogli plenit'! |h!..
     On  vzmahnul  plet'yu  i  rezanul  po licu  pervogo popavshegosya pod ruku
kazaka. Tot zazhal okrovavlennoe lico rukoj, sklonilsya k grive konya.
     Tol'ko  sejchas  k mestu boya  podoshel  Filimonov  peshij  otryad.  Kazachij
starshina podletel k Filimonu na vzmylennom kone:
     -- Vor! YA mongolov  povoeval! Tvoya  rvanaya  rat' v  kustah  horonilas'!
Trusy!
     Pobelel Filimon  ot obidy  i zloby, zadrozhali skuly, vyhvatil sablyu  i,
podstupiv k kazach'emu starshine, grozno sprosil:
     -- YA -- vor?
     -- Vor! Grabezhnik! -- kriknul starshina.
     --  Ot samogo voevody pochetnye  lyudi  vstrechali  nas hlebom i sol'yu! To
kak?
     -- Voevoda -- gosudarev sluga, vorov ne miluet! -- zahohotal starshina.
     Vatazhniki rassypalis' po kustam, vskinuli pishchali, piki, sabli:
     -- Bej voevodskih!
     -- Goni!
     -- Izmena!
     Starshina krutilsya na raz®yarennom kone, rugalsya:
     -- Grabezhniki! Na carskih kazakov ruku podnimat'! Tomu ne byt'!
     -- Iz lesov temnyh plyli, chtob mongolov povoevat'. I my russkih krovej!
-- To byl golos Nikity Sedogo.
     Kazaki zaglushili ego slova:
     -- Vy vorovskih krovej!
     -- Carskie oslushniki!
     -- Izmena! -- brosilsya Filimon k Nikite Sedomu.
     -- Voevoda hiter.  Dumka ego pryamaya -- izlovit' nas, -- otvetil tot. --
Spasajsya, ataman!
     Starshina  vskinul sablyu,  i kazaki  brosilis'  na  vatazhnikov.  Kazachij
starshina  podletel k Nikite Sedomu, rassek emu golovu.  Vatazhniki pobezhali v
les. Filimon kinulsya v storonu, upal v rytvinu.
     -- Obman i gibel'... Izlovili, kak kurej! -- bil on  v otchayanii  sebya v
grud'.
     Kazaki zametili Filimona, stali lovit' ego.
     Kazachij starshina komandoval:
     -- ZHiv'em ego! To prikaz samogo voevody!
     Filimon uslyshal  predatel'skie slova. Zloba zakipela v nem,  on vskinul
pishchal', vystrelil v  kazaka, no  promahnulsya. Kazachij starshina  prigotovilsya
metnut' arkan, chtob nakinut' na Filimona  petlyu,  no vdrug vzmahnul rukami i
meshkom vyletel  iz sedla. Filimon oglyanulsya i vstretilsya vzglyadom s CHalykom.
|to ego metkaya strela pronzila grud'  starshiny. Kazaki opeshili, koni sbilis'
v kuchu, tolkali drug druga.
     Filimon zabezhal na prigorok, uvidel vatazhnikov:
     -- K doshchanikam! Vplav'! Spasajsya!
     -- K voevode, s poklonom! -- razdalsya szadi nasmeshlivyj golos.
     Filimon i ne oglyanulsya.
     Vdali,  podnimaya  oblaka  pyli,  neslis'  vsadniki. Vperedi  letel  sam
voevoda. Priskakav k mestu boya, on vyhvatil sablyu:
     -- Grabezhnikov na dybu! Hvatajte!
     Filimon, zazhimaya okrovavlennuyu ruku, spasalsya  mezh  kustov.  Kak  vihr'
naleteli kazaki, vzvilas' nad golovoj petlya  arkana i kak nozhom rezanula  po
shee, a u samogo uha zlobnye golosa:
     -- Vyazhi ego! Voloki v ostrog!
     Artamoshka  i  CHalyk  s  nebol'shoj kuchkoj vatazhnikov  bezhali  lesom. Oni
pytalis' ukryt'sya v  bolotah  i zaroslyah.  Kazaki  brosili loshadej i  peshkom
presledovali ubegavshih. Artamoshka uslyshal:
     -- Hvatajte poganoe otrod'e Luzinyh! ZHiv'em berite!
     S krikom i ulyulyukan'em brosilis' kazaki na gorstochku vatazhnikov.
     Pochti vse vatazhniki  byli shvacheny.  Mnogie  pali  pod ostroj  kazackoj
sablej. CHalyk  i  Artamoshka napryagali  poslednie sily, chtob perebezhat' uzkuyu
polyanku, skryt'sya v gustoj chashche. Kazaki besnovalis', voevoda podgonyal  i bil
plet'yu  neradivyh. Artamoshka i CHalyk dobezhali  do krutogo  yara i,  ne dumaya,
brosilis' vniz. ZHeltoe oblako pyli na mgnovenie  skrylo beglecov. Podnyavshis'
na nogi, oni brosilis'  v chashchu lesa. Ostrye kustarniki  rvali v  krov' lico,
ruki. V glazah temnelo, uhodili sily. Kazaki okruzhili beglecov kol'com.
     -- Smert'! -- zadyhalsya Artamoshka, istekaya krov'yu.
     Kriki i topot zaglohli: kazaki libo poteryali sled, libo podkradyvalis'.
CHalyk mchalsya, kak gornyj kozel; legko pereprygival  cherez  valezhiny,  kamni,
vyboiny,  teryalsya  za  kustami  i  derev'yami.  Artamoshka   otstal.  Blednyj,
izmuchennyj,  prislonilsya on k stvolu  sosny,  tyazhelo  dysha.  Golova  u  nego
otyazhelela, oslabli nogi. CHalyk vernulsya k nemu: "Kak  pomoch' ranenomu drugu;
Kak  spasti ego?" CHalyk sorval s  Artamoshki shapku i  nadel na svoyu golovu, a
svoyu shapku brosil  v kusty.  Artamoshka ne uspel i slova vymolvit', kak CHalyk
shvatil ego i stolknul v yamu, vybituyu dozhdyami. Valyalas' suhaya el', on nakryl
eyu druga. Otbezhal, vskochil  na  kamen', slozhil  ladoni  trubkoj  i zagudel v
podvetrennuyu storonu:
     -- To-to-o-o!
     Dalekoe  eho vzletelo  nad  lesom.  Tak  Panaka uchil obmanyvat' vragov,
otvodit' golosom v druguyu storonu.
     No CHalyk oshibsya: kazaki byli  blizko. Slyshno, kak hrustyat pod ih nogami
vetki, shumyat  kusty. CHalyk nahlobuchil Artamoshkinu shapku na glaza, sbrosil  s
plech mehovuyu parku i, ostavshis' v odnoj rubahe, kinulsya navstrechu vragam.
     Kazak, vybezhavshij na bugor, uvidel CHalyka:
     -- Luzinov syn! Lovi syna Luzinova! -- i tut zhe kinul arkan.
     No CHalyk uvernulsya,  i ego  metkaya strela udarila v plecho  kazaku.  Tot
vskinul rukami i upal, oblivayas' krov'yu. CHalyk brosilsya k gore. Kazaki -- za
nim. Nad lesom gremelo:
     -- Lovi vora!
     -- Arkan'!
     -- Ne ujdesh', Luzinov vykormok!
     CHalyk  lovko  karabkalsya  vverh  po krutomu sklonu gory. Kazaki zametno
otstavali.
     Artamoshka s  trudom podnyal golovu. Pered glazami kruzhilis' belye iskry,
grud' davila nesterpimaya bol'. Pripodnyalsya on iz yamy i uvidel, kak po sklonu
gory bystro karabkalsya  vverh chelovek, a za nim s  krikami ustremilas' tolpa
kazakov.  Artamoshka  bez  truda  uznal  v  smel'chake  CHalyka.  Blednye  guby
Artamoshki sheptali:
     -- Sbezhit... smel!
     Razdalsya rezkij okrik. Artamoshka rvanulsya, zaohal ot boli i upal v yamu.
Tol'ko  sejchas on  zametil luzhu  krovi, v kotoroj sidel. Sabel'naya  rana  na
levoj noge obil'no krovotochila. Artamoshka zazhal ee rukoj.
     Kazaki razbilis' na melkie otryady i stali okruzhat' goru so vseh storon.
CHalyk zametil eto.  Spasen'ya  ne bylo. On  zalez na  samuyu  vershinu  skaly i
ostanovilsya. Pered glazami siyala chernaya propast'.
     Artamoshka  s  trudom podnyalsya, vylez  iz yamy. Priderzhivayas'  za  stvoly
derev'ev, on proshel neskol'ko  shagov. Sejchas emu horosho stalo vidno otvesnuyu
skalu, vidno, kak so vseh storon oblepili ee kazaki.  Voevoda, zadrav golovu
vverh, mahal sablej, metalsya, razgoryachennyj i zloj:
     -- Sdavajsya, vorovskoe plemya!
     Kazaki ugovarivali:
     -- Ne gnevi voevodu, razbojnik!
     -- Otca tvoego, kak volka, zaarkanili. Petlya i po tebe plachet!
     -- Sdavajsya na milost'!
     Artamoshka zazhal golovu, ponyal: voevoda i kazaki prinyali CHalyka za nego,
raduyutsya, chto zagnali na skalu Luzinova syna. Serdce Artamoshkino razryvalos'
ot boli:
     -- CHalyk... drug moj, krovnyj drug!..
     Poslyshalis' vystrely. Artamoshka podnyal golovu. Vdrug CHalyk  vypryamilsya.
Artamoshka ne svodil s nego goryashchih glaz. CHalyk pripal shchekoj k luku, a zatem,
podnyav  ego nad  golovoj, brosil vniz  so skaly. Tugoj luk  sdelal po sklonu
gory neskol'ko vysokih pryzhkov, ischez v propasti.
     "Sdaetsya!" -- zadrozhal Artamoshka.
     Obradovalsya voevoda:
     -- Sdaetsya! Oruzhiyu brosil!
     Odin  iz kazakov podpolz  blizko  k CHalyku i pytalsya nabrosit'  na nego
petlyu. CHalyk nadvinul na glaza shapku, otvernulsya ot kazakov, podnyalsya eshche na
shag vverh. Teper'  on stoyal na  samoj vershine skaly. Vokrug razlivalos' more
lesov, po doline izvivalas' chernaya rechka. Solnce prygalo zolotymi pyatnami po
snezhnym  vershinam dalekih  gor.  CHalyk nabral grud'yu  vozduh, gordo  vskinul
golovu, i poplylo nad lesami, i gorami:
     -- Volya!..
     |hom  prokatilos'  eto  dorogoe slovo.  |ho  smolklo, utonulo gde-to  v
svetlyh dalyah. Vsplesnuv  rukami, CHalyk  brosilsya so skaly  i  vmig ischez  v
chernoj propasti.
     Artamoshka  shvatilsya za grud', upal  na  zemlyu, bilsya  golovoj,  hvataya
rukami serye kom'ya zemli, rydal:
     -- CHalyk... CHalyk... drug... brat moj!..
     Voevoda rassvirepel.  Kazaka, stoyavshego u vershiny skaly  i ne sumevshego
nakinut' petlyu, voevoda  velel nemedlya svesti v pytoshnuyu i zhestoko  nakazat'
za neradenie.
     Zavetnoe  zhelanie  voevody  kaznit'  Filimona  Luzina  vmeste  s  synom
Artamoshkoj  razbilos'.  Voevoda gryz sedoj  us,  rugal  kazakov za  to,  chto
prestupnik Artamoshka ushel ot carskoj kazni, prinyal smert' zlodej ot svoej zhe
ruki.
     --  Luchshe by iz  pishchali  pristrelit' libo  sablej zarubit'!  --  krichal
voevoda.   No  skoro  uspokoilsya,  podnyal  surovye  brovi,  shapku   snyal   i
perekrestilsya: -- Na vse bozh'ya volya.
     Kazaki tozhe sdernuli shapki, perekrestilis'.



     Dolgo bilsya voevodskij lekar' nad Filimonom, chtoby zalechit' smertel'nuyu
ranu.  Voevoda  kazhdoe utro  vyzyval rastrepannogo,  perepugannogo  lekarya i
tverdil:
     -- Ne  ronyaj, Nikolka, voevodskoj chesti, vyhodi zlodeya. CHtob mozhno bylo
togo zlodeya, vora, grabezhnika hot' pod ruki dovesti do lobnogo mesta*.
_______________
     * L o b n o e m e s t o -- mesto, na kotorom sovershalis' kazni.
     Lekar' razvodil rukami, sadilsya na  lavku  i  vnov'  vynimal  iz  sumki
lekarstva:
     --  Ot boga vse, batyushka voevoda...  Velika  rana,  loshad'  --  i  ta b
okolela.
     Voevoda v otvet:
     -- YA s tebya, lenivca,  shkuru sderu! Ne o loshadi, kozel, rech' vedu,  a o
carskom prestupnike!
     Lekar'  byl  v  otchayanii. Prosizhival on celye nochi, prilagal  vse  svoe
lekarskoe   umen'e:  puskal  krov',   delal  primochki  travyanye,  cvetochnye,
drevesnye;  nakladyval  raznye priparki i prisypki, chtoby zalechit' sabel'nuyu
ranu.
     Na pyatyj den' lekar' ot radosti  vskochil;  Filimon  otkryl glaza, gluho
prostonal:
     -- Sy-yn... Artamoshka...
     Bol'noj zakashlyalsya i vnov' vpal v bespamyatstvo.
     Rana raskrylas'  i  krovotochila.  Lekar' rasteryanno begal vokrug, ohal,
vzdyhal. Lechen'e prishlos' nachinat' snachala.
     Filimonu stalo legche, on pripodnimalsya, sidel molcha, skloniv posedevshuyu
golovu. Obradovannyj lekar' pobezhal k voevode:
     -- Batyushka voevoda, umen'em moim lekarskim Filimona ya otstoyal!
     Voevoda  provel  vazhno  po  shirokoj borode i prikazal dat' lekaryu charku
vodki. Lekar' nizko poklonilsya, vinovato predupredil:
     --  Ne nado  trevozhit'  i  gnevit'  do  vremeni  bol'nogo:  mozhet  udar
priklyuchit'sya, i togda on ne inache kak umret.
     Voevoda  pokosilsya ispodlob'ya  na  lekarya, stoyashchemu  ryadom  pis'mennomu
golove prikazal:
     -- Kaznit' zlodeya v voskresnyj den'!
     --  Vse  gotovo, -- otvetil pis'mennyj golova.  -- Ne  nadobno  tyanut':
neroven chas umret zlodej, umret do vremeni!
     Voevoda topnul nogoj:
     -- Bej v baraban!
     Bili  v  barabany.  Tolpy  naroda  stekalis' so vseh storon na ploshchad'.
Gudela  ploshchad'  chelovecheskim   gamom.  Palach  Ivan  Borodatyj   v  dlinnoj,
kitajskogo shelka rubahe, s zasuchennymi do  loktej  rukavami  prohazhivalsya po
pomostu,  legko  igral ogromnym toporom, ustrashaya  tolpu.  Ryadom  s  shirokoj
plahoj,  gde  ne  odnazhdy rubil  Ivan Borodatyj bujny  golovy,  stoyal  korob
pletenyj da  rogozha smertnaya --  poslednee odeyanie kaznennyh. Sboku pomosta,
na rublenom stolbike, -- beloe polotence;  im palach stiral so svoih zhilistyh
ruk goryachie kapli krovi.
     -- Vedut! -- prokatilos' po tolpe.
     Storozhevye  kazaki  rastalkivali  plotnuyu  tolpu. Nad golovami mel'kali
topory, pishchali  i piki: eto veli kazaki  pod strogim  karaulom  buntovshchikov.
Vperedi shel, netverdo shagaya, s izmuchennym  licom  Filimon,  a za nim  vosem'
vatazhnikov.  Tugo  peretyanutye   verevkoj  ruki   otlivali  sinevoj.   Veter
vzlohmachival volosy, trepal ryzhie, chernye, sedye borody. Huden'kaya zhenshchina v
chernom platke govorila na uho sosedke:
     -- Ne velika vatazhnaya rat'...
     Ej otvetil priglushennyj bas:
     -- Dura,  vseh  voevoda skaznil. A etih dlya ustrasheniya naroda  na plahu
vyvel.
     -- Oj, dushegub!
     -- SHsh...
     -- YA tiho, tebe na uho, -- ispugalas' zhenshchina.
     -- To-to, -- otvetil  bas.  --  None  yazyk prizhmi: podsluhov voevodskih
razvelos' bole, chem muh navoznyh.
     -- Oj, lihoe vremechko!
     Sboku  zataratorila gusto  narumyanennaya  i nabelennaya  baba  v  krasnoj
kacavejke. Ee perebil muzhik s dlinnoj zhiden'koj borodkoj:
     --  SHla b  ty,  babon'ka,  do  pechi. Bab'e li delo  glazet' na to,  kak
kaznitel' golovy usekaet! Ej-bo, greshno!
     -- Vertun pucheglazyj, -- ogryzalas' baba, -- ne ty li mne ukaz?
     Barabany  stihli.  Tolpa  umolkla.  Na pomost  vyveli  buntovshchikov. Oni
stoyali, plotno  sbivshis'  v kuchu.  Na pomost vzoshel sam voevoda, za  nim  --
pis'mennyj golova, za pis'mennym golovoj -- pop s krestom i kadilom. Voevoda
podnyal ruku vverh, pis'mennyj golova razvernul bumagu, svernutuyu v trubku, i
stal chitat'  ukaz. CHital dolgo,  naraspev. Tishina  navisla nad  tolpoj. Lish'
lastochki,  kupayas'  v  sineve  neba,  s  krikami  rassekali  vozduh  chernymi
kryl'yami.
     Pis'mennyj golova tyanul:
     --  "Kaznit'   vsenarodno  glavnogo  zachinshchika,   vora,  grabezhnika   i
buntovshchika s ego razbojnymi spodvizhnikami.  Vozdat' kazhdomu po ego vorovskim
delam. Carskogo prestupnika Filimoshku Luzina kaznit' smertnoj  kazn'yu  cherez
usechenie golovy,  a  ego  soobshchnikov -- bit' knutom i  otsech' kazhdomu pravuyu
ruku, chtob v razbojnyh delah byli bessil'ny..."
     Prochitav ukaz, voevoda  i pis'mennyj  golova  soshli s  pomosta,  vstali
poodal'. Pop  pel  molitvu, kadil privedennyh na  kazn' edkim dymom i, sunuv
kazhdomu k gubam mednyj krest, naspeh perekrestil i pospeshno soshel s pomosta.
     --  Zachinat'?  --  neterpelivo  prohripel  Ivan Borodatyj, kinuv volchij
vzglyad v storonu voevody.
     Vnov' udarili  barabany, da tak gromko, chto zastonala  zemlya. Vatazhniki
naskoro poproshchalis' drug s  drugom.  V tolpe kto-to  vshlipnul  i zamer.  Na
pomost vskochili  dva podruchnyh Ivana Borodatogo -- zdorovennye,  krasnorozhie
parni:  Semka  -- syn Ivana Borodatogo  da Petrovan  Gushchin --  kazaka Gushchina
priemnyj syn.  Semka  derzko  oglyadel tolpu.  Po tolpe probezhal priglushennyj
govor:
     -- Ish', podloe otrod'e, po otcovskoj doroge shagaet, glazishchi tarashchit!
     -- SHsh...
     -- Zazhirel, podlyj, na lyudskih krovyah!
     -- Tishe! -- odernuli smel'chaka.
     Semka po-otcovski  shiroko razmahival  nepomerno dlinnymi rukami, krepko
derzhal noven'kij, s shirokim lezviem topor. Stoyavshij vperedi muzhik splyunul na
storonu:
     --  Vykormok podlyj,  zmeinyj  glaz... Glyan'te,  kak  u nego  nozdri-to
vzdulis' -- krov' chuet...
     -- Zamolchi,  Eremka! --  Sosed dernul za  rukav  ne v meru  osmelevshego
muzhika.
     -- SHsh... Byt' tebe, Eremka, na plahe. Progloti yazyk!
     Eremka umolk.
     Petrovan Gushchin yavno  smushchalsya.  Topor  derzhal nelovko, shagal po pomostu
netverdo, golovy ne podnimal.
     Voevoda  mahnul  posohom.  Filimon  s trudom  vypryamilsya i  obratilsya k
narodu:
     -- Lyudi! Ne vspominajte hudom! Za volyu svyatuyu kladu golovu!
     Po  tolpe prokatilsya ropot  i tut zhe smolk. Voevoda nervno  dergal  us.
Ivan Borodatyj  blesnul glazami,  navalilsya vsem telom na  Filimona.  Golova
Filimona  legla na  plahu.  Semka  derzhal Filimona  za spinu, Petrovan stoyal
sboku. V tolpe razdalsya vopl'. Volnoj  prokatilsya gul. Ivan  Borodatyj vyter
ruki polotencem, delovito sprosil u pis'mennogo golovy:
     -- A teper' s kotorogo zachinat'?
     -- Vse edino, hvataj lyubogo...
     Ivan  Borodatyj  i  podruchnye  shvatili   vperedi  stoyashchego  vatazhnika,
povolokli k plahe. Rubit'  ruki -- delo men'shee, i  etu rabotu  doveril Ivan
Borodatyj svoemu synu Semke.
     ...K  zakatu solnca palach  s  podruchnymi zakonchil  svoe  krovavoe delo.
Narod medlenno rashodilsya. Ozirayas' v strahe po storonam, sheptalis' muzhiki i
brosali  surovye  vzglyady  v  storonu  chernogo voevodskogo  dvora.  Kupcy  i
sluzhilyj lyud voshvalyali voevodskuyu tverduyu ruku, ego krepkij poryadok.


     ...V voskresnyj den' voevoda daval pobednyj pir. Hodil voevoda v legkom
hmelyu, gordyj,  veselyj. On hotel dat' takoj pir, kakoj ne vidyvali irkutyane
nikogda.
     --  Budet  pir, --  hvalilsya voevoda, --  takoj, kak  boyare  moskovskie
delayut.
     On sam begal  na povarnyu,  pouchal  povarih dazhe samym  melkim povarskim
delam. Povariham  i  stryapuham  nakazal  on  strogo-nastrogo, chtob byl  obed
podlinno boyarskij.
     -- Esli zhe, -- grozilsya voevoda, --  ne po dushe al' ne po nravu  gostyam
moim pridutsya  vashi zharkie, varen'ya, solen'ya,  pirogi i prochie kushan'ya, byt'
vam vsem do edina bitymi!
     Na  povarne den' i  noch' shipelo i zharilos', chad i par  zastilali glaza.
Povariha s  podvarkami,  stryapuhi  s  podruchnicami  begali kak  sumasshedshie,
natykalis'  drug na  druga,  krichali,  rugalis' do hripoty. Starshaya povariha
dazhe s lica peremenilas', hodila zlee volchicy. Povar Fedosej, bol'shoj master
po solen'yam i  zharkim, udosuzhilsya isportit'  dvuh  baranov da  peresolil  do
gorechi ryabchikov. Vsyu etu porchu ot voevody skryli.
     Zavetnyj den' nastupil.
     S utra  na  voevodskom  dvore  suetilis',  begali  lyudi. Dlinnye  stoly
pokryli tolstymi uzorchatymi skatertyami i gusto zastavili kushan'yami. Vidannoe
li  delo: odnih  goryachih  kushanij  dvadcat'  peremen,  holodnyh  zakusok  ne
perechest', slastej  raznyh  --  t'ma! Stol vyshel -- glazom ne  okinesh'. Odno
slovo -- boyarskij stol.
     Pozval  voevoda  samyh znatnyh gostej: kupcov  imenityh  da  rodovityh,
sluzhilyh  lyudej vysshih chinov. Svyashchennyh osob  tozhe ne oboshel: priglasil treh
popov i d'yachka, svoego lyubimca.
     Gosti  sadilis' po  chinu  i  po obychayu semejnomu:  znatnye --  s pravoj
storony ot  voevody,  a ih zheny --  po  levuyu  muzhninu ruku. ZHenshchiny  prishli
naryazhennye v yarkie sarafany, kacavejki s lentami, v shirokih  sborchatyh yubkah
s  bahromoj  i kistyami  cveta spelyh  yagod libo  stepnyh  cvetov. Vse  gusto
nabelennye, eshche gushche narumyanennye, povyazannye cvetistymi platkami.
     Protiv kazhdogo gostya stoyala olovyannaya chasha, charka dlya  vina, a po levuyu
storonu -- libo lepeshka rzhanaya, libo list berestyanoj dlya splevyvaniya kostej.
Lozhki  i nozhi davalis' tol'ko tem,  kto  po  toroplivosti svoih ne zahvatil.
Vilok ne bylo -- edu brali rukami.
     Voevoda  v novom kaftane, tugo opoyasannyj  shelkovym  kushakom kitajskogo
izdel'ya, byl vesel. SHutil,  raskatisto hohotal.  Gosti sideli chinno  i zhdali
voevodskogo zastol'nogo znaka. ZHban s kvasom, bochonki s vinom stoyali posredi
stola.
     Voevoda  podnyalsya  i  gruzno  opustilsya.  Gosti zashumeli,  zasuetilis',
zagremeli  chashami. Pir nachalsya. Zastol'nye  sluzhki  edva uspevali  raznosit'
kushan'ya. Gosti  eli uhu shchuch'yu, za uhoj --  kuryatinu s lapshoj, posle kuryatiny
-- shchi  svinye, za shchami -- uhu  utinuyu, pohlebku baran'yu. Ne uspeli gosti usy
obteret', kak poplyli nad golovami podnosy  s  zharenym  i parenym: baranina,
gusyatina,  kuryatina, ryba  razvarnaya,  ryba zalivnaya, ryba  pod hrenom. A  s
zharkim  podany  byli  na  raznyh blyudah: kapusta kvashenaya, kapusta  parenaya,
kapusta s konoplyanym maslom, ogurcy kislye,  ogurcy  pod percem  struchkovym,
goroh mochenyj, goroh kruto solenyj.
     Derevyannaya reznaya chasha  hodila  po rukam: shipelo  zamorskoe vino, kipel
med krepkij; penoj, kak snezhnoj shapkoj, vzdymalos' pivo p'yanoe, pivo chernoe,
pivo na medu.
     Liho. Veselo. P'yano.
     Sidel voevoda  radostnyj, videl  on,  chto  gosti  ot udivleniya tarashchili
p'yanye  glaza   na  kazhdoe  novoe  blyudo.   Voevoda   uhmylyalsya   v  borodu:
"Udivlenie-to vperedi!" Sluzhki  zastol'nye  ponimali  i ne svodili s voevody
glaz.
     ZHelannyj  chas  nastupil.  SHiroko raspahnulis'  dveri,  i  shestero  slug
ostorozhno  vnesli  v gostinuyu ogromnyj pirog,  ispechennyj  v vide gosudareva
orla.
     Ot udivleniya gosti tak i obomleli.
     -- Nevidannoe chudo! -- obnyal pop p'yanogo d'yachka.
     Tot probormotal nevnyatnoe.
     Voevoda podnyalsya, borodu shirokuyu razgladil:
     -- Vot ya  kakov!  Da! Mongolov povoeval? Povoeval! Grabezhnikov izlovil?
Izlovil!  Vora  Filimoshku Luzina  skaznil? Skaznil! Semya ego  podloe  vyvel?
Vyvel! Vot ya kakov gosudarev sluga...
     Voevoda  eshche chto-to  hotel skazat', no v eto  vremya prinesli bochonok  s
dorogim vinom. Gosti sorvalis' s  mest, pohvatali charki, chashki, kubki -- kto
chto uspel -- i nabrosilis' na bochonok. Voevoda lenivo opustilsya na skam'yu.
     V eto vremya vbezhal perepugannyj kazak:
     -- Batyushka voevoda, beda! Vataga!
     Gosti vskochili s  mest. Voevoda ostanovil  ih  i,  obrashchayas' k  kazaku,
surovo sprosil:
     -- CH'ya zh ta vataga?
     -- Luzinova vataga!
     -- Duren', vyspis'! -- zaoral voevoda.
     Pop skazal s usmeshkoj:
     --  Istinnyj  duren': Filimoshka v adu kromeshnom na vechnyh mucheniyah,  do
vatagi li emu! Vyp'em, d'yache!
     Gosti nehotya seli na svoi mesta, vnov' prinyalis' za  edu. Kazaku podali
charku vina, vytolkali za dver'.
     Voevoda hohotal:
     -- Upilsya kazachishka, mertvogo za zhivogo poznal! Smehota! Umora!
     Nekotorye  iz  gostej  hihiknuli  v   kulak,  no   vesel'e   bol'she  ne
vozvrashchalos'.
     Pis'mennyj golova,  gonimyj somneniem,  toroplivo vyshel iz-za stola. On
velel otyskat' kazaka,  kotoryj pribegal  s durnoj vest'yu.  Kazaka otyskali.
Pis'mennyj  golova  nedolgo govoril s  nim, voshel  v  gostinuyu  otrezvevshij,
sumrachnyj. Voevoda raskatisto hohotal i tyanulsya s nozhom k pirogu. Pis'mennyj
golova  podoshel k voevode  i  zasheptal  emu chto-to na uho.  Voevoda pospeshno
brosil nozh i vmeste s pis'mennym golovoj otoshel v storonu.
     -- Kazachishka tot pravdu govoril!
     -- V chem zhe ta podlaya pravda? -- soshchuril zlye glaza voevoda.
     -- Vataga...
     --  Vataga? -- rasserdilsya voevoda. -- Otkuda  zh ta  vataga, kol' ya  ee
povoeval?
     -- Luzinova vataga! -- ispuganno morgal glazami pis'mennyj golova.
     -- I ty upilsya, Nikitka: bormochesh' glupoe!
     -- Sy-yn... Artamon Luzin, -- skazal pis'mennyj golova.
     -- Syn? -- perebil voevoda i okruglil udivlennye glaza. -- Svoimi ochami
videl: sverzilos' to  poganoe semya so skaly v bezdnu  bezdonnuyu... Obrel tot
beglyj sluzhka smert' skoruyu.
     -- To obman, to podmena!
     Voevoda smertel'no poblednel:
     -- Obman? ZHiv, govorish'? Da kak tak?
     --  ZHiv  Artamon  Luzin!  Kazachishka  svoimi glazami  razglyadel. V  otca
svoego,  govorit,   oblich'em  vyshel:  takie  zhe  ozornye  glaza,   vorovskaya
golovushka, smelosti neuderzhimoj...
     -- ZHi-iv?! Vorovskoe plemya! -- proshipel pobelevshimi gubami voevoda.
     SHirokij lob ego vspotel, dergalas' brov'. Nelovko shagnuv, on gruzno sel
na lavku.
     Tak nikto i  ne otvedal  voevodskogo podarka -- carskogo piroga.  Gosti
toroplivo rashodilis'.
     Po slyudyanym okoncam plyli temnye pyatna. Nebo,  chernoe ot dyma,  navislo
nad  zemlej, pridavilo  ee. V  vozduhe zapahlo  gar'yu. Slyshalis'  otdalennye
vykriki lyudej. Nadvigalas' groza.
     Na  vostoke vspyhnulo  krasnoe  zarevo,  ognennye yazyki  vzmetnulis'  v
podnebes'e. |hom prokatilos' nad gorodom:
     -- Luzinova vataga!..
     Zatreshchali i povalilis' shirokie vorota voevodskogo dvora.
     Voevoda ne uspel otskochit'  ot  uzorchatogo  okonca.  Posypalas'  slyuda,
grohnulas'  rama, i voevoda, hvataya rukami vozduh, zamertvo upal pod stol na
raspisnoj, kitajskoj raboty kover.
     


Kungurov G. F. K91. Artamoshka Luzin: Istoricheskaya povest'. Izd. pyatoe. - Irkutskoe kn. izd-vo, 1962. -- 256 s. -- Dlya detej srednego i starshego vozrasta. Tirazh 100 000 ekz. Risunki hudozhnikov N. Morozova i YU. Kruglova Redaktor L. F. Ivshina Hudozh. redaktor E. G. Kas'yanov Korrektor A. V. Laskina
Tekst podgotovil Ershov V. G. Data poslednej redakcii: 14.03.2003 O najdennyh v tekste oshibkah soobshchat': mailto:vgershov@chat.ru Novye redakcii teksta mozhno poluchit' na: http://vgershov.lib.ru/

Last-modified: Sun, 23 Mar 2003 10:19:11 GMT
Ocenite etot tekst: