Materiaey dotyczece stosunkiw Radziecko-Niemieckich w okresie od kwietnia 1939 do lipca 1941

Ocenite etot tekst:
Materiaey dotyczece stosunkiw Radziecko-Niemieckich w okresie od kwietnia 1939 do lipca 1941

BIAeE PLAMY
ZSRR-NIEMCY 1939-1941
DOKUMENTY I MATERIAeY DOTYCZeCE STOSUNKaW RADZIECKO-NIEMIECKICH W
OKRESIE OD KWIETNIA 1939 r. DO LIPCA 1941 r.

VILNIUS
„MOKSLAS"
1990
Zamieszczane dokumenty dyplomatyczne wybrane zostaey z ksieeki
„Niemcy Narodowosocjalistyczne a Zwiezek Radziecki, 1939-1941", wyd.
Departamentu Stanu USA, 1948 r. („Das nationalsozialistische
Deutschland und dee Sowjetunion, 1939-1941". Akten aus dem Archev des
Deutschen Auswartigen Amts. Department of State, 1948).

Printed in Lithuanian
„ARS-HIT"
Wydawnictwo i Galeria
I Wydanie polskie
Druk i oprawa - „Mokslas", Wilno, Litwa
Nakead 30 000 egz.
Druk ukoeczono w marcu 1990 r.
Telex, 1983
Design and translation,
„Mokslas" and Centrum Wytwarczo-Handlowe „ARS-HIT"
Spaflca z. O. O„ 1990

CZUeEM SIe NA KREMLU JAK WSROD STARYCH
TOWARZYSZY PARTYJNYCH
(J. von Ribbentrop w rozmowie z weoskim ministrem spraw zagranicznych
Ciano 10 marca 1940 r.)
5

„Starzy towarzysze partyjni". Karykatura radziecka z 1942 r.

J. STALIN:
Z REFERATU SPRAWOZDAWCZEGO 10 MARCA 1939 ROKU NA XVIII ZJEeDZIE WKP(b)
...W naszych czasach nie tak eatwo jest zerwae sie z eaecucha i rzucie
sie prosto w wojne, nie liczec sie z raenego rodzaju ukeadami, nie liczec
sie z opinie publiczne. Politycy bureuazyj-ni wiedze o tym wystarczajece
dobrze. Wiedze o tym rawniee prowodyrzy faszystowscy. Dlatego przywadcy
faszystowscy -- zanim rozpoczee wojne - postanowili odpowiednio urobie
opinie publiczne, tj. wprowadzie je w beed, zmylie.
Blok militarny Niemiec i Weoch przeciwko interesom Anglii i Francji w
Europie? Zlitujcie sie, jakie to blok! Nie ma „u nas" eadnego bloku
wojskowego. Jest „u nas" tylko nieszkodliwa „os' Berlin-Rzym",
tj. pewien wzar geometryczny, dotyczecy osi. (emiech).
Blok militarny Niemiec, Weoch i Japonii przeciwko interesom USA, Anglii
i Francji na Dalekim Wschodzie? Nic podobnego! Nie ma „u nas" eadnego
bloku wojskowego. Jest „u nas" tylko nieszkodliwy „trajket
Berlih-Rzym-Tokio", tj. niewielkie zainteresowanie geometrie. (Ogalny
emiech).
Wojna przeciwko interesom Anglii, Francji, USA? Bagatela! „My"
toczymy wojne przeciwko Kominternowi, a nie przeciwko tym paestwom. Jeeeli
nie wierzycie, to przestudiujcie „pakt antykominternowski", zawarty
miedzy Weochami, Niemcami i Japonie.
W ten sposab zamierzali panowie agresorowie urobie opinie publiczne,
chociae nietrudno byeo pojee, ee ta caea niezgrabna gra w maskowanie szyta
jest grubymi niemi, emiesznie bowiem szukae „ognisk" Kominternu w
pustyniach Mongolii, w garach Abjsynii, w pustkowiach Maroka. (emiech).
Ale wojna jest nieubeagana. Nie moena jej ukrye pod eadnymi zaseonami.
eadnymi bowiem „osiami", „trajketami" i „paktami
antykominternowskimi" nie moena ukrye tego faktu, ee w tym czasie Japonia
zagarneea ogromne terytorium Chin, Weochy - Abisynie, Niemcy - Austrie i
Sudety, a wspalnie Niemcy i Weochy - Hiszpanie, i wszystko to wbrew
interesom nieagresywnych paestw. Wojna tak i pozostaea wojne, blok militarny
agresoraw - blokiem militarnym, a agresorzy -agresorami.

Jak mogeo sie stae, ee nieagresywne kraje, dysponujece ogromnymi
moeliwoeciami, tak eatwo i bez oporu wyrzekey sie swych pozycji i swych
zobowiezae wobec agresoraw?
Czy nie teumaczy sie to seaboecie nieagresywnych paestw? Naturalnie, ee
nie! Paestwa nieagresywne, demokratyczne -wziete razem - bez wetpienia se
silniejsze od paestw faszystowskich i gospodarczo, i militarnie.
Wiec w takim razie, czym wyteumaczye systematyczne ustepstwa tych
paestw wobec agresoraw?
Moena byeoby to, na przykead, wyteumaczye obawe przed rewolucje, ktara
moee nastepie, jeeeli paestwa nieagresywne podejme wojne i wojna stanie sie
ewiatowe. Naturalnie, ee politycy bureuazyjni wiedze, ie pierwsza
imperialistyczna wojna ewiatowa daea zwyciestwo rewolucji w jednym z
najwiekszych krajaw. Obawiaje sie oni, ee druga imperialistyczna wojna
ewiatowa moee tee doprowadzie do zwyciestwa rewolucji w jednym lub w kilku
krajach.
Ale to teraz jest nie jedyne, nawet nie geawne przyczyne. Giowna
przyczyna polega na tym, ee wiekszoee krajaw nieagresywnych, przede
wszystkim Anglia i Francja, odrzuca polityke bezpieczeestwa zbiorowego,
polityke zbiorowego oporu wobec agresoro'w, przestawiajec sie na pozycje
nieingerencji, na pozycje „neutralnoeci".
Formalnie polityke nieingerencji moena byeoby scharakteryzowae
nastepujeco: „Niech kaedy kraj broni sie przed agresorami, jak chce i
jak potrafi; to nas nie obchodzi, bedziemy handlowali i z agresorami, i z
ich ofiarami". W rzeczywistoeci, jednak, polityka nieingerencji oznacza
pobeaeliwoee wobec agresji, rozpetywania wojny, a wiec przeksztaecenie jej w
wojne ewiatowe. W polityce nieingerencji tkwi deeenie, pragnienie -nie
przeszkadzae agresorom w robieniu swej brudnej roboty, nie przeszkadzae,
powiedzmy, by Japonia uwikeaea sie w wojne z Chinami, a jeszcze lepiej ze
Zwiezkiem Radzieckim, nie przeszkadzae, powiedzmy, by Niemcy ugrzezey w
sprawach europejskich, uwikeaey sie w wojne ze Zwiezkiem Radzieckim,
pozwolie wszystkim uczestnikom wojny, by geeboko ugrzeeli w odmetach wojny,
zachecae ich do tego cichaczem, pozwolie im oseabie i wykrwawie jeden
drugiego, a potem, gdy dostatecznie oseabne - wkroczye na scene ze ewieeymi
sieami, wkroczye, naturalnie, „w interesach pokoju" i podyktowae
weasne warunki oseabionym uczestnikom wojny.
I tanio, i przyjemnie!
Charakterystyczna jest wrzawa, jake wszczeta prasa anglo-francuska i
paenocnoamerykaeska w sprawie Ukrainy Radzieckiej. Dziaeacze tej prasy ae do
schrypniecia krzyczeli, ee

Niemcy ide na Ukraine Radziecke, ee maje teraz w rekach tak zwane
Ukraine Karpacke, liczece blisko 700 tysiecy mieszkaecaw, ee Niemcy nie
paeniej nie wiosne tego roku przyeecze Ukraine Radziecke, majece ponad 30
milionaw ludnoeci, do tak zwanej Ukrainy Karpackiej. Wygleda na to, ee ta
podejrzana wrzawa miaea na celu wzniecenie gniewu Zwiezku Radzieckiego
przeciwko Niemcom, zatrucie atmosfery i sprowokowanie konfliktu z Niemcami
bez widocznych do tego podstaw.
Jeszcze bardziej charakterystyczne jest to, ee niektarzy politycy i
dziaeacze prasy Europy i USA, ktarym wyczerpaea sie cierpliwoee w
oczekiwaniu „wyprawy przeciwko Ukrainie Radzieckiej", sami zaczynaje,
demaskowae rzeczywiste podeoee nieingerencji. Otwarcie mawie i pisze czarno
na biaeym, ee Niemcy okrutnie ich „rozczarowaey", gdye zamiast tego,
aby ruszye dalej na wschad, przeciwko Zwiezkowi Radzieckiemu, one, patrzcie
tylko, skierowaey sie na zachad i domagaje sie kolonii. Moena pomyelee, ee
Niemcom oddano rejony Czechoseowacji jako cene za zobowiezanie podjecia
wojny ze Zwiezkiem Radzieckim, natomiast Niemcy odmawiaje teraz speacenia
weksla, posyeajec ich gdziee dalej.
Jestem daleki od tego, aby moralizowae z powodu polityki nieingerencji,
mawie o zdradzie, sprzeniewierzeniu sie itp. Naiwne rzecze jest prawie
moraey ludziom, nie uznajecym moralnoeci ludzkiej. Polityka jest polityke,
jak mawie starzy, wytrawni dyplomaci bureuazyjni. Trzeba jednak, powiedziee,
ee wielka i niebezpieczna gra, jake podjeli zwolennicy polityki
nieingerencji, moee zakoeczye sie ich powaenym fiaskiem.
Takie jest rzeczywiste oblicze dominujecej obecnie polityki
nieingerencji...¹

¹ Cyt. z ks. J. Stalina „Zagadnienia leninizmu", wyd.
ll.OGIZ, 1946, str. 569, 570--571, 572. Weaenie to przemawienie, miedzy
innymi, te jego miejsca, gdzie Stalin wskazae, ee „pakt
antykominternowski" wymierzono nie przeciwko ZSRR, a przeciwko Anglii,
Francji i Stanom Zjednoczonym, wedeug koncepcji Stalina Hitler musiae uznae
za zaproszenie do podjecia radziecko-nie-mieckich rokowae w sprawie
normalizacji stosunkaw miedzy dwoma krajami. - Uw. aut.

1. MEMORANDUM SEKRETARZA STANU MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Sekretarz stanu. Nr 339
Berlin, 17 kwietnia 1939 r.
Posee rosyjski - po raz pierwszy od czasu, gdy objee tu swe
stanowisko¹ - zeoeye mi wizyte, aby przeprowadzie" rozmowe
dotyczece szeregu zagadniee praktycznych. Obszernie poruszye kwestie, ktara,
jak on powiedziae, wydaje sie mu szczegalnie waene, a mianowicie - o
wykonaniu przez zakeady „ekoda" okreelonych kontraktaw na dostawy
materiaeaw wojskowych². Chociae same towary, o ktarych mowa, nie
stanowie istotnie szczegalnej wartoeci, to jednak posee uwaea wykonanie
zobowiezae jako sprawdzian tego, czy rzeczywiecie pragniemy, zgodnie z
niedawnymi oewiadczeniami, jakie zeoeye mu [Mierie-kaiowowi] szef wydziaeu
ministerstwa Wiehl, popierae i rozszerzae nasze stosunki ekonomiczne z
Rosje. Sprawa tych dostaw kontraktowych zostanie nastepnie rozpatrzona w
innej instancji.
Na zakoeczenie rozmowy napomkneeem poseowi peenomocnemu, ee wiadomoeci
o rosyjsko-anglo-francuskim pakcie powietrznym w chwili obecnej stanowczo
nie sprzyjaje przejawianiu naszej dobrej woli i stworzeniu atmosfery do
dostawy materiaeaw wojskowych dla Rosji Radzieckiej. Pan Mieriekaeow
wykorzystae te seowa, aby poruszye szereg zagadniee politycznych. Wypytywae
on, jake opinie maje tu co do sytuacji w Europie erodkowej. Kiedy
powiedziaeem mu, ee, o ile mi wiadomo, Niemcy se jedynym krajem, ktary
obecnie nie pobrzekuje bronie w Europie, zapytae o nasze stosunki z Polske i
o odbywajece sie rzekomo starcia zbrojne na granicy niemiec-ko-polskiej. Po
tym, gdy zdementowaeem ostatnie twierdzenie i pows'ci|gliwie skomentowaeem
stosunki niemiecko-polskie, posee rosyjski zapytae, co myele rzeczywiecie o
stosunkach niemiecko-rosyjskich.
Odpowiedziaeem panu Mieriekaeowowi, ee, jak wszyscy wiedze, zawsze
chcieliemy miee z Rosje stosunki handlowe,
10

zaspokajajece wzajemne interesy. Wydaje mi sie, ee w ostatnim okresie
prasa rosyjska nie przyeecza sie do antyniemieckiego tonu amerykaeskich i
niektarych brytyjskich gazet. Co dotyczy prasy niemieckiej, to pan
Mieriekaeow zdoeae wyrobie weasny punkt widzenia, gdye, naturalnie, eledzi
je bardzo uwaenie.
W nawiezaniu do tego oewiadczye on w przyblieeniu co nastepuje:
Pplityka Rosji jest zawsze prostolinijna. Wetpliwe, czy rozbieenoeci
ideologiczne rzutowaey na stosunki rosyjsko-wfos-kie. Nie powinny one tee
stae sie kamieniem obrazy w stosunku do Niemiec. Rosja Radziecka nie
wykorzystaea przeciwko nam tare, istniejecych miedzy Niemcami a mocarstwami
zachodnimi i nie zamierza ich wykorzystywae. Z punktu widzenia Rosji nie ma
przyczyn, ktare mogeyby przeszkodzie normalnym stosunkom wzajemnym z nami. A
poczynajec od normalnych stosunki moge stawae sie coraz lepsze i lepsze.
Te uwage, do ktarej Mieriekaeow doprowadzie rozmowe, zakoeczye on
spotkanie. Za kilka dni zamierza udae sie do Moskwy.
Weizsecker

¹Posee peenomocny Mieriekaeow wreczye swe listy
uwierzytelniajece 5
czerwca 1938 roku. -- Uw. red. niem. wyd.
²Umowe w sprawie dostaw do ZSRR czechoseowackich materiaeaw
wojsko
wych zawarey dyrekcja generalna zakeado'w „ekoda" i wydziae
zamawiee
zagranicznych Ludowego Komisariatu Handlu Zagranicznego ZSRR w Pradze 6
kwietnia 1938 r. - Uw. aut.
2. NIEMIECKI CHARGE D'AFFAIRES AD INTERIM W MOSKWIE DO MINISTERSTWA
SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 4 maja 1939 - godz. 20 min. 45. Otrzymany 4 maja 1939 - godz.
22.00. -
Telegram nr 61 z 4 maja
W prasie radzieckiej z fanfarami publikuje sie dekret Prezydium Rady
Najwyeszej ZSRR z 3 maja w sprawie nominacji Mofotowa na komisarza ludowego
spraw zagranicznych,
11

jednoczeenie pozostawiajec mu urzed przewodniczecego Rady Komisarzy
Ludowych. O usunieciu Litwinowa informuje maleeka wzmianka, opublikowana na
ostatniej stronie /w rubryce „Kronika". Niespodziewana zamiana
wzbudziea /tu duee zdziwienie, gdye Litwinaw znajdowae sie w centrbm rokowae
z delegacje angielske, na defiladzie pierwszomajowej pojawie sie jeszcze na
trybunie koeo Stalina¹ i nic nie wskazywaeo na chwiejnoee jego
pozycji. W prasie radzieckiej nie( ma komentarzy. Ludowy Komisariat Spraw
Zagranicznych nie udziela przedstawicielom prasy eadnych wyjaeniee.
Poniewae jeszcze 2 maja Litwinaw przyjmowae posea brytyjskiego, a
wczoraj jego nazwisko prasa podaea werad goeci honorowych, obecnych na
defiladzie, jego usuniecie wydaje sie wynikiem niespodziewanej decyzji
Stalina. Decyzja ta, zapewne, zwiezana jest z tym, ee na Kremlu pojawiey sie
rozdz'wieki co do rozmaw, jakie prowadzie Litwinaw. Przyczyna rozbieenoeci
prawdopodobnie tkwi w geebokiej podejrzliwoeci Stalina, eywiecego nieufnoee
i zeoee do caeego otaczajecego go ewiata kapitalistycznego. Na ostatnim
zjeedzie partyjnym Stalin domagae sie ostroenoeci, aby Zwiezek Radziecki nie
zostae wciegniety do konfliktu. Moeotow (nie-eyd) uwaeany jest za
„najblieszego przyjaciela i wspaebojownika" Stalina. Jego nominacja
gwarantuje niewetpliwie, ee polityka zagraniczna bedzie prowadzona w eciseej
zgodnoeci z ideami Stalina.
Tippelskirch

¹ Tippelskirch omyli} sie. Sedzec z fotografii,
opublikowanej 2 maja w „Prawdzie", Litwinaw w ogale bye nieobecny na
trybunie. -- Uw. aue.
3. MEMORANDUM MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Dzisiaj w poeudnie prosieem radzieckiego charge d'affaires ad interim,
radce ambasady Astachowa, by zgeosie sie do mnie, i zakomunikowaeem mu, ee
zgadzamy sie, zgodnie z zapytaniem jego posea peenomocnego z 17 kwietnia, na
przestrzeganie kontraktaw radzieckich z zakeadami „Skoda" w sprawie
dostaw. Wydano jue odpowiednie instrukcje. Prosieem go, aby poinformowae o
tym swaj rzed.
Radca ambasady Astachow bye wyraenie usatysfakcjonowany tym
oewiadczeniem i podkreelie ten fakt, ee dla rzedu radziec-
12

\
kiego aspekt materialny zagadnienia nie ma takiej wagi, jak aspekt
zasadniczy. Wypytywae on, czy nie zostane niebawem wznowione negocjacje,
przerwane w lutym. Na to odrzekeem, ee jeezcze nie moge udzielie eadnej
odpowiedzi, gdye jeszcze nie zakoeczono rozpatrywania licznych problemaw,
zawartych w ostatniej rosyjskiej odpowiedzi¹.
Nastepnie Astachow poruszye sprawe usuniecia Litwinowa i sprqbowae, nie
zadajec bezpoerednich pytae, dowiedziee sie, czy¹ to wydarzenie
spowoduje zmiane naszego stanowiska wzgledem Zwiezku Radzieckiego.
Szczegalnie podkreelae wielkie znaczenie osobowoeci Moeotowa, ktdry w eadnym
wypadku nie jest specjaliste w polityce zagranicznej, ale ktary jednakee,
bedzie wywierae wielki wpeyw na przyszee radziecke polityke zagraniczne.
Schnurre Berlin, 5 maja 1939 r.

¹ Nie publikuje sie. -- Uw. aut.
4. AIDE MEMOIRE MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Radziecki charge d'affaires ad interim, radca ambasady Astachow wezwae
mnie po to, aby porozmawiae o statusie prawnym radzieckiego
przedstawicielstwa handlowego w Pradze, utworzonego w myel
radziecko-czechoseowackiego ukeadu handlowego 1935 roku¹. Zwiezek
Radziecki chce pozostawie przedstawicielstwo handlowe w Pradze jako filie
radzieckiego przedstawicielstwa handlowego w Berlinie i prosi, aby czasowo
przyznano mu ten sam oficjalny status, jaki istniae zgodnie z
radziecko-czechoseowackim ukeadem handlowym. Pan Astachow powoeae sie na
oewiadczenie niemieckie, w myel ktarego niniejsze czechoseowackie umowy
handlowe bede dziaeaey wzgledem protektorataw Bohemii i Moraw²
dopaty, dopaki nie zostane zastepione przez nowe.
Przyjeeem do wiadomoeci to os'wiadczenie i obiecaeem rychey odpowiede.
Wyrazieem mu swaj osobisty pogled, ee wetpie, czy przewiduje sie
jakiekolwiek sprzeciwy w stosunku do radzieckiej proeby.
13

Podczas nastepnej rozmowy Astachow, podobnie, jak dwa tygodnie temu,
mawie obszernie o rozwoju stosunkaw niemiec-ko-radzieckich. Stwierdzie on,
ee w ostatnich tygodniach tjon prasy niemieckiej zupeenie sie zmienie. Nie
ma wypadaw, wymierzonych przeciwko Zwiezkowi Radzieckiemu, informacje se
obiektywne; w pewnej przemyseowej gazecie okregu reeskiego widziae nawet
fotografie kilku obiektaw radzieckich. Naturalnie, Sowieci nie maga sedzie o
tym, czy jest to tylko tymczasowe zmiane, spowodowane wzgledami
taktycznymi,) czy tee nie. Ale istnieje nadzieja, ee taki stan rzeczy bedzie
zjawiskiem staeym. Astachow obszernie wyjaenie, ee w kwestiach polityki
miedzynarodowej Niemcy i Rosja Radziecka nie maje rozbieenos'ci i dlatego
nie istnieje eadne przyczyny do tare miedzy dwoma krajami. Prawde jest to,
ee Zwiezek Radziecki jasno wyczue zagroeenie ze strony Niemiec. Nie ma
jednak eadnych wetpliwoeci, ee uda sie zatrzee to odczucie zagroeenia i
nieufnoeci Moskwy. Podczas tej rozmowy znowu napomknee o ukeadzie z
Rapallo³. W odpowiedzi na moje przypadkowe pytanie poruszye on
kwestie rozmaw anglo-francuskich w tym sensie, ee wetpliwe jest czy w
obecnych warunkach zostane osiegniete poeedane dla Anglii wyniki.
Na potwierdzenie swej opinii, co do moeliwoeci zmiany stosunkaw
radziecko-niemieckich Astachow wielokrotnie powoeywae sie na Weochy i
podkreelae, ee Duce jue po utworzeniu Osi⁴ wyrazie myel, ee nie
istnieje przeszkody do normalnego rozwoju stosunkaw politycznych i
gospodarczych miedzy Zwiezkiem Radzieckim i Weochami.
W moich odpowiedziach byeem poweciegliwy i prowokowaeem Astachowa do
rozmowy tylko poprzez przypadkowe uwagi, bez nastepnego sprecyzowania jego
punktu widzenia.
Schnurre
Berlin, 17 maja 1939 r.

¹Ukead o handlu i eegludze migdzy ZSRR i Czechoseowacje, i
porozumienie o
wzajemnej ochronie praw do weasnoeci przemyseowej zostaey podpisane w
Pradze 25 marca 1935 r. -- Uw. aut.
²Protektoratami Bohemii i Moraw rzed hitlerowski nazywae
ziemie czechos
eowackie, okupowane w marcu 1939 r. -- Uw. aut.
³Ukead z Rapallo zostae zawarty miedzy RFSRR i Niemcami w
Rapallo 16
kwietnia 1922 r. - Uw. aut.
⁴Os -- sojusz wojskowo-polityczny miedzy Niemcami i
Weochami,' udoku
mentowany porozumieniem berlieskim z 25 paedziernika 1939 r. -- Uw.
aut.
14

LIST AMBASADORA NIEMIECKIEGO W MOSKWIE DO SEKRETARZA STANU MINISTERSTWA
SPRAW ZAGRANICZYCH
Moskwa, 5 czerwca 1939 r.
Drogi panie von Weizsecker!
Niech mi wolno bedzie podziekowae Panu za Paeski uprzejmy i bardzo
interesujecy list z 27 tego miesieca¹.
Jest jasne, ee Japonia nie chciaeaby widziee nawet najmniejszego
porozumienia miedzy nami a Zwiezkiem Radzieckim. Im mniejszy staje sie nasz
nacisk na zachodnie granice Rosji, tym pewniej bedzie sie czue Zwiezek
Radziecki w Azji Wschodniej. Weosi, rzeczywiecie, powinni powitae
porozumienie niemiecko-rosyjskie, gdye sami zawsze unikali stare z Moskwe,
paestwo niemieckie moee zajee bardziej twarde stanowisko, jeeeli Zwiezek
Radziecki bedzie miae na oku Polske, obnieajec nacisk na nasze wschodnie
granice. Jeeeli jednak Weosi se „czarujeco poweciegliwi", to
przyczyna, ewentulnie, tkwi w tym, ee w ramach Osi se oni niezadowoleni ze
wzmoeenia wpeywaw Niemiec poprzez poprawe stosunkaw niemiecko-radzieckich,
czego wynikiem jest automatyczne umocnienie naszej weadzy.
Wydaeo mi sie, ee w Berlinie wytworzyeo sie wraeenie, ie pan Moeotow w
rozmowie ze mne odrzucie uregulowania niemiecko-radzieckie. Jeszcze raz
przewertowaeem wszystkie moje telegramy i porawnaeem je z moim listem do
Pana i z moim memorandum. Nie moge pojee, co doprowadzieo Berlin do takiego
wniosku. W rzeczy samej faktem jest to, ee pan Moeotow wzywae nas prawie do
dialogu politycznego. Nie zadowoliea go nasza propozycja w sprawie
przeprowadzenia rozmaw tylko ekonomicznych. Naturalnie, ee istniaeo i
istnieje niebezpieczeestwo, ie rzed radziecki wykorzysta propozycje
niemieckie do wywierania nacisku na Angliko'w i Francuzaw. Pan Molotow jakoe
w swym przemawieniu wykorzystae taktownie nasze propozycje w sprawie
rozpoczecia rozmaw ekonomicznych. Dlatego ostroenos'e z naszej strony byea i
jest nieodzowna, ale wydaje mi sie oczywiste, ee drzwi nie zostaey
zatrzaeniete i ee otwarta jest droga do dalszych negocjacji.
Seyszeliemy i czytaliemy z bardzo dueym zainteresowaniem o Paeskiej
rozmowie z panem Astachowem. Zupeenie przypadkowo po kilku dniach od
wyseania do Pana mego ostatniego listu, miaeem znowu okazje porozmawiae z
panem Potiomkinem na temat stosunkaw radziecko-niemieckich. Powiedziaeem mu,
ee ciegle myele o poszukiwaniu pozytywnych krokaw, jakie naleey podjee w
celu realizacji propozycji Moeotowa. Miedzy Niemcami i Zwiezkiem Radzieckim
nie ma tare i spornych
15

kwestii. Nie powinniemy rozstrzygae problemaw dotyczecych
stare lub sporaw pogranicznych. O nic nie prosimy Zwiezku
Radzieckiego, a Zwiezek Radziecki - od nas. Zapytaeem pana
Potiomkina, z ktarym - prywatnie - moge mawie bardziej
otwarcie, czy moee powiedziee mi coe o ideach, jakie miae
Moeotow. Pan Potiomkin odpowiedziae przeczeco; niestety, nie
mage nic dodae do oewiadczenia Mototowa, ktary mawili w
imieniu rzedu radzieckiego. I
Interesuje mnie, czy w tej sprawie pomoee Paeska rozmowa z Astachowem.
Moim zdaniem, pan Tippelskirch miae racje, gdy zwracie uwage na ten fakt, ee
dzieki naszym paktom o nieagresji z paestwami baetyckimi, Rosja uzyskaea od
nas bezpeatnie wieksze bezpieczeestwo, stanowiece jak gdyby pierwszy wkead
polityczny Niemiec.
Chciaebym zwro'cie uwage^ na ten fakt, ee pan Moeotow wyszczegalnie w
swym przemawieniu trzy warunki, ktare maje bye zrealizowane dla utworzenia
bloku anglo-francusko-rosyjs-kiego. W eadnym z tych trzech punktaw nie
wskazano, ee eedania Zwiezku Radzieckiego dotycze tylko Europy. Dalekiego
Wschodu nie wymieniono, ale, moena bye pewnym, ee on tee nie zostae
pominiety. O ile mi wiadomo, Wielka Brytania, jednak chce podjee nowe
zobowiezania, wyeecznie w Europie. Jeeeli paestwom baetyckim zostane
udzielone gwarancje, moee to doprowadzie do nowych rozdewiekaw. Sowieci nam
nie ufaje, ale tee niezbyt ufaje mocarstwom demokratycznym. Nieufnoee
powstaje tu bardzo eatwo, a gdy tylko ona zaistnieje, to przezwycieeye je
moena tylko z bardzo wielkim trudem.
Zaseuguje na uwage, ee Moeotow, mawiec o stosunkach z Anglie, nie
wspomniae o zaproszeniach, jakie rzed brytyjski zeoeye Mikojanowi, a
niedawno rawniee jeszcze Woroszyeowowi, w elad za wizyte pana Hudsona w
Moskwie.
Dowiedziaeem sie z w ogale wiarygodnego z'ro'dea, ee pan Potiomkin
zostae pilnie wyseany do Ankary, aby zapobiec podpisaniu przez Turcje ukeadu
z Anglikami. Pan Potiomkin zapobiege podpisaniu ukeadu, ale nie
„deklaracji". Rzed radziecki oewiadczye, ee w zasadzie nie ma nic
przeciwko porozumieniu anglo-tureckiemu, ale przy tym odnotowae, ee uznaje
za waene, aby Turcja nie zabiegaea do przodu, a dziaeaea jednoczeenie i te
same droge, co Zwiezek Radziecki.
Ostatnie starcia graniczne na granicy mongolsko-mandeurs-kiej, jak sie
zdaje, se dosye powaene. Wedeug komunikataw japoeskich,
„Mongoeowie"² ueyli 28 maja stu samolotaw, z
ktarychczterdzieeci dwa zostaey zestrzelone. Os'wiadczaje oni, ee wczeeniej
zestrzelili siedemnaecie samolotaw. Myele, ee za te powaene incydenty
odpowiedzialny jest Zwiezek Radziecki. Udziela on pomocy Chinom,
powstrzymuje Japoeczykaw od przerzucania bardzo silnych kontyngentaw
wojskowych z Mandeurii do Chin.
16

Ambasador niemiecki w Moskwie hrabia von Schulenburg

Z najserdeczniejszymi eyczeniami, maj drogi panie vc Weizsecker,
pozostaje z najgeebszym szacunkiem
Schulenburg
Heil Hitler!

¹Nie publikuje sie. -- t/w. aut.
²Tak (w cudzyseowie) w tekecie. -- Uw. aut.
6. MEMORANDUM MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Do Kancelarii Ministra Tajne
W zwiezku z telegramem hrabiego Schulenburga, dotyczecym rozmowy miedzy
Hilgerem i Mikojanem¹, Fuhrer zadecydowae co nastepuje:
Rosjanie powinni bye poinformowani o tym, ee z ich stano
wiska wyciegneliemy wniosek, ie uzaleeniaje oni kwestie
kontynuowania przyszeych rozmaw od przyjecia przez nas
peaszczyzn wspalnych z nimi dyskusji ekonomicznych, w takiej
ich postaci, jakie zostaey sformueowane w styczniu. Poniewae
tych peaszczyzn nie moeemy zaakceptowae, wiec obecnie nie
jesteemy zainteresowani wznowieniem negocjacji ekonomicz
nych z Rosje. f
Fuhrer zgadza sie z tym, aby odpowiedz zostaea wstrzymana na kilka dni.
Powiadomieem o tym Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy telefonicznie i
przekazuje to memorandum jako instrukcje przed spotkaniem kompetentnych osab
oficjalnych z ministrem.
Hewel
Berchtesgaden, 29 czerwca 1939 r.

¹ Tu nie publikuje sie. -- Uw. aut.
18

SEKRETARZ STANU MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC DO AMBASADORA
NIEMIECKIEGO W MOSKWIE
Telegram
Moskwa
Telegram nr. 134 Berlin, 30 czerwca 1939 r.
Na Paeski telegram 115¹
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy wziee pod uwage Paeske informacje
telegraficzne o rozmowie z Moeotowem. Jest on zdania, ee w dziedzinie
politycznej przed otrzymaniem dalszych instrukcji, moena uwaeae, powiedziano
wystarczajeco dueo i ee w danym momencie nie powinniemy poruszae tych
problemaw.
Jeeeli chodzi o ewentualne negocjacje ekonomiczne z rzedem rosyjskim,
to nie zakoeczono jeszcze uzgodniee. W zwiezku z tym prosimy rawniee, aby
nie wykazywae dalszej inicjatywy i oczekiwae instrukcji.
Weizsecker

¹ Nie publikuje sie. -- Uw. aut.
8. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO
MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 22 lipca 1939 - 13 godz. 07 min. Otrzymano 22 lipca 1939 - 13
godz. 35 min.
Pilne!
Telegram nr. 136 z 22 lipca
Caea prasa radziecka opublikowaea dzie nastepujece informacje:
zatytueowane „W Ludowym Komisariacie Handlu Zagranicznego":
„Ostatnio zostaey wznowione rozmowy w sprawie handlu i kredytu
miedzy stronami niemiecke i radziecke. Z ramienia
19

Ludowego Komisariatu Handlu Zagranicznego rozmowy prowadzi zast.
przedstawiciela handlowego w Berlinie tow/. Babarin, ze strony niemieckiej -
p. Schnurre".¹
Schulenburg
¹ Przekead informacji, na ktare, powoeuje sie Schulenburg,
skorygowano z oryginaeem rosyjskim i cytuje sie wedeug tekstu,
opublikowanego w „Prawdzie" 22 lipca 1939 r. - Uw. aut.
9. MEMORANDUM MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Tajne Berlin, 27 lipca 1939 r.
Memorandum
Zgodnie z udzielonymi mi instrukcjami ubiegeego wieczoru zaprosieem
charge d'affaires ad interim Astachowa i szefa tutejszego radzieckiego
przedstawicielstwa handlowego Babarina na obiad do Ewestu. Rosjanie zabawili
do okoeo w pae do pierwszej w nocy. Zaczeli mawie o interesujecych nas
problemach ekonomicznych i politycznych w bardzo eywej i interesujecej
formie, dlatego staeo sie moeliwe nieoficjalne i wszechstronne omawienie
poszczegalnych problemaw, o ktarych wspominae Minister Spraw Zagranicznych
Rzeszy.
1. Na uwage Astachowa, dotyczece eciseej wspaepracy i wspalnoty
interesaw polityki zagranicznej, jakie istniaey poprzednio miedzy Niemcami i
Rosje, odpowiedziaeem, ee wznowienie takiej wspaepracy jest teraz zupeenie
moeliwe, jeeeli rza^d radziecki uzna to za poeedane. Magebym okres trzy
etapy:
Etap pierwszy: Wznowienie wspaepracy w dziedzinie gospodarczej przy
pomocy ukeadu kredytowego i handlowego, ktary zostanie zawarty.
Etap drugi: Normalizacja i poprawa stosunkaw politycznych. Skeada sie
na to miedzy innymi, poszanowanie interesaw drugiej strony w prasie i opinii
publicznej, poszanowanie wzgledem przedsiewziee naukowych i kulturalnych
drugiej strony. Moee tu bye weeczony oficjalny udziae Astachowa w niemieckim
Dniu Sztuki w Monachium lub zaproszenie delegacji niemieckiej na Wystawe
Rolnicze w Moskwie, jak to zaproponowae mi sekretarz stanu.
20
I

Etapem trzecim bedzie przywracenie dobrych stosunkaw politycznych: albo
powrat do tego, co byeo wczeeniej (ukead berlieski¹) albo nowe
porozumienie, ktare uwzgledni polityczne eywotne interesy obu stron. Ten
etap trzeci, jak wydaje mi sig, jest zupeenie osiegalny, gdye w caeym
regione od Morza Baetyckiego do Morza Czarnego i Dalekiego Wschodu nie ma,
moim zdaniem, niemoeliwych do rozwiezania problemaw polityki zagranicznej
miedzy naszymi krajami. Jako uzupeenienie do tego, mimo wszelkich raenic w
s'wiatopogledzie, istnieje jeden wspalny pierwiastek w ideologii Niemiec,
Weoch, i Zwiezku Radzieckiego: przeciwstawianie sie demokracjom
kapitalistycznym. Ani my, ani Weochy nie mamy nic wspalnego z Zachodem
kapitalistycznym. Dlatego wydaje sie nam dosye nienaturalne, aby paestwo
socjalistyczne stawaeo po stronie demokracji zachodnich.
W caekowitej zgodzie z Babarinem Astachow okreelie droge
zblieenia z Niemcami jako odpowiadajece interesom obu
krajaw. Stwierdzie on jednak, ee, zapewne, tempo powinno bye
powolne i stopniowe. Zwiezek Radziecki dostrzega w polityce
zagranicznej narodowego socjalizmu powaene zagroeenie dla
siebie. Z caekowitym uzasadnieniem mawiliemy o naszej
obecnej sytuacji politycznej jak i otoczeniu. Oto jak Zwiezek
Radziecki charakteryzuje swoje sytuacje polityczne po
znanych wydarzeniach wrzeeniowych roku ubiegeego².
Astachow miae na myeli pakt antykominternowski, nasze
stosunki z Japonie, Monachium, swobode,jak| uzyskaliemy w
Europie Wschodniej, i konsekwencje polityczne tego wszyst
kiego dla Zwiezku Radzieckiego. Nasza teoria, ee paestwa
baetyckie, Finlandia, a takee Rumunia naleee do naszej sfery
wpeywaw, ostatecznie przekonaea rzed radziecki, ee mu nie-
zagraeaje. Moskwa niezbyt wierzy w zmiane polityki niemiec
kiej wzgledem Zwiezku Radzieckiego. Oczekiwae moena tylko
stopniowej zmiany.
W swojej odpowiedzi podkreelieem, ee obecnie polityka
niemiecka na Wschodzie przybiera absolutnie odmienny kurs.
Z naszej strony nie moee byc nawet mowy o zagroeeniu dla
Zwiezku Radzieckiego. Naszym celem jest zupeenie inny
kierunek. Moeotow sam w swoim ostatnim przemawieniu³okreelie pakt antykominternowski jako maskowanie sojuszu,
wymierzonego przeciwko demokracjom zachodnim. Jest on
poinformowany o problemie gdaeskim i zwiezane z nim kwestie
polske. Dostrzegam w tym wszystko, pracz starcia interesaw
Niemiec i Zwiezku Radzieckiego. To, ee zamierzamy respekto
wae integralnoee paestw baetyckich i Finlandii, staeo sie
zupeenie jasne dzieki naszym paktom o nieagresji i naszym
nieagresywnym propozycjom. Nasze stosunki z Japonie ksztae
tuje sie na zasadach trwaeej przyjaeni, ktara, jednakee, nie jest
wymierzona przeciwko Rosji. Polityka niemiecka jest nastawio-
21

na przeciwko Anglii. To czynnik decydujecy. Jak jue oewiadczyeem
wczeeniej, moge w peeni wyobrazie sobie dalekosieene porozumienie o
przestrzeganiu wzajemnych interesaw jednoczeenie z rozpatrywaniem problemaw,
ktare se eywotnie waene dla Rosji. W danej chwili jednakee na przeszkodzie
temu stoi Zwiezek Radziecki, podpisujecy z Anglie ukead, wymierzony
przeciwko Niemcom. W tym wypadku Zwiezek Radziecki dokona swego wyboru i
razem z Anglie stanie w obozie, opozycyjnym wobec Niemiec. Tylko z tej
przyczyny sprzeciwiam sie powolnemu poszukiwaniu drogi do osiegniecia
ewentualnego zrozumienia wzajemnego miedzy Niemcami i Zwiezkiem Radzieckim.
Teraz czas daje nam jeszcze moeliwoee, jakiej nie bedzie po zawarciu ukeadu
z Londynem. W Moskwie musi to bye wziete pod uwage. Co Anglia moee
zaoferowae Rosji? Najwyeej - udziae w wojnie europejskiej, wrogoee z
Niemcami, ale eadnego celu, ktary odpowiadaeby Rosji. Z drugiej strony, co
my moeemy zaoferowae? Neutralnoee i niezaangaeowanie do ewentualnego
konfliktu europejskiego i, jeeeli Moskwa zechce tego, niemiecko-rosyjskie
zrozumienie co do wzajemnych interesaw, dzieki ktaremu obydwie strony bede
miaey korzyee, jak w dawnych czasach.
Podczas nastepnej rozmowy Astachow ponownie wracie do
kwestii paestw baetyckich i zapytae, czy, pracz planaw infilt
racji gospodarczej, mamy dalekosieene zamiary polityczne.
Bardzo powaenie odniase sie tee do kwestii rumueskiej. Co
dotyczy Polski, to oewiadczye, ee tak czy inaczej Gdaesk
zostanie zwracony Paestwu Niemieckiemu, a sprawa Korytarza⁴musi bye jakime sposobem zaeatwiona na korzyee Paestwa
Niemieckiego. Zapytae on, czy na strone Niemiec nie skeania
sie takee ludnoee terytoriaw, naleeecych ongie' do Austrii,
miedzy innymi Galicji i terytoriaw ukraieskich. Po opisaniu
naszych stosunkaw handlowych z paestwami baetyckimi
poprzestaeem na oewiadczeniu, ee interesy Niemiec i Rosji w
tych sprawach nie bede przeciwstawne. Co wiecej,uregulowa
nie kwestii ukraieskiej⁵ wykazaeo, ee nie stawiamy sobie za
cel
czegoe, co moee zagraeae interesom radzieckim.
Dosye obszerne dyskusje prowadzono w kwestii tego,
dlaczego narodowy socjalizm uwaea za wroge polityke zagra
niczne Zwiezku Radzieckiego. W Moskwie nigdy nie mogli tego
zrozumiee, chociae zawsze rozumiano tam konfrontacje
narodowego socjalizmu z komunizmem wewnetrz [Niemiec].
Skorzystaeem z tej dogodnej okazji, aby obszernie przedstawie
nasze opinie co do zmian, jakie w latach ostatnich zaszey w
bolszewizmie rosyjskim. Antagonizm wobec narodowego
socjalizmu bye naturalnym wynikiem jego (narodowego
socjalizmu] walki z komunistyczne partie Niemiec, zaleenej od
Moskwy i stanowiecej jedynie narzedzie Kominternu. Walka
przeciwko niemieckiej partii komunistycznej zakoeczyfa sie
22

jue dawno. Komunizm w Niemczech zostae wykorzeniony. Komintern zostae
zastepiony przez Biuro Polityczne, ktare realizuje zupeenie odmienne
polityke od tej, jake prowadzono, gdy dominowae Komintern. Poeeczenie
bolszewizmu z historie narodowe Rosji, wyraeajece sie w wyseawianiu wielkich
rosyjskich ludzi i czynaw (obchody rocznicy bitwy pod Poetawe, Piotra
Pierwszego, bitwy nad jeziorem Czudzkim, Aleksandra Newskiego), zmienieo
charakter internacjonalistyczny bolszewizmu, jak wydaje sie nam, szczegalnie
od tego czasu, gdy Stalin na termin nieokreelony odroczye rewolucje
ewiatowe. W takiej sytuacji dostrzegamy dzie moeliwoeci, ktarych nie
widzieliemy poprzednio, gdye przekonaliemy sie, ee nie podejmuje sie prab
upowszechniania w jakiejkolwiek formie propagandy komunistycznej w
Niemczech.
Pod koniec Astachow podkreelie, ee rozmowa ta byea dla
niego bardzo waena. Zakomunikuje o niej Moskwie i spodzie
wa sie, ee wszystko to wpeynie dostrzegalnie na rozwaj przysz
eych wydarzee. Kwestie handlu i porozumienia kredytowego
omawiano w szczegaeach.
Po oewiadczeniach Rosjan odnioseem wraeenie, ee Moskwa
jeszcze nie zadecydowaea, co chce robie. Rosjanie nic nie
mawili o stanie negocjacji w sprawie paktu z Wielke Brytanie i o
szansach na jego zawarcie. Biorec to wszystko pod uwage,
moena dojee do konkluzji, ee Moskwa postanowiea w ciegu
okreelonego czasu stosowae zarawno wzgledem nas, jak tee
wzgledem Anglikaw polityke zweoki i odkeadania, aby odroczye
podjecie decyzji, ktarych donioseoee rozumie doskonale. Sted
elastyczne stanowisko Rosjan w czasie licznych rozmaw, takie
jest, miedzy innymi, stanowisko Moeotowa; sted tee opaenianie
rozmaw ekonomicznych, podczas ktarych Rosjanie se bardzo
poweciegliwi, jeeeli chodzi o tempo; sted tee, najpredzej,
zatrzymanie w Moskwie posea Mieriekaeowa⁶. W ogale zae jest
wielka nieufnoee nie tylko do nas, ale tee do Anglii. Z naszego
punktu widzenia jako dostrzegalny sukces moena zakwalifiko
wae to, ee Moskwa po miesiecach rokowae z Anglikami ciegle
jeszcze nie wyobraea sobie jasno tego, co ma ostatecznie robie.
Schnurre

¹Ukead o przyjaeni i neutralnoeci miedzy Niemcami i
Zwiezkiem Radziec
kim, podpisany w Berlinie 24 kwietnia 1926. - Uw. red. am. wyd.
²Ma sie na myeli ukead monachijski, zawarty 30 wrzes'nia
1938 r. miedzy
Anglie, Francje, Niemcami i Weochami, o oderwaniu od Czechoseowacji
okregu
Sudeto'w i przekazaniu go Niemcom. -- Uw. aut.
³Nie publikuje sie. -- Uw. aut.
⁴Korytarz gdaeski -- polskie terytorium, przylegajece do
Wolnego Miasta
Gdaesk. Przez Korytarz odbywaea sie komunikacja ledowa miedzy Niemcami
a
Prusami Wschodnimi, w tym rawniee z Gdaeskiem. -- Uw. aut.
23

⁵Ma sie na myeli oewiadczenie Niemiec, ee nie maje, one
eadnych roszczee
terytorialnych wzgledem Ukrainy Radzieckiej; patrz rawniee zacytowany
powyeej fragment z referatu sprawozdawczego Stalina. -- Uw. aut.
⁶Radziecki posee- peenomocny w Berlinie A. Mieriekarow
zostae niespodzie
wanie odwoeany do Moskwy na „urlop". -- Uw. aut.
10. SEKRETARZ STANU MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC DO
AMBASADORA NIEMIECKIEGO W MOSKWIE
Instrukcja
Berlin, 29 lipca 1939 r.^eTajne!
Wieczorem 26. tego miesieca Schnurre miae z Astachowem i Babarinem
obszerne rozmowe, ktarej treee podano w zaeeczonym memorandum².
Odpowiede Astachowa dowodzi, ee jego szczegaeowa relacja jest jue w
dyspozycji Moskwy. W koecu Astachow zapytae, czy bedziemy przestrzegali
analogicznej opinii, jeeeli przedstawiciel radziecki wysokiej rangi bedzie
omowiae te sprawy z przedstawicielem wysokiej rangi Niemiec. Schnurre na to
pytanie odpowiedziae w istocie twierdzeco.
Byeoby waene, eebyemy wiedzieli, czy w Moskwie istnieje jakakolwiek
reakcja na oewiadczenia, jakie zeoeyli Astachow i Babarin. Jeeeli bedzie
miae Pan moeliwoee wyznaczenia nowego spotkania z Moeotowem, to zalecam
Panu, wypowiedzenie sie w tym duchujeeeli bedzie okazja, i trzymania sie
kierunku myeli memorandum. Jeeeli wszystko potoczy sie tak, ee Moeotow
pozbedzie sie swej poweciegliwoeci, moee Pan zrobie jeszcze jeden krok w
paeskim oewiadczeniu i powiedziee coe bardziej konkretnego, nie to, co w
ogalnych zarysach zostaeo ne wyraeone w memorandum. Dotyczy to szczegalnie
sprawy polskiej. W razie jakiegokolwiek rozwoju kwestii polskiej - czy droge
pokojowe, jak tego chcemy, czy kaede inne droge, tj. z ueyciem przez nas
siey - bedziemy gotowi zagwarantowae wszystkie interesy radzieckie i
osiegnee zrozumienie z rzedem moskiewskim. Jeeeli rozmowa bedzie sie toczyea
w pozytywnej atmosferze rawniee odnoenie kwestii baetyckiej, to powinna bye
wyraeona myel, ee nasze stanowisko wzgledem paestw baetyckich zostanie
skorygowane w ten sposab, aby uwzgledniae eywotne interesy Sowietaw nad
Baetykiem.
Brulion podpisae von Weizsecker
24

¹Otrzymana w Moskwie 31 lipca. - Uw. red. niem. wyd.
²Patrz dokument poprzedni. - J/w. aut.
11. SEKRETARZ STANU MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC DO
AMBASADORA NIEMIECKIEGO W MOSKWIE
Telegram
Nadany z Berlina 3 sierpnia 1939 - 13 godz. 47 min. Otrzymany w Moskwie
3 sierpnia 1939 - 18 godz. 00 min.
Moskwa
Telegram nr. 164 z 3 sierpnia
Bardzo pilne
Tajne. Informacja dla pana ambasadora
Do dzisiejszej instrukcji telegraficznej¹. Zgodnie z
sytuacje polityczne i dla poepiechu zatroszczymy sie, niezaleenie od
wyznaczonej na dzie' paeskiej rozmowy z Moeotowem, o kontynuowanie w
Berlinie wyjaeniania warunkaw uzgodnienia interesaw niemiecko-radzieckich. W
zwiezku z tym Schnurre przyjmie Astachowa dzie i powie mu, ee bedziemy
gotowi do konkretniejszego dialogu, jeeeli rzed radziecki rawniee pragnie
tego. Zaproponujemy w tym wypadku Astachowowi, by otrzymae instrukcje z
Moskwy. Bedziemy nastepnie gotowi do tego, aby mawie dosye konkretnie o
problemach, stanowiecych dla Zwiezku Radzieckiego ewentualny przedmiot
zainteresowania.
Weizsecker

¹ Patrz nastepny dokument. -- Uw. aut.
25

12. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W
MOSKWIE
Telegram
. min. 4 godz. 30 min.
Nadany z Berlina 3 sierpnia 1939 - \5 godz. 47 m Otrzymany w Moskwie 4
sierpnia 1939 - 4 godz. 1

Moskwa
Telegram nr. 166 z 3 sierpnia
Bardzo pilne!
Do pana ambasadora osobis'cie.
W ubiegey wieczarprzyjeeem rosyjskiego charge d'affaires ad interim,
ktary wczes'niej dzwonie do mojej kancelarii w innej sprawie. Zamierzaeem
kontynuowae rozmowy, ktarych treee jue Pan zna i ktare poprzednio za moim
zezwoleniem byey prowadzone miedzy Astachowem i czeonkami Ministerstwa Spraw
Zagranicznych. Wspomniaeem o rozmowach w sprawie ukeadu handlowego, w
ktarych obecnie robi sie zadowalajece postepy i okreelieem taki ukead
handlowy jako waeny krok na drodze do noimalizacji stosunkaw
niemiecko-rosyjskich, jeeeli jest ona poeedana. Dobrze jest wiadome, ee oto
jue od pae roku ton naszej prasy wzgledem Rosji jest zupeenie inny. Wydaje
mi sie, ee jednoczeenie strona rosyjska chce zbudowae nasze stosunki w miare
moeliwoeci na dwach warunkach:
nieingerencja w sprawy wewnetrzne drugiego kraju (pan
Astachow jest przekonany, ee moee to mi obiecae bezzweocz
nie);
zaprzestanie polityki, wymierzonej przeciwko eywotnym
wzajemnym interesom. Na to Astachow nie potrafie udzielie
jakiejkolwiek wyraenej odpowiedzi, ale uwaea on, ee rzed jego
w stosunkach z Niemcami zamierza przestrzegae polityki
zrozumienia wzajemnego.
Mawieem dalej, ee nasza polityka jest prostolinijna i deugoterminowa;
nie spieszymy sie. Jesteemy eyczliwie ustosunkowani do Moskwy. Dlatego
sprawa polega na tym, jaki kierunek zechce obrae [radzieccy] liderzy. Jeeeli
Moskwa zajmie stanowisko negatywne, to bedziemy wiedzieli, co sie dzieje i
jak mamy dziaeae. Jeeeli zdarzy sie odwrotnie, to od Morza Baetyckiego do
Czarnego nie bedzie problemaw, ktarych wspalnie nie zdoealibyemy
rozstrzygnee miedzy sobe. Powiedziaeem, ee nad Baetykiem wystarczy miejsca
dla nas dwo'ch, ee interesy rosyjskie tam w eadnym wypadku nie bede
kolidowaey z naszymi. Co dotyczy Polski, to eledzimy uwaenie i z zimne krwie
rozwijajece sie wydarzenia. W razie prowokacji ze strony Polski uregulujemy
sprawe z Polske w ciegu tygodnia. Na wypadek tego zrobieem delikatne aluzje
co do ewentualnoeci zawarcia z Rosje
26

porozumienia w sprawie losaw Polski. Opisaeem stosunki
niemiecko-japoeskie jako dobre i przyjacielskie. Te stosunki se trwaee.
Jednakee, co dotyczy stosunkaw rosyjsko-japoeskich, to mam weasne zdanie
(mam tu na mys'li deugoterminowy modus yiyendi¹ miedzy dwoma
krajami).
Caee rozmowe przeprowadzieem tonem beznamietnym, a na zakoeczenie
ponownie daeem do zrozumienia charge d'affaires ad interim, ee w polityce
miedzynarodowej nie stosujemy taktyki mocarstw demokratycznych. Jestes'my
przyzwyczajeni budowae na solidnym fundamencie, nie powinniemy skeadae
daniny chwiejnej opinii publicznej i nie chcemy eadnych sensacji. Jeeeli
rozmowy, takie jak nasza, nie bede prowadzone z tym stopniem tajemnicy, na
jaki one zaseuguje, zostane one przerwane. Nie staramy sie, aby zwracano na
nie uwage. Jak jue mo'wilis'my, Moskwa ma wybo'r. Jeeeli w Moskwie se
zainteresowani naszymi ideami, dlaczego wiec wtedy pan Moeotow nie moee
podchwycie tej samej nici w rozmowach ze Schulenbur-giem (o tym w telegramie
nr. 164²). Zakoeczenie rozmowy.
Dopisek dla hrabiego Schulenburga:
Prowadzieem rozmowe, nie pokazujec, ee sie spieszymy. Charge d'affaires
ad interim, ktary, jak sie zdawaeo, bye zainteresowany, kilkakrotnie
prabowae skierowae rozmowe na bardziej konkretne zagadnienia, w wyniku czego
daeem mu do zrozumienia, ee bede gotowy do sprecyzowan od razu po tym, gdy
rzed radziecki oficjalnie powiadomi nas, ee w zasadzie pragnie nowych
stosunkaw. Jeeeli Astachow zostanie poinstruowany w tym duchu, to my z
naszej strony, bedziemy zainteresowani najszybszym jasnym ^ uregulowaniem.
To wyeecznie do Paeskiej osobistej wiadomos'ci.
Ribbentrop

¹W jgzyku dyplomatycznym -- stosunki, jakie ukeadaje, sie w
praktyce,
bez specjalnego ukeadu.. -- Uw. aut. *
²Patrz poprzedni dokument. -- Uvi. aut.
27

13. MINISTERSTWO SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO
W MOSKWIE
Telegram
Nadany z Berlina 14 sierpnia 1939 - 13 godz. 52 min. m Otrzymany w
Moskwie 14 sierpnia 1939 - 17 godz. 00 min.
Moskwa
Nr. 171 z 14 sierpnia
Do wiadomoeci pana ambasadora. Informacja.
Astachow wezwae mnie w sobote, aby przekazae mi, co nastepuje:
Otrzymae on od Moeotowa instrukcje, aby oewiadczye, ee Sowieci se
zainteresowani omawieniem poszczegalnych grup problemaw spoerad tych, ktare
zostaey jue poruszone. Miedzy innymi, pracz rozpatrywanych zagadniee
negocjacji ekonomicznych, Astachow zaliczye do tych spraw kwestie prasy,
wspaepracy kulturalnej, kwestie polske, problemy poprzednich
niemiecko-radzieckich porozumiee politycznych. Taka dyskusja, jednakee, moee
odbywae sie tylko stopniowo albo, jak okreeliliemy, etapami. Rzed radziecki
jako miejce tych negocjacji zaproponowae Moskwe, gdye rzedowi radzieckiemu o
wiele eatwiej byeoby tam kontynuowae rokowania. W swej rozmowie Astachow
pozostawie otwarty kwestie tego, komu proponujemy powierzye prowadzenie
negocjacji, poseowi czy innej osobie, ktara ma bye przyseana.
Na moje pytanie, jake uwage z kolei Sowieci przykeadaje do sprawy
polskiej, Astachow odrzeke, ee nie otrzymae eadnych instrukcji odnoenie
kolejnoeci, ale w jego instrukcjach geawnie zaakcentowano seowo
„stopniowo".
Ta informacja Astachowa byea, zapewne, rozszerzony instrukcje charge
d'affaires, o ktarej Pan nas powiadomie¹.
Jest to przedmiot dalszych instrukcji.
Schnurre

¹ Nie publikuje sie. -Uw. aut.
28

14. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W
MOSKWIE

Telegram
zo pilne
Nadany z Berlina 14 sierpnia 1939 - 22 godz. 53 min. Otrzymany w
Moskwie 15 sierpnia 1939 - 4 godz. 40 n
Bardzo pilne
I min.
Moskwa
Telegram nr. 175 z 14 sierpnia
Ambasadorowi osobiecie
Prosze, aby Pan skontaktowae sie osobiecie z panem Mototo-wem i
przekazae mu, co nastepuje:
1. Rozbieenoeci ideologiczne miedzy Niemcami Narodowo-
Socjalistycznymi i Zwiezkiem Radzieckim stanowiey jedyne
przyczyne, z ktarej powodu w latach poprzednich Niemcy i
ZSRR podzieliey sie na dwa wrogie, przeciwstawiajece sie sobie
obozy. Wydarzenia z ostatniego okresu, jak sie wydaje, wyka
zaey, ee raenica w s'wiatopogledach nie przeszkadza rzeczowym
stosunkom dwach paestw i nawiezaniu nowej, przyjacielskiej
wspaepracy. Okres konfrontacji w polityce zagranicznej moee
�zakoeczye sie raz na zawsze; droga do nowej przyszeos'ci stoi
otworem przed obu paestwami.
2. W rzeczywistoeci, interesy Niemiec i ZSRR nigdzie nie
, ecieraje sie. Przestrzenie eyciowe Niemiec i ZSRR przylegaje do
•siebie, ale nie ma naturalnej potrzeby s'cierania sie. W ten
sposab, nie ma przyczyn do agresywnego postepowania jednego kraju
wzgledem drugiego. Niemcy nie eywie agresywnych zamiaraw wobec ZSRR. Rzed
Rzeszy jest tego zdania, ee \ miedzy morzami Baetyckim a Czarnym nie
istnieje kwestie, •ktare nie mogeyby byc uregulowane ku peenemu
zadowoleniu obu paestw. Werad tych problemaw se takie, ktare eecze, sie z
Morzem Baetyckim, krajami baetyckimi, Polske, regionem poeudniowo-wschodnim
itd. W takich sprawach wspaepraca polityczna miedzy dwoma krajami moee miee
tylko pozytywne wyniki. To samo dotyczy gospodarki niemieckiej i
radzieckiej, ktarych wspaepraca moee sie rozszerzye w dowolnym kierunku.
3. Nie ma eadnych wetpliwoeci, ee dzie stosunki niemiecko-
radzieckie znalazey sie w punkcie zwrotnym swej historii.
Decyzje, jakie w najblieszej przyszeoeci zostane podjete w
Berlinie i Moskwie w sprawie tych stosunkaw, bede miaey w
ciegu pokolee decydujece znaczenie dla narodaw niemieckiego
i radzieckiego. Od tych decyzji bedzie zaleeaeo, czy obydwa
narody kiedykolwiek znowu, bez zaistnienia jakichkolwiek
rzeczywis'cie nieprzezwycieeonych okolicznoeci, bede musiaey
29

wystepie przeciwko sobie z bronie w rekach, albo, znowu nastepie
przyjacielskie stosunki. Poprzednio, gdy byey one przyjaciaemi, byeo to
korzystne obu krajom, wszystko staeo sie zee, gdy zostaey one wrogami.
Seusznie, ee Niemcy i Zwiezek Radziecki w wyniku
wieloletniej wrogos'ci ich ewiatopogledaw odnosze sie do siebie z
nieufnos'cie. Musi bye usuniete wiele nagromadzonych emieci.
Trzeba jednak powiedziee, ee nawet w tym okresie nigdy nie
ustawaey naturalne sympatie Niemcaw i Rosjan do siebie. Na
tej podstawie moena od nowa zbudowae polityke dwach paestw.
Rzed Rzeszy i Rzed Radziecki powinny na podstawie
caeego swego doewiadczenia liczye sie z tym faktem, ee demok
racje kapitalistyczne Zachodu se nieubeaganymi wrogami
zarawno Niemiec Narodowo-Socjalistycznych, jak i Zwiezku
Radzieckiego. Dzie, po zawarciu sojuszu wojskowego, ponownie
usieuje one wciegnee ZSRR do wojny przeciwko Niemcom. W
1914 roku polityka ta miaea dla Rosji katastrofalne skutki. We
wspalnych interesach obu krajo'w jest unikniecie w przyszeos'ci
zniszczenia Niemiec i ZSRR, co byeoby korzystne jedynie
demokracjom zachodnim.
Kryzys w stosunkach niemiecko-polskich, sprowokowany
polityke Anglii, a takee brytyjska propaganda militarna i
zwiezane z tym praby utworzenia [antyniemieckiego] bloku
czynie poeedanym jak najszybsze wyjas'nienie stosunkaw
niemiecko-rosyjskich. W przeciwnym wypadku, niezaleenie od
dziaeae Niemiec, sprawy moge przybrae taki obrat, ee obydwa
rzedy utrace moeliwos'e przywracenia przyjaeni niemiecko-rad-
zieckiej i wspalnego rozstrzygniecia problemaw terytorialnych,
zwiezanych z Europe Wschodnie. Dlatego przywadcy obu
paestw nie powinni oddawae na pastwe losu wydarzee, dziaeae
natomiast w odpowiednim czasie. Bedzie rzecze zgubne, gdy z
powodu braku zrozumienia wzajemnego co do pogledaw i
zamiaraw wzgledem siebie nasze narody ostatecznie rozejde sie
w raene strony.
O ile nam wiadomo, rzed radziecki rawniee pragnie wnieee jasnos'e do
stosunkaw niemiecko-radzieckich. Poniewae jednak, wnioskujec z poprzednich
dos'wiadczee, takie wyjaenienie stosunkaw moee przebiegae tylko stopniowo i
poprzez konwencjonalne kanaey dyplomatyczne. Minister spraw zagranicznych
Rzeszy von Ribbentrop gotowy jest przybye do Moskwy z kratke wizyte, aby w
imieniu Fiihrera przedstawie pogledy Fiihrera panu Stalinowi. Tylko takie
bezpoerednie rozmowy moge, zdaniem pana von Ribbentropa, doprowadzie do
zmian; i w ten sposab nie bedzie wydawaeo sie niemoeliwym zakeadanie
podwalin pod pewne poprawe stosunkaw niemiecko-rosyjskich.
Zaeecznik: Prosze, aby Pan nie wreczae tych instrukcji panu Moeotowowi
na piemie, a odczytae je. Uwaeam za rzecz waene,
30

aby dotarey one do pana Stalina w jak najdokeadniejszej postaci, i
upowaeniani Pana, aby jednoczeenie prosie w moim imieniu pana Moeotowa o
audiencje u pana Stalina, aby mage Pan jeszcze bezpoerednio przekazae mu ten
waeny dokument. Jako uzupeenienie do rozmaw z Moeotowem warunkiem mojej
wizyty se zakrojone szeroko rozmowy ze Stalinem.
Ribbentrop
15. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO
MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Nadany z Moskwy 15 sierpnia 1939
Otrzymany w Berlinie 16 sierpnia 1939 - 2 godz. 30 min.
Berlin
Poepieszne
Telegram nr. 175 z 15 sierpnia
Na Paeski telegram nr. 175 z 14 sierpnia
Tajne!
Moeotow z najwiekszym zainteresowaniem wyseuchae informacji, ktare
polecono mi przekazae, okreelie je jako nader waene i oewiadczye, ee od razu
przekaee je swemu rzedowi i w kratkim czasie udzieli mi odpowiedzi. Moee
oewiadczye jue teraz, ee Rzed Radziecki ciepeo wita niemieckie zamiary w
zakresie poprawy stosunkaw ze Zwiezkiem Radzieckim i teraz, biorec pod uwage
moje dzisiejsze oewiadczenie, wierzy w szczeroee tych zamiaraw.
W zwiezku z idee przybycia tu Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy chce
on wyrazie swaj osobisty pogled na to, ee taka podrae wymaga odpowiednich
przygotowae, aby wymiana pogledaw daea jakiekolwiek wyniki.
W nawiezaniu do tego interesuje go kwestia, jak rzed niemiecki
ustosunkowuje sie do idei zawarcia paktu o nieagresji ze Zwiezkiem
Radzieckim, a takee, czy rzed niemiecki gotowy jest wpeynee na Japonig w
celu poprawy stosunkaw radziecko-japoriskich i uregulowania konfliktaw
granicznych, i czy Niemcy zamierzaje udzielie ewentualnych wspalnych
gwarancji paestwom baetyckim.
Co dotyczy poszukiwania drag rozszerzania wiezi ekonomicznych Moeotow
przyznae, ee rozmowy w Berlinie rozwijaje sie pomyelnie i zblieaje sie do
pomyelnego finaeu.
31

Moeotow powtarzye, ee jeeeli moje dzisiejsze oewiadczenie zawiera idee
paktu o nieagresji, czy coe podobnego, to sprawa musi bye omawiona bardziej
konkretnie, aby w razie przybycia tu Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy
kwestie nie sprowadziey sie do wymiany pogledaw, lecz zostaey podjete
konkretne decyzje.
Moeotow przyznae, ee szybkoee potrzebna jest po to, aby nie bye
postawionym wobec faktaw dokonanych, ale stwierdzie, ee nieodzowne jest
odpowiednie przygotowanie problemaw, ktare wspomniae.
Obszerne memorandum¹ o przebiegu rozmowy zostanie wyseane
specjalnym kurierem, samolotem we czwartek.
Schulenburg

¹ Patrz nastepny dokument. - Uw. aut.
16. MEMORANDUM AMBASADORA NIEMIECKIEGO W MOSKWIE
Tajne Memorandum
Rozpoczeeem rozmowe z Moeotowem okoeo godziny 20 w dniu 15 sierpnia od
oewiadczenia, ee zgodnie z informacje radziecke, ktara dotarea do nas, rzed
radziecki zainteresowany jest kontynuowanim rozmaw politycznych, ale, ee
woli on, by odbywaey sie one w Moskwie.
Mototow to zaakceptowae".
Wtedy odczytaeem panu Moeotowowi treee instrukcji, ktare mi przyseano,
przy czym tekst niemiecki teumaczono od razu na rosyjski, paragraf po
paragrafie. Poinformowaeem rawniee Moeotowa o treeci zaeecznika do
instrukcji, ktare otrzymaeem. Moeotow przyjee do wiadomos'ci moje
oewiadczenie, ee wedeug instrukcji Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy
prosze o audiencje u pana Stalina, a takee moje seowa, ee pracz negocjacji z
Moeotowem jako warunek przewidywanej wizyty Ministra Spraw Zagranicznych
Rzeszy stawia sie zakrojone szeroko rozmowy ze Stalinem. Moeotow
odpowiedziae aprobujecym gestem na eyczenie Ministra Spraw Zagranicznych
Rzeszy, aby treee instrukcji zostaea przekazana Stalinowi moeliwie
najdokeadniej.
32

Moeotow wyseuchae odczytywanej instrukcji z napiete uwage i polecie
swemu sekretarzowi, aby zapisywae jak najpeeniej i dokeadniej.
Moeotow powiedziae nastepnie, ee z powodu waenos'ci mego oewiadczenia,
nie moee od razu udzielie mi odpowiedzi, ee najpierw powinien zeoeye
sprawozdanie swemu rzedowi. Moee jednak zakomunikowae jue teraz, ee rzed
radziecki z uznaniem wita wyraeony przez strone niemiecke zamiar poprawy
stosunkaw ze Zwiezkiem Radzieckim. Teraz, zanim wypowie dalsze racje, - tue
po otrzymaniu instrukcji swego rzedu - chce on wyrazie weasny punkt widzenia
na propozycje rzedu niemieckiego.
Podrae Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy do Moskwy bedzie wymagaea
rozlegeych przygotowae, aby przewidywana wymiana pogledaw daea jakiee
wyniki. W zwiezku z tym prosi o zakomunikowanie mu, czy odpowiadaje faktom
nastepujece informacje.
W kancu czerwca tego roku rzed radziecki otrzymae od swego charge
d'affaires ad interim w Rzymie telegraficzne doniesienie o rozmowie tego
ostatniego z ministrem spraw zagranicznych Weoch Ciano. W rozmowie tej Ciano
os'wiadczye, ee Niemcy opracowuje plan, ktarego celem jest istotna poprawa
stosunkaw niemiecko-radzieckich. W zwiezku z tym Ciano wskazae na
nastepujece punkty planu:
Niemcy nie odnosze sie nieprzyjaenie do idei wykorzys
tania swego wpeywu na Japonie w celu poprawy jej stosunkaw
ze Zwiezkiem Radzieckim i zaprzestania sporaw granicznych.
Nastepnie przewiduje sie moeliwoee zawarcia ze Zwiez
kiem Radzieckim paktu o nieagresji i wspalne zagwarantowanie
bezpieczeestwa paestw baetyckich.
Niemcy gotowe se zawrzee ze Zwiezkiem Radzieckim
ukead handlowy na szerokiej podstawie.
Treee wyeej wyszczegalnionych punktaw wzbudziea duee zainteresowania
rzedu radzieckiego, i on, Moeotow bardzo chciaeby wiedziee w jakim stopniu
odpowiada rzeczywistoeci plan, ktary sformueowae Ciano radzieckiemu charge
d'affaires w powyeei wspomnianej formie.
Odpowiedziaeem, ee oewiadczenie Ciano oparte jest zapewne na
doniesieniu tutejszego weoskiego ambasadora Rosso. Treee doniesienia Rosso w
ogale oparta jest na jego weasnych wnioskach.
Na pytanie Moeotowa, czy te informacje wymyelie Rosso, odpowiedziaeem,
ee jest ona prawideowa tylko czeeciowo. Jak Moeotow wie, chcemy poprawie
stosunki niemiecko-radzieckie i, naturalnie, omawiamy kwestie, czy moee
nastepie ich poprawa i w jakim stopniu. Wynik tych rozmaw zawarty jest w
moich doniesieniach, kto're se znane Moeotowowi, i w oewiad-
33

czeniach Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy i pana Schnur-re panu
Astachowowi.
Moeotow odpowiedziae, ee wiecej go nie interesuje czy Ros-so prawideowo
poinformowae swaj rzed. Rzed radziecki w chwili obecnej zainteresowany jest,
miedzy innymi, uzyskaniem informacji, czy istnieje w praktyce plany podobne
do tych, jakie zawieraeo doniesienie Rosso, lub cos' podobnego, i czy rzed
niemiecki ciegle jeszcze trzyma sie tej linii. On, Moeotow, w informacji z
Rzymu nie dostrzege niczego nieprawdopodobnego. W ciegu wszystkich ostatnich
lat rzed radziecki miae wraeenie, ee rzed Niemiec nie chce decydowae sie na
poprawe stosunkaw ze Zwiezkiem Radzieckim. Teraz sytuacja sie zmieniea. Na
podstawie rozmaw, ktare prowadzono w ciegu kilku ostatnich tygodni, rzed
radziecki odniase wraeenie, ee rzed niemiecki rzeczywis'cie szczery jest w
swych zamiarach, aby wnieee zmiany do stosunkaw ze Zwiezkiem Radzieckim.
Uwaea on zeoeone dzie' os'wiadczenie za decydujece w tym sensie, ee te
zamiary zostaey w nim wyraeone w peeni i .jasno. Co dotyczy rzedu
radzieckiego, to on zawsze zajmowae eyczliwe stanowisko w kwestii nawiezania
stosunkaw z Niemcami i cieszy sie on, ee rawniee strona niemiecka zajmuje
teraz takie same stanowisko. Nie ma tak ogromnej wagi kwestia, czy
rzeczywiecie punkty, zawarte w doniesieniu Rosso, odpowiadaje zamiarom
niemieckim. On, Motoraw, odniase wraeenie, ee zawieraey one dueo prawdy,
gdye myeli te odpowiadaey tym, ktare strona niemiecka zgeaszaea w ciegu
ostatnich kilku miesiecy. W zwiezku z tym wyrazie on zadowolenie, ee rozmowy
ekonomiczne w Berlinie trwaje i niewetpliwie rokuje dobre wyniki.
(Zauwaeyeem, ee przebieg rozmaw ekonomicznych zadowala rawniee nas, i
zapytaeem, jak wyobraea sobie modus procendi¹w dalszych
negocjacjach politycznych.
Moeotow powtarzye, ee, miedzy innymi, zainteresowany jest otrzymaniem
odpowiedzi na pytanie, czy Niemcy pragne sprecyzowae konkretniej punkty,
wyodrebnione w doniesieniu Rosso. Na przykead, rzed radziecki pragneeby
wiedziee, czy Niemcy widze jakekolwiek realne moeliwoee wpeyniecia na
Japonie, w celu poprawy jej stosunkaw ze Zwiezkiem Radzieckim.
„Jeszcze zae, jak wygleda idea w sprawie zawarcia paktu o nieagresji?
Czy rzed niemiecki odnosi sie do tej myeli z sympatie bede czy kwestii tej
nie rozpatrywano jeszcze obszernie?" -takie dokeadnie se seowa Moeotowa.
Odpowiedziaeem, ee co dotyczy stosunkaw z Japonie, to Minister Spraw
Zagranicznych Rzeszy jue mawie panu Astachowowi, ie w tej sprawie ma weasny
pogled. W ten sposab, moena przypuecie, ee Ministra Spraw Zagranicznych
Rzeszy moee zainteresowae rawniee ta kwestia, tym bardziej, ee jego wpeyw na
rzed japoeski definitywnie jest spory.
34

Moeotow oewiadczye, ee wszystko to bardzo go interesuje i w zwiezku z
tym zauwaeye, ee Ciano powiedziae radzieckiemu charge d'affaires ad interim,
ie w peeni popiera idee, zawarte w doniesieniu Rosso. On [Moeotow] mawie
dalej, ee w zwiezku z zapowiedziane podraee Ministra Spraw Zagranicznych
Rzeszy do Moskwy, rzedowi radzieckiemu byeoby waene, aby otrzymae odpowiede
na pytanie, czy rzed niemiecki gotowy jest zawrzee ze Zwiezkiem Radzieckim
pakt o nieagresji, lub coe/ w tym rodzaju. Wczeeniej mawiono o moeliwos'ci
„przywracenia i odnowienia poprzednich ukeado'w".
Potwierdzieem panu Mofotowowi, ee rzeczywiecie omawiamy nowy porzedek
rzeczy, oparty zostanie albo na tym, co byeo, albo na zasadniczo nowych
stosunkach. Nastepnie zapytaeem go, czy moge wyciegnee wniosek, ee poruszone
wobec mnie kwestie, bede stanowiey treee ewentualnej rozmowy z Ministrem
Spraw Zagranicznych Rzeszy w Moskwie, ee on [Moeotow] powiadomie o nich mnie
tylko po to, abym mage" przygotowae do tych spraw Ministra Spraw
Zagranicznych Rzeszy.
Moeotow odpowiedziae, ee ciegle jeszcze nie jest gotowy, aby skeadae mi
dalsze oewiadczenia w sprawie wizyty Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy.
Wydaje sie mu jednak, ee przed take podraee trzeba uprzednio wyjaenie i
uzgodnie szereg problemaw, aby wszystko nie ograniczyeo sie tylko do rozmaw,
przeprowadzonych w Moskwie, i zostaeyby podjete konkretne decyzje. Szczerze
przyeecz.a sie do mojego oewiadczenia, ee poeedane jest jak najszybsze
uregulowanie stosunkaw. Jest on rawniee zdania, ee poeedany jest pos'piech,
aby rozwaj wydarzee nie postawie nas przed faktami dokonanymi. Powinien on
dlatego powtarzye, ee, jeeeli rzed niemiecki nastawiony jest przychylnie do
idei zawarcia paktu o nieagresji, jeeeli moje dzisiejsze oewiadczenie
zawiera te lub podobne idee, to obszerniejsze omawienie tych kwestii nastepi
bezzweocznie. Poprosie on, abym przedstawie memu rzedowi informacje w tym
duchu.
Hrabia von Schulenburg Moskwa, 16 sierpnia 1939 r.

Sposab, maniera dziaeania, zapewniajeca osiegniecie celu. - Uw. aut.
35

17. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO SEKRETARZA STANU MINISTERSTWA
SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
List
Moskwa, 16 sierpnia 1939 r.
Wielce szanowny panie Sekretarzu Stanu! W zwiezku z moje wczorajsze
rozmowe z panem Moeotowem pragneebym bezzweocznie zwracie paeske uwage na
nastepujece sprawy:
Dosye niespodziewanie pan Moeotow stae sie ustepliwy i otwarty.
Odnioseem wraeenie, ee propozycja w sprawie wizyty Ministra Rzeszy bardzo
pochlebiea osobiecie panu Moeotowowi, ee uwaea to za rzeczywisty dowad
naszych dobrych zamiaraw. (Przypominam, ee, zgodnie z doniesieniami w
prasie, Moskwa prosiea, aby Anglia i Francja przyseaey tu ministra, ee
zamiast niego przybye tylko pan Strang, gdye Londyn i Parye "byey
rozgniewane tym, ee panu Woroszyeowowi nie pozwolono przyjee zaproszenia na
manewry brytyjskie, co, w rzeczy samej, jest zupeenie inne sprawe, poniewae
radzieccy Rosjanie wysokiej rangi nigdy nie jeedee, za granice.)
We wczorajszym oewiadczeniu pana Moiotowa, a trzeba to rawniee
naleeycie odnotowae, wyraeone zostaeo umiarkowanie jego postulataw wobec
nas. Ani razu nie ueye on seo'w „pakt antykominternowski" i nie eedae
od nas, jak czynie w poprzedniej rozmowie, „wyrzeczenia sie"
popierania agresji japoeskiej. Ograniczye sie do wypowiedzenia mys'li, ee
moglibys'my przyczynie sie do uregulowania stosunkaw radziecko-japons-kich.
Bardziej istotnym jest wyraeone caekowicie jasno jego pragnienie
zawarcia paktu o nieagresji.
Mimo wszelkich usieowae nie zdoealiemy jednak wyjaenie absolutnie
dokeadnie, jakie se postulaty Moeotowa, jeeeli chodzi o paestwa baetyckie.
Wygleda, ee napomknee on o wspalnych gwarancjach paestwom baetyckim jak o
jednym z punktaw doniesienia pana Rosso, ale nie zaeedae od nas definitywnie
udzielenia takich gwarancji. Wydaje mi sie, ee takie wspalne gwarancje se,
sprzeczne z linie postepowania rzedu radzieckiego na rozmowach
anglo-francuskich.
Wszystko jednak wskazuje na to, ee w obecnych rozmowach jak gdyby
osiegneliemy poeedane wyniki.
Pozostaje z serdecznym pozdrowieniem, panie Sekretarzu Stanu, zawsze
oddany Panu,
hrabia von Schulenburg Heil Hitler!
36

18. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W
MOSKWIE
Telegram
Nadany z Berlina 16 sierpnia 1939 - 16 godz. 15 min. Otrzymany w
Moskwie 17 sierpnia 1939 - 1 godz. 00 min.
Moskwa
Telegram nr. 179 z 16 sierpnia
Pilne
Osobis'cie panu Ambasadorowi
Prosze Pana o ponowne skontaktowanie sie z panem Moeoto-wem i
oewiadczenie mu, ee jako uzupeenienie do wczorajszego poseania panu
Stalinowi powiniem Pan przekazae mu poniesze, dopiero co otrzymane z Berlina
instrukcje, ktara dotyczy spraw, jakie poruszye pan Moeotow. Nastepnie
prosze zakomunikowae panu Moeotowowi co nastepuje:
Problemy, ktare poruszye pan Morotow, odpowiadaje
eyczeniom niemieckim, a mianowicie: Niemcy se gotowe
zawrzee ze Zwiezkiem Radzieckim pakt o nieagresji, jeeeli
eyczy Zwiezek Radziecki, nie podlegajecy zmianom w ciegu 25
lat. Nastepnie, Niemcy gotowe se wspalnie ^ ze Zwiezkiem
Radzieckim zagwarantowae bezpieczeestwo paestw baetyckich.
Wreszcie, Niemcy se gotowe, i w peeni odpowiada to stanowisku
Niemiec, podjee prabe wpeyniecia na poprawe i zacieenianie
stosunko'w rosyjsko-japoeskich.
Fuhrer uwaea, ee zwaeywszy niniejsze sytuacje oraz
moeliwoee zaistnienia powaenych incydentaw (w tym miejs
cu, prosze objaenie panu Moeotowowi^ ee Niemcy zdecydowa
ne se nie tolerowae w nieskoeczonoee polskich prowokacji),
poeedane jest wspalne i szybkie wyjaenienie stosunkaw nie-
miecko-radzieckich i wzajemne uregulowanie aktualnych
problemaw. Z tych przyczyn Minister Spraw Zagranicznych
Rzeszy os'wiadcza, ee, poczynajec od pietku 18 sierpnia, gotowy
jest on w dowolnym czasie przybye samolotem do Moskwy,
majec od Fuhrera peenomocnictwa do zaeatwienia caeego
kompleksu zagadniee niemiecko-rosyjskich, a jeeeli nadarzy
sie moeliwoee, to rawniee do podpisania odpowiedniego ukeadu.
Zaeecznik: Prosiebym Pana o odczytanie tych instrukcji panu Moeotowowi,
prosze tee zapytae o opinie rzedu radzieckiego i pana Stalina. Absolutnie
poufnie do Paeskiej wiadomoeci podaje siej ee jesteemy szczegalnie
zainteresowani tym, aby moja podrae do Moskwy mogea nastepie w koecu tego
lub na poczetku przyszeego tygodnia.
Ribbentrop
37

19. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE
DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 18 sierpnia 1939 - 5 godz. 30 min.
Poza koleje
Berlin
Tajne!
Telegram nr. 182 z 17 sierpnia
Na Paeski telegram nr. 179 z 16 sierpnia
Pilne
Po tym, gdy odczytaeem Moeotowowi dodatkowe instrukcje, Moeotow, nie
wdajec sie szczegaeowo w ich treee, powiedziae, ee dzie moee udzielie mi
odpowiedzi rzedu radzieckiego na moje oewiadczenie z 15 sierpnia. Stalin z
wielkim zainteresowaniem obserwuje rozmowy, informuje sie o wszystkich
szczegaeach i caekowicie zgadza sie z Moeotowem.
Pan Moeotow odczytae- odpowiedz' rzedu radzieckiego, w ktarej, zgodnie
z przekazanym mi tekstem, mawi sie co nastepuje:
„Rzed radziecki przyjmuje do( wiadomoeci oewiadczenie rzedu
niemieckiego, ee rzeczywiecie pragnie on poprawie stosunki polityczne miedzy
Niemcami i ZSRR. Hrabia Schulen-burg przekazae to oewiadczenie 15 sierpnia.
Z przyczyny oewiadczee poszczegalnych oficjalnych przedstawicieli rzedu
niemieckiego, ktare nierzadko miafy nieprzyjazny i nawet wrogi charakter
wobec ZSRR, jeszcze zupeenie niedawno rzed radziecki odnosie wraeenie, ee
rzed niemiecki szykuje grunt do usprawiedliwienia ewentualnego konfliktu z
ZSRR, szykuje sie do niego i uzasadnia potrzebe ciegeej rozbudowy swego
uzbrojenia z powodu nieuchronnoeci takiego starcia. Nie bedziemy
przypominali, ee rzed niemiecki usieowae za poerednictwem tak zwanego
„paktu antykominternowskiego" utworzye przeciw ZSRR poeeczony front
szeregu paestw i ze szczegalne uporczywoecie starae sie wciegnee do niego
Japonie.
Naturalnie, ee taka polityka rzedu niemieckiego zmusiea ZSRR do
zrealizowania powaenych przedsiewziee w zakresie umocnienia swej obronnoeci
na wypadek ewentualnej agresji Niemiec przeciwko ZSRR, a takee
uczestniczenia w organizacji obronnego frontu grupy paestw, skierowanego
przeciwko takiej agresji.
38

Jednakee, gdy teraz rzed niemiecki zmienia swe poprzednie polityke
wzgledem ZSRR w kierunku szczerej poprawy stosun-ko'w politycznych ze
Zwiezkiem Radzieckim, rzed radziecki na takie zmiany patrzy z zadowoleniem i
ze swej strony jest gotowy ukierunkowae swoje polityke na droge znacznej
poprawy stosunkaw z Niemcami.
Jeeeli dodae do. tego, ee rzed radziecki nigdy nie miae i nie chce miee
eadnych agresywnych zamiaraw wobec Niemiec, ee teraz, jak i poprzednio, rzed
radziecki za absolutnie moeliwe rzecz uwaea pokojowe rozwiezanie zagadniee,
dotyczecych stosunkaw niemiecko-radzieckich, ee zasada pokojowego
wspaeistnienia raenych systemaw politycznych jest ustalona,, od dawna zasade
radzieckiej polityki zagranicznej, moena dojee do wniosku, ee obecnie do
ustanowienia nowych i lepszych stosunkaw politycznych miedzy dwoma krajami
istnieje nie tylko realna podstawa, ale tee rzeczywiste przeseanki podjecia
powaenych i praktycznych krokaw w tym kierunku.
Rzed ZSRR uwaea, ze pierwszym krokiem do takiej poprawy stosunkaw
miedzy ZSRR i Niemcami moee bye zawarcie porozumienia handlowego i
kredytowego.
Rzed ZSRR uwaea, ee drugim krokiem, ktary naleey zrobie w elad za
pierwszym, moee bye zawarcie paktu o nieagresji albo potwierdzenie ukeadu o
neutralnoeci z 1926 roku, z jednoczesnym podpisaniem specjalnego protokoeu,
ktary okreeli interesy podpisujecych stron w tej lub innej kwestii polityki
zagranicznej i ktary bedzie integralne czes'cie paktu".
Nastepnie Moeotow podae nastepujece dodatkowe informacje:
e. Najpierw musi bye zawarte porozumienie gospodarcze. To, co
rozpoczeto, powinno bye doprowadzone do koeca.
Potem, po kratkim okresie czasu, wedeug uznania Nie
miec, nastepi albo zawarcie paktu o nieagresji, albo potwierdze
nie ukeadu o neutralnoecie 1926 roku. W kaedym wypadku
powinno temu towarzyszye podpisanie protokoeu, do ktarego,
pracz innych kwestii, zostane weeczone oewiadczenia niemiec
kie z 15 sierpnia.
W sprawie przewidywanej wizyty Ministra Spraw Zagra
nicznych Rzeszy w Moskwie Moeotow oewiadczye, ee rzed
radziecki jest bardzo usatysfakcjonowany te propozycje, gdye
wydelegowanie takiego wybitnego dziaeacza spoeecznego i
paestwowego podkreela szczeroee zamiaraw rzedu niemieckie
go. Wypada to szczegalnie kontrastowo w porawnaniu z Anglie,
ktara w osobie Stranga poseaea do Moskwy urzednika niskiej
rangi. Jednakee podrae Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy
wymaga starannego przygotowania.^ Rzedowi radzieckiemu nie
podoba sie rozgeos, jaki towarzyszye moee tej wizycie. Woli on,
aby prace odbyey sie bez takiego ceremoniaeu. Moje uwage, ee
cele praktyczne moge bye osiegniete predko weaenie dzieki
39

podraey Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy, Mototow skwitowae tym, ee
rzed radziecki preferuje jednak inne droge, ktarej pierwszy stopiee zostae
jue przebyty.
Na pytanie, jak rzed radziecki zareagowae na moje dzisiejsze
oewiadczenie, Moeotow powiedziae, ee wtedy, gdy rzed radziecki szykowae swe
odpowiede, nie wiedziae on, naturalnie, o dzisiejszym przychylnym
oewiadczeniu Niemiec, ee musi bye ono rozpatrzone, ale jue dzisiejsza
odpowiede radziecka zawiera wszystkie najbardziej zasadnicze elementy.
Zaproponowae on, abys'my ze strony niemieckiej jue od razu przystepili do
przygotowania projekto'w paktu o nieagresji lub potwierdzenia ukeadu o
neutralnoeci, a takee protokoeu. To samo uczyni strona radziecka.
Oewiadczyeem, ee zakomunikuje memu rzedowi o tych propozycjach. Co
dotyczy protokoeu, to chcielibys'my miee dokeadniejsze informacje o
eyczeniach rzedu radzieckiego.
Moeotow zakoeczy!" rozmowe eyczeniem, aby jak najpredzej otrzymae nasze
projekty.
Schulenburg
20. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W
MOSKWIE
Telegram
Nadany z Berlina 18 sierpnia 1939 - 22 godz. 48 min. Otrzymany w
Moskwie 19 sierpnia 1939 - 5 godz. 45 min.
Moskwa
Nr. 185 z 18 sierpnia
Pilne
Osobiecie panu ambasadorowi
Na Paeski telegram nr. 182
Prosze, by Pan bezzweocznie umawie sie o nowe rozmowe z panem Moeotowem
i uczynie wszystko, co jest moeliwe, aby ta rozmowa odbyea sie bez
opaenienia. Prosiebym, aby Pan podczas tego spotkania mawie w nastepujecym
duchu:
Ku swemu geebokiemu zadowoleniu rzed Rzeszy dowiedziae sie z ostatniego
[radzieckiego] oewiadczenia o przychylnym stosunku rzedu radzieckiego do
idei przebudowy stosunkaw niemiecko-rosyjskich. W warunkach normalnych,
naturalnie, rawniee bylibys'my gotowi do realizowania dalszej przebudowy
40

stosunkaw niemiecko-rosyjskich poprzez kanaey dyplomatyczne i
doprowadzenia jej do koeca w trybie zwyczajnym. Ale, zdaniem Fuhrera,
istniejeca niezwyczajna sytuacja sprawie, ee nieodzowne staje sie
wykorzystanie jakieje' innej metody, ktara da predkie wyniki. Z kaedym dniem
coraz bardziej zaostrzaje sie stosunki niemiecko-polskie. Musimy wziee pod
uwage, ee lada dziee moee dojs'e do stare, ktare nieuchronnie doprowadze do
dziaeae wojennych. W ogale, uwzgledniajec postepowanie rzedu polskiego,
wydarzenia w eadnym wypadku nie zaleee od nas. Fuhrer jest zdania, ee
trzeba, abyemy w trakcie starae o wyjaenienie stosunkaw
niemiecko-rosyjskich, nie zostali zaskoczeni poczetkiem konfliktu
niemiecko-polskiego. Dlatego uwaea on, ee wstepne wyjaenienie stosunkaw
potrzebne jest tylko do uwzglednienia intereso'w Rosji w razie takiego
konfliktu, ee bez tego, oczywiecie, bedzie trudno.
Oewiadczenie, jakie zeoeye pan Moeotow w odpowiedzi na Paeskie pierwsze
doniesienie z 15 sierpnia. Moje dodatkowe instrukcje uprzedziey jego
oewiadczenie i wykazaey jasno, ee w peeni zgadzamy sie z idee zawarcia paktu
o nieagresji, z idee gwarancji paestwom baetyckim i wywarcia przez Niemcy
nacisku na Japonie. W ten sposab, istnieje wszystkie faktyczne elementy, aby
bezzweocznie rozpoczee bezpoerednie ustne rokowania i zawrzee koecowe
porozumienie.
Jako uzupeenienie moee Pan napomknee, ee pierwsze stadium, o ktarym
wspominae pan Moeotow, a mianowicie, zakoeczenie rokowae w sprawie nowego
niemiecko-rosyjskiego porozumienia gospodarczego, zostaeo zamkniete dzie i
dlatego moeemy teraz przystepie do drugiego stadium.
Dlatego teraz prosimy o bezzweoczne odpowiede na propozycje, zawarte w
dodatkowej instrukcji, w sprawie mojego bezzweocznego wyjazdu do Moskwy.
Prosze dodae w zwiezku z tym, ee przyjade, majec caekowite peenomocnictwa od
Fuhrera w zakresie peenego j ostatecznego uregulowania wspalnego wachlarza
zagadniee.
Poniewae najwieksze zatroskanie budzie pakt o nieagresji, wydaje sie
nam, ee po prostu nie se jue wiecej potrzebne eadne przygotowania.
Nakreeliliemy nastepujece trzy punkty¹, ktare prosiebym odczytae
panu Moeotowowi, ale nie wreczae mu.
Artykue 1. Paestwo niemieckie i ZSRR zobowiezuje sie, ee w eadnych
okolicznoeciach nie bede uciekae sie do wojny, i bede powstrzymywaey sie od
wszelkiej przemocy wzgledem siebie.
Artykue 2. Porozumienie wchodzi w eycie bezzweocznie po podpisaniu i
bedzie waene i nierozerwalne w ciegu 25 lat.
Prosze oewiadczye w zwiezku z tym, ee co dotyczy tej propozycji jestem
wyposaeony w peenomocnictwa w zakresie omawiania szczegaeaw w ustnych
dyskusjach, i, jeeeli bedzie moeliwoee, speenienia eyczee Rosjan. Mam
rawniee prawo podpisae specjalny protokae, regulujecy interesy obu stron w
41

tych lub innych zagadnieniach polityki zagranicznej, na przykead w
uzgadnianiu sfer interesaw nad Baetykiem, problemy paestw baetyckich itd.
Takie uregulowanie, jednak, ktare uznajemy za niezwykle waene, moeliwe jest
tylko podczas ustnej rozmowy.
Prosze, w zwiezku z tym podkreelie, ee dzisiejsza polityka zagraniczna
Niemiec osiegneea historyczny punkt zwrotny. Tym razem, prosze, niech Pan
prowadzi rozmowe, z wyjetkiem wyszczegalnionych powyeej artykueaw
porozumienia, nie w formie odczytywania tych instrukcji, a domaga sie, w
duchu poprzednich oewiadczee, szybkiego zrealizowania mojej podraey, oraz
stosownie przeciwstawia sie ewentualnym sprzeciwom radzieckim. W zwiezku z
tym Pan powinien miee na wzgledzie ten dominujecy fakt, ee prawdopodobnie
nastepi predko otwarte starcie niemiecko-polskie, wiec dlatego jestee-my
bardzo zainteresowani tym, aby moja wizyta w Moskwie odbyea sie
bezzweocznie.
Ribbentrop

¹ W telegramie ni. 185 z 19 sierpnia (nie publikuje sie)
ambasador Schulen-burg wskazae na to, ee projekt paktu o nieagresji zawiera
tylko dwa artykuey. -- t/w. aut.
21. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO
MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 19 sierpnia 1939 - 17 godz. 30 min.
Poza koleje. Berlin
Tajne
Telegram nr. 187 z 19 sierpnia
Na Paeski telegram nr. 185 z 18 sierpnia
Pilne
Rzed radziecki zgodzie sie na to, aby przyjazd Ministra Spraw
Zagranicznych Rzeszy do Moskwy nastepie po tygodniu od ogeoszenia podpisania
porozumienia gospodarczego. Moeotow oewiadczye, - jeeeli ogeoszenie
podpisania porozumienia gospodarczego nastepi jutro, to Minister Spraw
Zagranicznych Rzeszy moee przybye do Moskwy 26 lub 27 sierpnia.
42

Moeotow wreczye mi projekt paktu o nieagresji.
Obszerne sprawozdanie z dwach rozmaw, ktare przeprowadzieem z Moeotowem
dzie, a takee tekst projektu radzieckiego, zostane bezzweocznie przekazane
droge telegraficzne.
Schulenburg
t
�
22. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO
MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 19 sierpnia 1939

Poza koleje. Berlin.
Tajne
Telegram nr. 189 z 19 sierpnia
Uzupeenienie do mojego telegramu nr. 187 z 19 sierpnia
Pilne
W mojej pierwszej rozmowie z Moeotowem (ktara rozpoczeea sie o godzinie
drugiej po poeudniu i trwaea godzine) po przekazaniu zleconego mi
oewiadczenia, powtarnie prabowaeem przekonae Moeotowa, ee wizyta Ministra
Spraw Zagranicznych Rzeszy w Moskwie jest jedyne droge do osiegniecia
sukcesu, ktarego stanowczo wymaga sytuacja polityczna. Moeotow uznae
niewetpliwe donioseos'e przewidywanej podraey, podkreelajec, ee rzed
radziecki rozumie i respektuje znajdujece sie u podstaw tego koncepcje, ale
obstaje przy swej opinii, ee w danej chwili niemoeliwe jest okreelenie nawet
w przyblieeniu terminu podraey, gdye wymaga ona starannych przygotowae.
Dotyczy to zarawno paktu o nieagresji, jak i tres'ci podpisywanego
jednoczes'nie protokoeu. Niemiecki projekt paktu o nieagresji w eadnym
wypadku nie jest wyczerpujecy. Rzed radziecki chce, aby jeden z kilku paktaw
o nieagresji, jakie zaware rzed radziecki z innymi krajami (na przykead, z
Polske, eotwe, Estonie itd.) poseueye jako model paktu o nieagresji z
Niemcami. On [Moeotow] daje rzedowi niemieckiemu moeliwoee wybrania werad
nich tego, ktary Niemcom wydaje sie najstosowniejszy. Nastepnie, treee
protokoeu jest bardzo waene sprawe, wiec rzed radziecki spodziewa sie, ee
rzed niemiecki oewiadczy bardziej definitywnie, jakie artykuey przewiduje
protokae. Rzed radziecki ustosunkowuje sie bardzo powaenie do ukeadaw, ktare
on zawiera. Respektuje on podjete zobowiezania i oczekuje tego samego od
swych partneraw z ukeadaw.
43

Na argumenty, ktare wielokrotnie i dobitnie przytaczaeem, dowodzec, ee
trzeba sie spieszye, Moeotow zaoponowae, ee dotychczas nie pokonano nawet
pierwszego stopnia - zakoeczenia rozmo'w gospodarczych. Przede wszystkim
musi byc podpisane, ogeoszone i uprawomocnione porozumienie gospodarcze.
Potem nastepi kolej na pakt o nieagresji i protokae.
Moeotowa, zapewne, nie wzruszaey moje sprzeciwy; pierwsza rozmowa
zakoeczyea sie oewiadczeniem Moeotowa, ee przedstawie mi pogledy rzedu
radzieckiego i nie zdoea niczego do nich dodae.
Niemal po pae godzinie od zakoeczenia rozmowy Moeotow przekazae mi, ee
prosi mnie, abym odszukae go ponownie na Kremlu o 16.30.
Przeprosie on, ee postawie mnie w keopotliwej sytuacji i wyjaenie, ee
zeoeye sprawozdanie rzedowi radzieckiemu i zostae upowaeniony do wreczenia
mi projektu paktu o nieagresji. Co dotyczy podraey Ministra Spraw
Zagranicznych Rzeszy, to rzed radziecki zgadza sie na przybycie pana
Ribbentropa do Moskwy w przyblieeniu po upeywie tygodnia od opublikowania
podpisanego porozumienia gospodarczego. W ten sposab, jeeeli fakt ten
nastepi jutro, to pan von Ribbentrop moee przybye do Moskwy 26 lub 27
sierpnia. Moeotow nie wyjaenie mi przyczyn nageej zmiany swego stanowiska.
Uwaeam, ee interweniowae Stalin. Niestety, nie powiodea sie moja praba
przekonania Moeotowa, eeby zgodzie sie na wczes'niejsze date przyjazdu
Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy.
Tekst projektu paktu o nieagresji zostanie przekazany telegraficznie.
Schulenburg
23. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH
NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 19 sierpnia 1939 - 23 godz. 30 min.
Poza koleje
Pilne
Tajne
Telegram nr. 190 z 19 sierpnia
Uzupeenienie do mojego telegramu nr. 189 z 19 sierpnia
44

Radziecki projekt paktu o nieagresji doseownie brzmi nastepujeco:
„Rzed ZSRR i Rzed Niemiec, powodujec sie pragnieniem umacniania
sprawy pokoju miedzy narodami i opierajec sie na podstawowych ustaleniach
ukeadu o neutralnoeci, zawartego miedzy ZSRR i Niemcami w kwietniu 1926
roku, osiegneey nastepujece porozumienie:
Artykue 1. Obydwie Wysokie Umawiajece sie Strony zobowiezuje sie
wzajemnie powstrzymywae od wszelkiego aktu przemocy i agresywnego dziaeania
wzgledem siebie, zaro'wno osobno, jak tee wspalnie z innymi mocarstwami.
Artykue 2. W wypadku, jeeeli jedna z Wysokich Umawiajecych sie Stron
stanie sie obiektem aktu przemocy lub napaeci ze strony trzeciego mocarstwa,
druga Wysoka Umawiajeca sie Strona nie bedzie popieraea w eadnej postaci
takiego aktu tego mocarstwa.
Artykue 3. W razie zaistnienia sporaw lub konfliktaw miedzy Wysokimi
Umawiajecymi sie Stronami w tego lub innego rodzaju kwestiach, obydwie
strony zobowiezuje sie rozstrzygae te spory lub konflikty wyeecznie w drodze
pokojowej w trybie wzajemnych konsultacji albo, jeeli trzeba, w drodze
utworzenia stosownych komisji arbitraeowych.
Artykue 4. Niniejszy ukead zawiera sie na okres pieciu lat, przy czym,
jeeeli jedna z Wysokich Umawiajecych sie Stron nie wypowie go na rok przed
upeywom terminu, to okres dziaeania ukeadu uwaeany jest za przedeueony
automatycznie na nastepne piee lat.
Artykue 5. Niniejszy ukead podlega ratyfikacji w moeliwie najkratszym
czasie, po czym ukead stanie sie prawomocny.
Post scriptum
Niniejszy ukead wchodzi w eycie tylko w wypadku jednoczesnego
podpisania specjalnego protokoeu o problemach polityki zagranicznej,
stanowiecych przedmiot zainteresowania dla Wysokich Umawiajecych sie Stron.
Protokae jest czes'cie skeadowe Paktu".

POROZUMIENIE HANDLOWO-KREDYTOWE MIeDZY ZSRR I NIEMCAMI

21 sierpnia 1939 r.
(TASS) 19 sierpnia po deugotrwaeych, zakoeczonych pomyelnie rozmowach,
w Berlinie podpisano Porozumienie Handlowo-Kredytowe miedzy ZSRR i Niemcami.
Porozumienie podpisali ze strony ZSRR -- zast. przedstawiciela
handlowego J. Babarin, a ze strony niemieckiej -- p. Schnurre.
Porozumienie Handlowo-Kredytowe przewiduje udzielenie przez Niemcy
kredytaw dla ZSRR w wysokoeci 200 milionaw marek niemieckich na okres 7 lat,
liczec po 5 proc. na zakup niemieckich towaraw w ciegu dwach lat od dnia
podpisania Porozumienia.
Porozumienie przewiduje rawniee dostawy towaraw z ZSRR do Niemiec na
ten sam okres, tj. w ciegu dwach lat na sume 180 milionaw marek niemieckich.

W ZWIeZKU Z RADZIECKO-
NIEMIECKIM POROZUMIENIEM
HANDLOWO-KREDYTOWYM

21 sierpnia 1939 r.
Jeszcze kilka lat temu Niemcy zajmowaey najbardziej znaczece miejsce w
obrocie handlowym ZSRR. Szczegalnie wielkie rozmiary handel
niemiecko-radziecki osiegnee w 1931 roku, wynoszec sume okoeo 1.100 milionaw
marek.
Jednakee w latach ostatnich w zwiezku z napieciem stosunkaw
politycznych miedzy ZSRR i Niemcami handel radziecko-niemiec-ki spade na
skrajnie niski poziom. Niemcy, ktare do 1935 roku zajmowaey pierwsze miejsce
w handlu zagranicznym ZSRR przesuneey sie w 1938 roku na piete miejsce po
USA, Anglii, Belgii i Holandii.
Naturalnie, ee taki spadek obrotu miedzy ZSRR i Niemcami i faktyczna
utrata dla Niemiec rynku radzieckiego musiaey stae sie przedmiotem troski
kae handlowo-przemyseowych Niemiec i rzedu niemieckiego.
Tym weaenie teumaczy sie, ee, poczynajec jeszcze od roku ubiegeego,
prowadzono -- z pewnymi przerwami - rozmowy
46

miedzy ZSRR i Niemcami w kwestiach handlowo-kredytowych, zmierzajec do
rozszerzenia handlu miedzy ZSRR i Niemcami.
Mimo trudnoeci, jakie powstawaey podczas rozmaw z powodu napietej
sytuacji w stosunkach wzajemnych miedzy ZSRR i Niemcami, w ostatnim okresie,
dzieki pragnieniu obu rzedaw poprawy radziecko-niemieckich stosunkaw
komercyjnych, wszystkie sporne kwestie zostaey uregulowane i rozmowy
zakoeczone pomyelnie.
19 sierpnia w Berlinie zawarto porozumienie handlowo-kredy-towe miedzy
ZSRR i Niemcami, ktare podpisali ze strony ZSRR zast. przedstawiciela
handlowego tow. Babarin i ze strony Niemiec -- peenomocnik rzedu
niemieckiego p. Schnurre.
Na podstawie tego porozumienia Niemcy udzielaje ZSRR kredytu w
wysokos'ci 200 milionaw marek niemieckich na zakup w ciegu dwo'ch lat od
podpisania porozumienia towaraw niemieckich, geawnie obrabiarek i innych
urzedzee.^
Ze swej strony ZSRR dostarczy Niemcom w ciegu tego samego okresu
raenych towaraw na sume 180 milionaw marek niemieckich.
Porozumienie przewiduje rawniee zobowiezanie rzedu niemieckiego, aby
dopomagae Przedstawicielstwu Handlowemu ZSRR w Niemczech w rozmieszczaniu
zamawiee, w uzyskiwaniu sprzyjajecych terminaw wykonywania tych zamawiee
przez firmy i wysokiej jakoeci dostarczanych maszyn i urzedzee. ZSRR
zobowi�zaf sie do zapewnienia dostaw Niemcom uwarunkowanych w porozumieniu
iloeci towaraw radzieckich*.
Nowy kredyt niemiecki, w odraenieniu od analogicznych kredytaw, jakich
Niemcy udzielaey ZSRR w przeszeoeci, ma faktycznie charakter kredytu
finansowego, gdye rzed niemiecki bierze na siebie stuprocentowe
zagwarantowanie kredytu i umoeliwia Przedstawicielstwu Handlowemu
regulowanie rachunkaw w gotawce z firmami za dostarczone towary.
Oprocentowanie nowego kredytu niemieckiego w ZSRR wynosi 5% rocznie^,
czyli znacznie nieej od oprocentowania poprzednich kredytaw.
Wreszcie nowe kredyty niemieckie zostaey udzielone na termin dfueszy
nie analogiczne kredyty w przeszeoeci, a mianowicie na s'redni okres 7 lat z
pfatnoeciami: 30% kredytu po 6,5 latach, 40% kredytu po 7 latach i pozostaee
30% kredytu po 7,5 latach.
Radziecko-niemieckie porozumienie handlowo-kredytowe z 19 sierpnia br.
znacznie poprawia warunki nie tylko samego kredytu, ale rawniee caeego
handlu radziecko-niemieckiego. Warunki kredytu se zupeenie normalne i
korzystne dla obu stron. Bez takiej poprawy warunkaw ZSRR nie mage sie
zdecydowae na rozmieszczenie na wielke skale zamawiee w Niemczech i na
uzyskanie kredytaw, ZSRR bowiem teraz znajduje sie w zupeenie innej sytuacji
nie poprzednio.
47

Zrealizowanie radziecko-niemieckiego porozumienia handlowo-kredytowego
powinno spowodowae powaene oeywienie wymiany towarowej miedzy ZSRR i
Niemcami i powinno stanowie zwrot w stosunkach miedzy nimi.
Nowe porozumienie handlowo-kredytowe miedzy ZSRR i Niemcami, ktare
zostato zawarte w napietej sytuacji stosunkaw politycznych, powinno
zneutralizowa te atmosfere. Moee ono stae sie powaenym krokiem w kierunkru
dalszej poprawy stosunkaw nie tylko gospodarczych, ale rawniee politycznych
migdzy ZSRR i Niemcami.

'W eciele poufnym memorandum Schnurre z 29 sierpnia wyjaenia sie:
„Uzbrojenie w szerokim sensie seowa (takie jak przyrzedy optyczne,
blacha pancerna itp.) bada, przedmiotem szczegalnego rozpatrywania w kaedym
konkretnym przypadku i bedzie dostarczane w niewielkich iloeciach". -- Uw.
aut.
^Schnurre precyzuje: „Chodzi, miedzy innymi, o oeaw, baweene,
pasze, wyteoki, fosforany, platyne, surowe futra, rope, naftowe, i inne
towary, ktare w wiekszym lub mniejszym stopniu cenimy na wage zeota".-- Uw.
aut.
³W memorandum Schnurre wskazywano, ee w myel „tajnego
koecowego protokoeu pae procentu rocznego zwraca sie na specjalne rosyjskie
konta w Berlinie; i w ten sposab faktyczna roczna stopa procentowa obniea
sie do 4,5%". - Uw. aut
24. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W
MOSKWIE
Telegram
Nadany z Berlina 20 sierpnia 1939 - 16 godz. 35 min. Otrzymany w
Moskwie 21 sierpnia 1939 - 00 godz. 45 min.
Moskwa
Telegram nr. 189 z 20 sierpnia
Pilne
Osobiecie panu ambasadorowi
Fuhrer upowaenia Pana, aby Pan bezzweocznie stawie sie u Moeotowa i
wreczye mu nastepujecy telegram do pana Stalina:
„Panu Stalinowi, Moskwa
1. Szczerze witam podpisanie niemiecko-radzieckiego porozumienia
handlowego jako pierwszy szczebel przebudowy stosunkaw
niemiecko-radzieckich.
48

Zawarcie paktu o nieagresji ze Zwiezkiem Radzieckim
oznacza dla mnie okreelenie deugoterminowej polityki Nie
miec. Dlatego Niemcy wznawiaje linie polityczne, ktdra byea
korzystna obu paestwom w ciegu minionych stuleci. W tej
sytuacji rzed Rzeszy postanowie dziaeae zgodnie z takimi
dalekosieenymi zmianami.
Akceptuje projekt paktu o nieagresji, ktary przekazae mi
paeski Minister Spraw Zagranicznych¹ pan Moeotow, i uwaeam
za skrajnie nieodzowne, aby jak najpredzej wyjaenie zwiezane
z tym problemy.
Jestem przekonany, ee dodatkowy protokae, jakiego
pragnie rzed radziecki, moee bye wypracowany w moeliwie
kratkim czasie, Jeeeli odpowiedzialny dziaeacz paestwowy
Niemiec bedzie mo'ge osobis'cie przybye do Moskwy na rozmowy.
W przeciwnym wypadku rzed Rzeszy nie wyobraea, jak
dodatkowy protokae moee bye wypracowany i uzgodniony w
kro'tkim czasie.
Napiecie miedzy Niemcami i Polske staeo sie nie do
zniesienia. Postepowanie Polski wobec wielkiego mocarstwa jest
takie, ee kryzys moee wybuchnee w kaedym dniu. W obliczu
takiego prawdopodobieestwa Niemcy w kaedym wypadku
zamierzaje bronie interesaw paestwa wszystkimi erodkami,
jakie maje do-dyspozycji.
Moim zdaniem jest poeedane, z przyczyny zamiaraw obu
krajaw, aby nie tracec czasu wkroczye na nowe faze wzajem
nych stosunkaw. Dlatego jeszcze raz proponuje, aby przyjee
mojego Ministra Spraw Zagranicznych we wtorek, 22 sierpnia,
najpdz'niej, 23 sierpnia. Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy
ma caekowite peenomocnictwa w zakresie sporzedzenia i
podpisania zarawno paktu o nieagresji, jak i protokoeu. Zwa
eywszy sytuacje miedzynarodowe, Minister Spraw Zagranicz
nych Rzeszy nie moee pozostae w Moskwie deueej nie jeden lub
dwa dni. Bede rad, gdy otrzymam predko Paeske odpowiede.
Adolf Hitler".
Prosze przekazae panu Moeotowowi powyeszy telegram Fiihrera Stalinowi
na piemie na arkuszu papieru bez tytueu.
Ribbentrop

¹ W odszyfrowanym w Moskwie poseaniu do Stalina zrobiono
recznie zmiane w teks'cie: „Paeski Minister Spraw Zagranicznych"
zastepiono stawami „Przewodniczecy Rady Komisarzy Ludowych ZSRR i
Ludowy Komisarz Spraw, Zagranicznych". -- Uw. red. nietn. wyd.
49

25. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W
MOSKWIE
Telegram
Nadany z Berlina 21 sierpnia 1939 - 10 godz. 15 min. Otrzymany w
Moskwie 21 sierpnia 1939 - 14 godz. 30 min.
Moskwa
Telegram nr. 191 z 20 sierpnia
Panu ambasadorowi
Prosze, niech Pan uczyni wszystko, co moee, aby podrae zostaea
zrealizowana. Termin, jak w telegramie.
Ribbentrop
26. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE
DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 21 sierpnia 1939 - 17 godz. 30 min.
Poza koleje
Berlin
Tajne
Pilne
Telegram nr. 197 z 21 sierpnia, na Paeskie telegramy nr. 189 z
20 sierpnia i nr. 191 z 21 sierpnia.
Podkreelajec usilnie niezwykee wage i wyjetkowe potrzebe pos'piechu, o
godzinie 15 wreczyeem panu Moeotowowi poseanie Fuhrera do Stalina i
teumaczenie. Morotow przeczytae dokument, ktary wyraz'nie wywar! na nim
geebokie wraeenie. Oewiadczye on, ee przekaee poseanie i, gdy tylko zostanie
podjeta decyzja, bezzweocznie mnie powiadomi.
Usifowafem wszelkimi sposobami, jakie miafem do dyspozy-cji,dae jasno
do zrozumienia panu Mototowowi, ee bezzweoczna wizyta Ministra Spraw
Zagranicznych Rzeszy jest nieodzowna w interesie obu krajaw. Zakoeczyeem
proebe, abym, niezaleenie od okolicznos'ci, odpowiede otrzymae dzisiaj.
50

Dopiero co dowiedziaeem sig, ee Morotow ponownie chce mnie widziee o
godzinie 17.
Schulenburg
27. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH
NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 21 sierpnia 1939
Poza koleje
Berlin
Pilne
Tajne
Telegram nr. 199 z 21 sierpnia
Uzupeenienie do telegramu nr. 197 z 21 marca
O godzinie 17 Moeotow wreczye mi odpowiede Stalina na poseanie
Fiihrera, wyraeone w formie bardzo pojednawczej. Stalin komunikuje, ee rzed
radziecki zgadza sie na przyjazd Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy do
Moskwy w dniu 23 sierpnia.
Moeotow oewiadczye, ee rzed radziecki pragnie, aby najpaeniej jutro
rano w Moskwie zostae opublikowany kratki rzeczowy komunikat o przewidywanym
zawarciu paktu o nieagresji i „oczekiwanym"¹ przybyciu
Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy, Moeotow prosi o wyraeenie przed paenoce
zgody Niemiec na to. Radze, by sie zgodzie, gdye rzed radziecki jue
zarezerwowae pubfikacje.
Doseowny tekst listu Stalina bezzweocznie przekazuje sie droge
telegraficzne.
Schulenburg

¹ Tak (cudzyseaw) w tekecie. - Uw. aut.
51

28. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH
NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 21 sierpnia 1939 - 19 godz. 30 min.
Poza koleje,
Berlin
Pilne
Tajne
Telegram nr. 200 z 21 sierpnia
Uzupeenienie do mojego telegramu nr. 199 z 21 sierpnia
Doseowny tekst odpowiedzi Stalina:
„21 sierpnia 1939 r.
Do kanclerza^Paestwa Niemieckiego pana A. Hitlera
Dziekuje Panu za list.
Spodziewam sie, ee niemiecko-radziecki pakt o nieagresji stanie sie
decydujecym punktem zwrotnym w poprawie stosun-ko'w politycznych miedzy
naszymi krajami.
Narody naszych krajaw potrzebuje pokojowych stosunkaw ze sobe. Zgoda
rzedu niemieckiego na zawarcie paktu o nieagresji zakeada podstawy do
likwidacji napiecia politycznego i do ustanowienia pokoju i wspaepracy
miedzy naszymi krajami.
Rzed radziecki upowaenie mnie do poinformowania Pana, ee zgadza sie na
przybycie do Moskwy pana Ribbentropa 23 sierpnia. J. Stalin".
Schulenburg
29. MEMORANDUM SEKRETARZA STANU MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH
NIEMIEC
Berlin, 2 sierpnia 1939 r. Sekretarz stanu nr. 644
Po tym, gdy Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy wczoraj po'enym
wieczorem kratko telefonicznie z Berghofu poinformo-
52

wae ambasadora japoeskiego o najnowszym zwrocie w stosunkach miedzy
Berlinem i Moskwe, okoeo paenocy przyjeeem pana Oszime na rozmowe, ktara
trwaea blisko godzine. Ambasador japoeski, jak zawsze, trzymae sie dobrze.
Jednoczes'nie dostrzegeem u niego pewne zaniepokojenie, kto're wzroseo w
trakcie rozmowy.
Poczetkowo zrelacjonowaeem Oszimie naturalny bieg wydarzee, kto'ry
doprowadzie nas do dzisiejszego zawarcia paktu o nieagresji. Po tym, gdy
Oszima wyrazi! swe zaniepokojenie, ostatecznie doszlis'my do porozumienia w
sprawie tego, jak Oszima moee przekonae swaj rzed o koniecznoeci i korzys'ci
bieeecych wydarzee.
Jak sie spodziewano, Oszima poruszye nastepne dwa momenty:
Jeeeli Rosja uwolni sie od keopotaw w Europie, to umocni
swaj front w Azji Wschodniej i oeywi wojne chieske.
Prawnicy w Tokio - a ich tam jest wielu - przedyskutuje
zgodnoee naszego dzisiejszego postepowania ze znanymi
poprzednimi rozmowami niemiecko-japoriskimi.
Oszima dodae, ee nie ma eadnego poeytku z protestaw przeciwko faktom
dokonanym. Jednakee, spodziewa sie on w Japonii pewnego szoku i chciaeby go
zeagodzie, nadajec dzie' w nocy doniesienie telegraficzne.
Moje argumenty dotyczyey w przyblieeniu rzeczy nastepujecej:
Nie czynimy nic takiego, co mogeoby postawie pod
znakiem zapytania nasze przyjacielskie stosunki z Japonie.
Odwrotnie, nadal ich przestrzegamy i cenimy dziaeaczy, takich
jak Oszima, kto'rzy dziaeali i bede dziaeae najbardziej energicz
ne w tym kierunku.
Niniejsze wydarzenia nie byey zaskoczeniem w takim
stopniu, gdye Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy kilka
miesiecy temu poinformowae ambasadora japoeskiego, ee
normalizacja stosunkaw niemiecko-rosyjskich warta jest tego,
aby o nie zabiegae.
Takie porozumienie zmusza nas do poczynienia krokaw
na drodze do unormowania stosunkaw japoesko-rosyjskich i do
zapewnienia stabilnoeci takiej sytuacji w ciegu dosye deugiego
czasu. Jest oczywiste to, ee Japonia w danej chwili nie deey do
konfliktu japoesko-rosyjskiego. Odnioseem nawet wraeenie, ee
strona rosyjska z aprobate powita porozumienie miedzy Moskwe
i Tokio.
Od czasu powstania Paktu Antykominternowskiego (o
ktarym wspominae Oszima) front naszych przeciwnikaw zostae
oseabiony zarawno przez Japonie, jak i Niemcy. Jest jasne, ee
Anglia staea sie dla Japonii wrogiem nr 1, a Niemcom zagraea
nie tyle polityka rosyjska, ile brytyjska. Porozumieniem,
osiegnietym z Moskwe, zainteresowane se obydwie strony.
53

Skoro jue Oszima przypomina o niektarych poprzednich
rozmowach niemiecko-japoriskich, powinniemy wskazae na to,
ee z niekoeczece sie cierpliwoecie pogeebialiemy stosunki
niemiecko-japoriskie. W ciegu par roku czekaliemy, ee useyszy
my od Japonii chociae jakie' oddewiek. Jednakee rzed japoeski
zwlekae, a zaseuge Oszimy jest to, ee szczerze przyznae to i
przypomniae o koniecznoeci poepiechu.
Nasze rozmowy gospodarcze i polityczne z Moskwe,trwaey
od pewnego czasu. Ale rokowania w sprawie paktu o nieagresji
se zupeenie nowe. Moeliwoee ich zaistniaea dopiero dwa-trzy dni
temu. Pycha polska moee nas wciegnee do wojny jue w ciegu
tygodnia. Bezwarunkowo, tylko taki brak czasu zmusie nas do
zdecydowanego dziaeania.
Ambasador Japonii zanotowae te uwagi i na zakoeczenie zapewnie mnie, ee
ma niezmienne pragnienie, aby nadal pracowae na poeytek przyjaeni
niemiecko-japoriskiej. Ponadto spodziewa sie on, ee dzie jeszcze bedzie
mo'ge sie zobaczye na kratko z Ministrem Spraw Zagranicznych Rzeszy, jeeeli
ten ostatni bedzie przejeedeae przez Berlin, po to, aby jego doniesienie w
Tokio miaeoby wieksze wage. Jeeeli bedzie trzeba, Oszima przyjedzie na
lotnisko.
Weizsecker

O STOSUNKACH RADZIECKO-NIEMIECKICH

22 sierpnia 1939 r.
(TASS) Po zawarciu radziecko-niemieckiego porozumienia zaistniaea
kwestia poprawy stosunkaw politycznych. Wymiana pogledaw w tej kwestii
miedzy rzedami Niemiec i ZSRR ustalifa, ee obydwie strony pragne odpreeenia
w stosunkach politycznych miedzy nimi, usuniecia groeby wojny i zawarcia
paktu o nieagresji. W zwiezku z tym oczekiwany jest w najblieszym czasie
przyjazd niemieckiego ministra spraw zagranicznych p. von Ribbentropa do
Moskwy w celu przeprowadzenia odpowiednich rozmaw.
54

30. PEeNOMOCNICTWA DLA MINISTRA SPRAW
ZAGRANICZNYCH RZESZY W SPRAWIE ZAWARCIA UKeADU ZE ZWIeZKIEM RADZIECKIM
Peenomocnictwa
Udzielam Ministrowi Spraw Zagranicznych Rzeszy panu Joachimowi von
Ribbentropowi wszystkich peenomocnictw na rozmowy w imieniu Paestwa
Niemieckiego z peenomocnymi przedstawicielami Zwiezku Socjalistycznych
Republik Radzieckich w sprawie zawarcia paktu o nieagresji, a takee o
wszystkich zblieonych kwestiach, jeeeli zaistnieje moeliwoee podpisania
zarawno paktu o nieagresji, jak tee innych porozumiee, stanowiecych wynik
tych rozmaw w tym celu, aby ten pakt i te porozumienia weszfy w eycie
bezzweocznie po ich podpisaniu.
Obersalzberg, 22 sierpnia 1939 r. Adolf Hitler
Ribbentrop
31. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO MINISTERSTWA SPRAW
ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 23 sierpnia 1939 - 20 godz. 05 min.
Poza koleje
Berlin
Telegram nr. 204 z 23 sierpnia
Pilne
Prosze bezzweocznie powiadomie Fuhrera, ee dopiero co zakoeczyeo sie
pierwsze trzygodzinne spotkanie ze Stalinem i Moeotowem. Podczas rozmowy,
ktara toczyea sie pozytywnie w naszym duchu, wypeyneeo ponadto na wierzch,
ee ostatnie przeszkode na drodze do ostatecznego rozwiezania jest eedanie
Rosjan, abys'my porty Libawa (Liepaja) i Windawa (Wentspils) uznali jako
naleeece do ich sfery wpeywaw. Bede wdzieczny za potwierdzenie do godziny 20
czasu niemieckiego zgody Fuhrera. Omawia sie podpisanie tajnego protokoeu w
sprawie wzajemnego rozgraniczenia sfer wpeywaw w caeej stref) wschodniej, na
kto're wyrazieem moje zasadnicze zgode.
Ribbentrop
55

32. KANCELARIA MINISTRA - DO MINISTRA SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY
Telefonogram
Berlin, 23 sierpnia 1939 r. Otrzymany w Moskwie 23 sierpnia 1939 - 23
godz. 00 min.
Nr. 205
Na Paeski telegram nr. 204
Odpowiede: tak, zgadza sie.
Kordt

ZAWARCIE
RADZIECKO-NIEMIECKIEGO UKeADU O NIEAGRESJI

24 sierpnia 1939 r.
23 sierpnia o godzinie 3 min. 30 odbyea sie pierwsza rozmowa
Przewodniczecego Rady Komisarzy Ludowych i Ludowego Komisarza Spraw
Zagranicznych ZSRR tow. Mototowa z ministrem spraw zagranicznych Niemiec p.
von Ribbentropem w kwestii zawarcia paktu o nieagresji. Rozmowa toczyea sie
w obecnoeci tow. Stalina i ambasadora niemieckiego p. Schulenburga i trwaea
okoeo 3 godzin. Po przerwie, o godzinie 10 wieczorem rozmowa zostaea
wznowiona i zakoeczyea sie podpisaniem ukeadu o nieagresji, ktarego tekst
podaje sie, nieej.

UKeAD O NIEAGRESJI
MIeDZY NIEMCAMI I
ZWIeZKIEM RADZIECKIM

24 sierpnia 1939 r.
Rzed ZSRR i
Rzed Niemiec
kierujec sie, pragnieniem umocnienia sprawy pokoju miedzy ZSRR i
Niemcami i uwzglgdniajac ustalenia ukeadu o neutralnoeci, zawartego miedzy
ZSRR i Niemcami w kwietniu 1926 roku,
osiegneey nastepujece porozumienie:
56

Fotokopia telegramu Ribbentropa do Berlina, nadanego z Moskwy
23sierpnia 1939r, (patrz.-dokumentnr. 31)
,.

Artykue I
Obydwie Ukeadajece sie. Strony zobowiezuje sie do powstrzymania sie od
wszelkiej przemocy, od wszelkiego agresywnego dziaeania i wszelkiej napas'ci
wzgledem siebie, zarawno osobno, jak i wspalnie z innymi mocarstwami.
Artykutll
W razie, gdy jedna z Ukeadajecych sie Stron stanie sie obiektem dziaeae
wojennych ze strony trzeciego mocarstwa, druga Umawiajeca sie Strona nie
bedzie popieraea w eadnej postaci to mocarstwo.
Artykue III
Rzedy obu Ukeadajecych sie Stron pozostane w przyszeoeci w kontakcie ze
sobe w celu konsultacji, aby informowae sie wzajemnie o kwestiach,
dotyczecych ich wspalnych interesaw.
Artykue IV
eadna z Ukeadajecych sie Stron nie bedzie uczestniczyea w jakimkolwiek
ugrupowaniu mocarstw, ktare bezpoerednio lub poerednio jest wymierzone
przeciwko drugiej stronie.
Artykue V
W razie zaistnienia sporaw lub konfliktaw miedzy Ukeadajecymi sie
Stronami w kwestiach tego lub innego rodzaju, obydwie strony bede.
rozstrzygafy te spory i konflikty wyeecznie droge pokojowe w trybie
przyjacielskiej wymiany pogledaw lub, w niezbednych wypadkach, w drodze
tworzenia komisji w sprawie uregulowania konfliktu.
Artykue VI
Niniejszy ukead zawiera sie na okres dziesieciu lat z tym, ee jeeeli
jedna z Ukeadajecych sie Stron nie wypowie na rok przed upeywem terminu,
okres dziaeania ukeadu bedzie uwaeany za przedeueony automatycznie na
nastepne piee lat.
Artykue VII
Niniejszy ukead podlega ratyfikacji w moeliwie najkratszym czasie.
Wymiana dokumentaw ratyfikacyjnych powinna nastepie w Berlinie. Ukead staje
sie prawomocny od chwili jego podpisania.
58

Sporzedzono w dwach oryginaeach w jezykach niemieckim rosyjskim w
Moskwie, 23 sierpnia 1939 roku.
Z upowaenienia W imieniu Rzedu
Rzedu ZSRR Niemiec
W. Moeotow J. Ribbentrop
33. TAJNY DODATKOWY PROTOKae
Z okazji podpisania Paktu o Nieagresji miedzy Niemcami i Zwiezkiem
Socjalistycznych Republik Radzieckich podpisani nieej przedstawiciele Stron
przedyskutowali w eciele poufnych rozmowach kwestie rozgraniczenia ich sfer
wpeywaw w Europie Wschodniej. Te rozmowy doprowadziey do nastepujecego
porozumienia:
W razie przeobraeee terytorialnych i politycznych w
okregach, naleeecych do paestw baetyckich (Finlandii, Estonii,
eotwy, Litwy), paenocna granica Litwy bedzie linie dzielece
sfery wpeywaw Niemiec i ZSRR. W zwiezku z tym obydwie
Strony uznaey zainteresowanie Litwy rejonem Wilna.
W razie przeobraeee terytorialnych i politycznych w
okregach, naleeecych do Paestwa Polskiego, sfery wpeywaw
Niemiec i ZSRR zostane rozgraniczone w przyblieeniu wzdeue
linii rzek Narew, Wisea i San.
Kwestia tego, czy poeedane jest w interesie obu Stron zachowanie
niepodlegeoeci Paestwa Polskiego, oraz kwestia granic takiego paestwa
zostanie ostatecznie rozwiezana jedynie przez bieg przyszeych wydarzee
politycznych.
W kaedym wypadku obydwa Rzedy rozwieee sprawe w drodze przyjacielskiej
zgody.
Co dotyczy Europy Poeudniowo-Wschodniej Strona
Radziecka wskazaea na swe zainteresowanie Besarabie. Strona
Niemiecka os'wiadczyea jasno, ee caekowicie nie jest zaintere
sowana pod wzgledem politycznym tymi terytoriami.
Dany protokae obydwie Strony uznaje za s'cis'le tajny.
Moskwa, 23 sierpnia 1939 r.
W imieniu Rzedu Peenomocny
Niemiec przedstawiciel
J. Ribbentrop Rzedu ZSRR
W. Moeotow
59

RADZIECKO-NIEMIECKI UKeAD O NIEAGRESJI¹

24 sierpnia 1939 r.
Ukead o nieagresji, zawarty miedzy Zwiezkiem Radzieckim i Niemcami,
ktarego tekst publikujemy dzie\ jest dokumentem niezwykeej wagi,
odzwierciedlajecym pokojowe polityke Zwiezku Radzieckiego.
Treee kaedego osobnego punktu ukeadu, jak i w ogale caeego ukeadu,
wyraea deeenie do unikniecia konfliktu, umacniania stosunkaw pokojowych i
gospodarczych miedzy obu paestwami. Nie ma eadnej wetpliwoeci, ee zawarty
ukead o nieagresji usuwa napiecia, jakie istniaey w stosunkach miedzy ZSRR i
Niemcami.
Jednakee znaczenie zawartego ukeadu wykracza poza ramy uregulowania
stosunkaw miedzy ukeadajecymi sie krajami.. Zostae on zawarty w chwili, gdy
sytuacja miedzynarodowa staea sie niezwykle ostre i napiete. Akt pokojowy,
jakim jest ukead o nieagresji miedzy ZSRR i Niemcami, niewetpliwie przyczyni
sie do zeagodzenia napiecia w sytuacji miedzynarodowej, nie-wetpliwie
doprowadzi do odpreeenia.
Zawarcia ukeadu miedzy ZSRR i Niemcami, bez wetpienia, jest faktem o
niezwykle donioseym znaczeniu miedzynarodowym, ukead stanowi bowiem
instrument pokoju, powoeany nie tylko do umacniania dobrosesiedzkich i
pokojowych stosunkaw miedzy ZSRR i Niemcami, ale rawniee seuey sprawie
powszechnego umacniania pokoju.
Keadzie sie kres wrogoeci miedzy Niemcami ir ZSRR. Raenice w ideologii
i w systemie politycznym nie powinny stanowie przeszkody w ustanowieniu
dobrosesiedzkich stosunkaw miedzy obu krajami. Przyjaee narodaw ZSRR i
Niemcami, zepchnieta przez wrogaw Niemiec i ZSRR do elepego zaueka, odted
powinna uzyskae niezbedne warunki do swego rozwoju i rozkwitu.

¹ Przytacza si| ze skratami. -- Uw. aut.
60

34. ZAPIS ROZMOWY MINISTRA SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY ZE STALINEM I
MOeOTOWEM
Tajemnica paestwowa
Kancelaria Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy, 24 sierpnia 1939 r.
Zapis rozmowy, ktara odbyea sie w nocy z 23 na 24 sierpnia miedzy
Ministrem Spraw Zagranicznych Rzeszy, z jednej strony, i panami Stalinem i
Przewodniczecym Rady Komisarzy Ludowych Morotowem, ze strony drugiej.
Omawiano nastepujece problemy:
1. Japonia
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy oewiadczye, ee przyjaee
niemiecko-japonska w eadnym sensie nie jest wymierzona przeciwko Zwiezkowi
Radzieckiemu. Co wiecej, jestes'my w stanie - majec dobre stosunki z Japonie
- wnieee rzeczywisty wkead w sprawe uregulowania stosunkaw miedzy Zwiezkiem
Radzieckim i Japonie. Jeeeli pan Stalin i Rzed Radziecki pragne tego, to
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy gotowy jest dziaeae w tym kierunku. W
odpowiedni sposab wykorzysta swo'j wpeyw na rzed japoeski i bedzie
informowae o biegu wydarzee przedstawicieli radzieckich w Berlinie.
Pan Stalin odpowiedziae, ee Rzed Radziecki rzeczywiecie pragnie poprawy
swych;stosunkaw z Japonie, ale tee istnieje granica jego cierpliwoeci
wzgledem prowokacji japoeskich. Jeeeli Japonia chce wojny, to moee je miee.
Zwiezek Radziecki nie boi sie jej (wojny) i gotowy jest do niej. Jeeeli
Japonia chce pokoju - to o wiele lepiej! Pan Stalin uwaea za poeyteczne
pomoc Niemiec w zakresie poprawy stosunkaw radziecko-ja-poriskich, ale nie
chce, aby Japoeczycy odnieeli wraeenie, ee inicjatywa tego wypeywa od
Zwiezku Radzieckiego.
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy zgodzie sie z tym i podkreelie, ee
jego pomoc bedzie jedynie kontynuowaniem rozmaw, jakie on jue prowadzie od
miesiecy z ambasadorem japoeskim w Berlinie w zakresie poprawy stosunkaw
radziec-ko-japoeskich. Wiec, ze strony niemieckiej nie bedzie eadnej nowej
inicjatywy w tej kwestii.
62

2. Weochy
Pan Stalin zapytae Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy o cele, jakie
maje Weochy. Czy Weochy nie maje deeee wykraczajecych poza ramy aneksji
Albanii, ewentualnie - do greckiego terytorium? Maea, garzysta, seabo
zaludniona Albania, jego zdaniem, nie stanowi dla Weoch przedmiotu
szczegalnego zainteresowania.
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy odpowiedziae, ee Albania jest waena
dla Weoch ze wzgledo'w strategicznych. Pracz tego, Mussolini - to mocny
czeowiek, ktarego nie da sie zastraszye. Zademonstrowae on to podczas
konfliktu abisyeskie-go, gdy Weochy obroniey swe cele weasne siee przeciwko
wrogiej koalicji. Nawet Niemcy w tym momencie nie byey w stanie udzielie
Weochom wydatniejszej pomocy.
Mussolini z uznaniem powitae przywro'cenie przyjacielskich stosunkaw
miedzy Niemcami i Zwiezkiem Radzieckim. Wyrazie swoje zadowolenie z powodu
Paktu o nieagresji.
3. Turcja
Pan Stalin zapytae Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy, co Niemcy myele
o Turcji.
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy powiedziae w tej sprawie, co
nastepuje: kilka miesiecy temu oewiadczye on rzedowi tureckiemu, ee Niemcy
chce z Turcje miee przyjacielskie stosunki. Minister Spraw Zagranicznych
Rzeszy ze swej strony uczynie wszystko, aby osiegnee ten cel. W odpowiedzi
na to Turcja, jako jeden z pierwszych krajaw, wstepiea do wymierzonego
przeciwko Niemcom frontu otoczenia i nawet nie uznaea za potrzebne
powiadomie o tym Rzed Rzeszy.
Pan Stalin i Mototow zauwaeyli w elad za tym, ee Zwiezek Radziecki miae
analogiczne doewiadczenia z przyczyny wahajecej sie polityki Turkaw.
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy powiedziae nastepnie, ee Anglia
wydatkowaea piee milionaw funtaw szterlingaw na prowadzenie w Turcji
propagandy antyniemieckiej.
Pan Stalin powiedziae, ee wedeug informacji, jake posiada, sumy, ktare
wydatkowaea Anglia na przekupienie tureckich dziaeaczy politycznych,
znacznie przekraczaje piee milionaw funtaw.
4. Anglia
Pan Stalin i Moeotow nieprzyjaznie skomentowali sposab postepowania
brytyjskiej misji wojskowej w Moskwie, ktara w rzeczywistoeci nie wyraziea
rzedowi radzieckiemu, czego ona chce naprawde.
63

Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy nawiezujec do tego oewiadczye, ee
Anglia zawsze prabowaea i prabuje dotychczas podwaeye rozwaj dobrych
stosunkaw miedzy Niemcami i Zwiezkiem Radzieckim. Anglia jest seaba i chce,
aby inni popierali jej pyszaekowate rozszczenia do panowania nad s'wiatem.
Pan Stalin eywo sie zgodzie z tym i powiedziae co nastepuje: armia
brytyjska jest seaba; flota brytyjska nie zaseuguje.jue na swoje poprzednie
reputacje. Angielska flota powietrzna, moena bye przekonanym, rozbudowuje
sie, ale (Anglii) brakuje pilotaw. Jeeeli, mimo to wszystko, Anglia panuje
jeszcze na ewiecie, dzieje sie tak dlatego, ee ten stan rzeczy istnieje
tylko dzieki geupocie innych krajaw, kto're zawsze pozwalaey siebie
oszukiwae. Na przykead, emieszne jest, ee zaledwie kilkuset Brytyjczykaw
rzedzi Indiami.
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy zgodzie sie z tym i poufnie
os'wiadczye panu Stalinowi, ee ostatnio Anglia ponownie badaea grunt, z
poczuciem winy wspominajec 1914 tok. Bye to typowy angielski geupi manewr.
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy zaproponowae Fuhrerowi, by zakomunikowae
Anglikom, ee w razie konfliktu niemiecko-polskiego odwetem na kaedy wrogi
akt Wielkiej Brytanii bedzie bombardowanie Londynu.
Pan Stalin zauwaeye, ee badaniem gruntu, zapewne, bye list Chamberlaina
do Fiihrera, ktary ambasador Wielkiej Brytanii w Niemczech Henderson
przekazae 23 sierpnia w Obersalzbergu. Stalin nastepnie wyrazie ppgled, ee
Anglia, nie zwaeajec na seaboee, bedzie prowadziea wojne zrecznie i
uporczywie.
5. Francja
Pan Stalin wyrazie pogled, ee Francja, jednakee, ma armie, zaseugujece
na uwage.
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy wskazae ze swej strony panu
Stalinowi i Moeotowowi na liczebne niepeenowartoecio-woee armii francuskiej.
Podczas gdy Niemcy w corocznych poborach zwiekszaje swe sify zbrojne o
300.000 eoenierzy, to Francja co roku moee powoeywae tylko po 150.000
rekrutaw. „Wae Zachodni"¹ jest pieciokrotnie silniejszy od
„linii Maginota"². Jeeeli Francja sprabuje wojowae z
Niemcami, to ona definitywnie zostanie zwycieeona.
6. Pakt antykominternowski
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy powiedziae, ee Pakt
antykominternowski w ogale bye wymierzony nie przeciwko Zwiezkowi
Radzieckiemu, a przeciwko demokracjom zachodnim. Wiedziae on i mage domyelee
sie z tonu prasy rosyjskiej, ee Rzed Radziecki uewiadamia to w zupeenos'ci.
64

Pan Stalin dodae, ee Pakt antykominternowski przestraszye geownie
londyeskie City i drobnych kupczykaw angielskich.
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy zgodzie sie i eartobliwie zauwaeye,
ee pan Stalin, naturalnie, jest mniej przeraeony Paktem antykominternowskim
nie londyeskie City i drobni kupczykowie angielscy. A to, cornys'le o tym
Niemcy, ilustruje kreeecy jue od kilku miesiecy werad znanych ze swego
dowcipu berlinczykaw eart, a mianowicie: „Stalin przyeeczy sie jeszcze
do Paktu antykominternowskiego".
7. Stosunek narodu niemieckiego do niemiecko-rosyjskiego Paktu o
nieagresji
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy oewiadczye, ee, jak mage on
skonstatowae, wszystkie warstwy narodu niemieckiego, szczegalnie zwyczajni
ludzie, bardzo ciepeo powitali nawiezanie porozumienia ze Zwiezkiem
Radzieckim. Narad instynktownie wyczuwa, ee istniejece w sposab naturalny
interesy Niemiec i Zwiezku Radzieckiego nigdzie nie ecieraey sie i ee
rozwojowi dobrych stosunkaw poprzednio przeszkadzaey tylko zagraniczne
intrygi, szczegalnie ze strony Anglii.
Pan Stalin odpowiedziae, ee wierzy temu z caee gotowoecie. Niemcy
pragne pokoju i dlatego witaje przyjacielskie stosunki miedzy paestwem
niemieckim i Zwiezkiem Radzieckim.
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy przerwae mu w tym miejscu i
powiedziae, ee narad niemiecki bezwarunkowo pragnie pokoju, ale, z drugiej
strony, oburzenie Polske jest tak silne, ee wszyscy co do jednego gotowi se
walczye. Narad niemiecki nie bedzie deueej tolerowae prowokacji polskich.
8. Toasty
Podczas rozmowy pan Stalin niespodziewanie wzniase toast za Fuhrera:
„Wiem, jak mocno naro'd niemiecki kocha swego Wodza i dlatego chce
wypie za jego zdrowie".
Pan Moeotow wypie za zdrowie Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy i
Ambasadora, hrabiego von Schulenburga.
Pan Moeotow wzniase kielich za Stalina, odnotowujec, ee weaenie Stalin
swoim przemawieniem w marcu tego roku³, ktare w Niemczech
zrozumiano prawideowo, zmienie caekowicie stosunki polityczne.
Panowie Mototow i Stalin powto'rnie wypili za Pakt o nieagresji, za
nowe ere w stosunkach niemiecko-rosyjskich i za naro'd niemiecki.
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy z kolei wzniase toast za pana
Stalina, za rzed radziecki i za pomyelny rozwaj stosunko'w miedzy Niemcami i
Zwiezkiem Radzieckim.
65

9. Na poeegnanie pan Stalin powiedziae Ministrowi Spraw Zagranicznych
Rzeszy nastepujece seowa:
Rzed radziecki odnosi sie bardzo powaenie do nowego Paktu. Moee on dae
swe seowo honoru, ee Zwiezek Radziecki nie zdradzi swego partnera.
Hencke Moskwa, 24 sierpnia 1939 r.

¹„Wat Zachodni", albo „Linia Zygfryda" -- linia
niemieckich umocniee od
Luksemburga do granicy szwajcarskiej, zbudowana na wypadek napaeci
Francji
na Niemcy. Do wrzes'nia 1939 roku budowa tej linii nie byfa wcale
zakoeczona.
Wieksza czeee linii istniafa jedynie na papierze. -- Uw. aut.
²„Linia Maginota" - francuska ufortyfikowana linia na
granicy francu-
sko-niemieckiej, zbudowana na wypadek ataku Niemiec na Francje. - Uw.
aut.
³Patrz fragmenty przemawienia J. Stalina na XVIII Zjeedzie
'WKPfb) na
poczetku ksieeki. -- Uw. aut.
35. LIST HITLERA DO MUSSOLINIEGO, 25 sierpnia 1939 r.
Duce!
Od pewnego czasu Niemcy i Rosja wymieniaey pogledy w sprawie nowego
podejecia obu stron do ich stosunkaw politycznych.
Potrzebe osiegniecia jakiegoe' wyniku w tej kwestii dyktowaey
nastepujece przyczyny:
Ogalna sytuacja w polityce miedzynarodowej, dotyczeca
obydwu mocarstw Osi.
Potrzeba osiegniecia wyraenego os'wiadczenia w sprawie
stanowiska gabinetu japoeskiego. Japonia zgodzieaby sie,
zapewne, na sojusz przeciwko Rosji, ktary, moim zdaniem, w
istniejecych okolicznoeciach mo'geby dla Niemiec, jak tee dla
Weoch, miee znaczenie tylko drugorzedne. Jednakee ona
(Japonia) nie weemie na siebie podobnie okreelonych zobowie
zae przeciwko Anglii; to zae z punktu widzenia nie tylko
Niemiec, ale rawniee Weoch, ma znaczenie decydujece. Podjete
kilka miesiecy temu usieowania wojskowych w sprawie zmusze
nia rzedu japoeskiego do zajecia w najkratszym czasie takiego
samego wyraz'nego stanowiska wobec Anglii dotychczas nie
zostaey zrealizowane w praktyce.
66

3. Stosunki Niemiec i Polski, przy tym nie z winy Rzeszy Niemieckiej, a
w wyniku dziaealnoeci Anglii, od wiosny staey sie jeszcze bardziej
niezadowalajece, a w ostatnich kilku tygodniach sytuacja staea sie jeszcze
bardziej nie do zniesienia. Wiadomoeci o przeeladowaniach Niemco'w na
terenach przygranicznych nie wymys'liea prasa, stanowi to zaledwie czestke
straszliwej prawdy. Deawieca Gdaesk polityka celna Polski w ciegu kilku
ostatnich tygodni doprowadziea do caekowitej stagnacji caeego eycia
gospodarczego Gdaeska i zrujnuje miasto, jeeeli potrwa w ciegu chociaeby
kro'tkiego czasu.
Przyczyny te zmusiey mnie do pos'pieszenia z zakoeczeniem rozmaw
niemiecko-rosyjskich. Nie informowaeem Pana szczego'-eowo, Duce, gdye nie
miaeem pojecia, jak deugo potrwaje rozmowy i czy se jakiee gwarancje ich
sukcesu.
Zaistniaea po usunieciu Litwinowa gotowoee Kremla do zmiany orientacji
w swych stosunkach z Niemcami pogeebiea sie w ciegu kilku tygodni i
umoeliwiea mi, po pomyelnych przygotowaniach, wyseanie mojego ministra spraw
zagranicznych do Moskwy w celu zawarcia ukeadu, stanowiecego^ najbardziej
obszerny spoerad istniejecych pakt o nieagresji, ktarego tekst zostanie
opublikowany. Pakt nie jest ograniczony warunkami i zawiera zobowiezanie w
zakresie konsultowania sie we wszystkich kwestiach, dotyczecych interesaw
Rosji i Niemiec. Moge powiedziee Panu, Duce, ee dzieki tym ukeadom
gwarantuje sie przychylny stosunek Rosji na wypadek jakiegokolwiek konfliktu
i to, ee wiecej jue nie istnieje ewentualnoee udziaeu Rumunii w takim
konflikcie!
Nawet Turcja w tych warunkach moee tylko zrozumiee potrzebe rewizji
swego poprzedniego stanowiska. Ale powtarzam jeszcze raz, ee Rumunia jue nie
znajduje sie w sytuacji, gdy mogeaby wziee udziae w wystepieniu przeciwko
Osi. Jestem przekonany, ee moge zakomunikowae Panu, Duce, ie dzieki rozmowom
z Rosje Radziecke w stosunkach miedzynarodowych zaistniaea zupeenie nowa
sytuacja, ktara powinna dae Osi najwieksze z ewentualnych wygranych.
Jeeeli chodzi o sytuacje na granicy niemiecko-polskiej, to moge jedynie
zakomunikowae Waszej Ekscelencji, ee od tygodni jesteemy w stanie gotowoeci,
gdye w wyniku polskiej mobilizacji, naturalnie, nasiliey sie rawniee
przygotowania niemieckie i w razie niemoeliwych do zniesienia akcji polskich
podejme bezzweoczne dziaeania. Twierdzenia rzedu polskiego, ee nie jest
odpowiedzialny za takie nieludzkie postepki, jak liczne incydenty graniczne
(tylko ubiegeej nocy zanotowano dwadzieecia jeden naruszee granicy ze strony
Polakaw), ostrzeliwanie samolotaw niemieckich, ktarym wydano jue rozkaz
przelotu do Prus Wschodnich nad morzem dla unikniecia incydentaw, dowodzi
jedynie, ee rzed polski jue nie jest w stanie kontrolowae swych
niesubordynowanych eoenierzy. Od
67

dnia wczorajszego Gdaesk jest zablokowany przez wojska polskie -
sytuacja jest nie do zniesienia. W tych warunkach nikt nie jest w stanie
powiedziee, co moee zdarzye sie w nastepnej godzinie. Moge jedynie zapewnie
Pana, Duce, ee se granice, poza ktare nie moge wykroczye w eadnych
okolicznoeciach.
Na zakoeczenie moge zapewnie" Pana, Duce, ee w analogicznej sytuacji
Weochy mogeyby liczye na moje zrozumienie i ee moee Pan bye pewny mojej
niezmiennej przychylnoeci do Pana.
Adolf Hitler
36. LIST MUSSOLINIEGO DO HITLERA, 25 sierpnia 1939 r.
Fiihrerze!
Odpowiadama na Paeski list, ktary dopiero co doreczye mi ambasador von
Mackensen.
Co dotyczy porozumienia z Rosje, to akceptuje je w caeej
rozciegeoeci. Jego Ekscelencja marszaeek Garing opowie Panu,
ee w rozmowie, jake miaeem z nim w kwietniu¹, oewiadczyeem,
ie zblieenie miedzy Niemcami i Rosje nieodzowne jest dfa
zapobieeenia okreeenia ich przez demokracje.
Uwaeam za poeedane, aby podjee prabe unikniecia
zerwania lub pogorszenia sie stosunkaw z Japonie, gdye
skutkiem tego bedzie powrat Japonii na pozycje, zblieone do
pozycji mocarstw demokratycznych. Zwaeywszy to, poseaeem do
Tokio telegram i, wydaje sie, ee po pewnym szoku w opinii
publicznej, teraz tam zapanowaea lepsza atmosfera psycholo
giczna.
Ukead moskiewski blokuje Rumunie i moee zmienie
stanowisko Turcji, ktara od Anglii wzieea poeyczke, ale jeszcze
nie podpisaea ukeadu o sojuszu. Nowe stanowisko Turcji burzy
wszystkie strategiczne plany Francuzaw i Anglikaw we wschod
nim regionie Morza eradziemnego.
Co dotyczy Polski, to w peeni rozumiem stanowisko
Niemiec i ten fakt, ee takie napiete stosunki nie moge trwae
wiecznie.
Co dotyczy praktycznego stanowiska Weoch w wypadku
starcia zbrojnego, maj punkt widzenia jest nastepujecy:
Jeeeli Niemcy zaatakuje Polske i uda sie zlokalizowae konflikt, to
Weochy udziele Niemcom wszelkiej pomocy politycznej i gospodarczej, jaka
tylko bedzie potrzebna.
Jeeeli Niemcy zaatakuje i sojusznicy Polski podejme atak odwetowy
przeciwko Niemcom, to chce zawczasu powiadomie
68

Pana, ee bedzie lepiej, jeeeli nie podejme inicjatywy w dziaeaniach
wojennych z powodu obecnego stanu weoskich przygotowae wojennych, co
wczeeniej oewiadczyliemy Panu, Fiihrerze, i panu von Ribbentropowi.
Dlatego wiec, nasza ingerencja moee rozpoczee sie bezzw
eocznie, tylko wtedy, jeeeli Niemcy od razu dostarcze nam
sprzetu wojskowego i surowcaw do odparcia ataku, jaki,
niewetpliwie, podejme przeciwko nam Francuzi i szczegalnie
Anglicy. /
Podczas naszego spotkania przewidywaliemy wojne na okres po 1942 roku,
i do tego bede gotowy na ziemi, na morzu i w powietrzu, wedeug planaw, ktdre
zostaey uzgodnione.
Jestem rawniee zdania, ee wyeecznie wojenne przygotowania, jakie jue
przeprowadzono, i inne, ktare zostane przeprowadzone w Europie i Afryce,
przyczynie sie do zwiezania znacznych sif francuskich i brytyjskich.
Uwaeam za moje bezwarunkowe, powinnoee, jako prawdziwego przyjaciela,
mawie Panu caekowite prawde i zawczasu informowae Pana o realnej sytuacji.
Jeeeli tego nie bedziemy robili, bedzie ta miaeo przykre nastepstwa dla nas
wszystkich. To maj punkt widzenia, a poniewae niebawem powinienem zwoeae
dziaeaczy najwyeszej rangi Kralestwa, wiec prosze Pana ro'wniee poinformowae
mnie o Paeskim (punkcie widzenia).
Mussolini

¹ Spotkanie migdzy Mussolinim i GSringiem odbyto sie w
Rzymie 15 i 16 kwietnia 1939 r. - t/w. red. niem. wyd.
O RATYFIKACJI RADZIECKO-
NIEMIECKIEGO UKeADU O
NIEAGRESJI
1 wrzeenia 1939 r.
Z wystepienia W. Moeotowa na nadzwyczajnej czwartej sesji Rady
Najwyeszej ZSRR pierwszej kadencji 31 sierpnia 1939 r.¹
... Naszym obowiezkiem jest to, aby myelee o interesach narodu
radzieckiego, o interesach Zwiezku Socjalistycznych Republik Radzieckich.
(Deugotrwaee oklaski). Tym bardziej, ee jesteemy
69

mocno przekonani, ie interesy ZSRR se zgodne z eywotnymi interesami
narodaw innych krajaw. (Oklaski). To tylko jeden aspekt sprawy.
Powinna nastepie jeszcze jedna okolicznoee, aby radziecko-nie-miecki
ukead o nieagresji zaczee dziaeae. Trzeba byeo, aby w polityce zagranicznej
Niemiec nastepie zwrot w kierunku dobrosesiedzkich stosunkaw ze Zwiezkiem
Radzieckim. Zaistnienie tego drugiego warunku bye moeliwe wtedy, kiedy
zobaczylisYny wyraenie pragnienie rzedu niemieckiego, by zmienie swe
polityke zagraniczne w kierunku poprawy stosunkaw z ZSRR -- znaleziona
zostaea podstawa do zawarcia radziecko-niemieckiego ukeadu o nieagresji.
Wszyscy wiedze, ee w ciegu ostatnich szeeciu lat, od dojecia narodowych
socjalistaw do weadzy, stosunki polityczne miedzy Niemcami i ZSRR byey
napiete. Wiadomo rawniee, ee nie zwaeajec na raenice ewiatopogledaw i
systemaw politycznych, rzed radziecki starae sie, utrzymae normalne stosunki
gospodarcze i polityczne z Niemcami. Teraz nie ma potrzeby powracae do
poszczegalnych momentaw tych stosunkaw w ciegu ostatnich lat, bo i 'tak,
towarzysze deputowani, dobrze je znacie. Naleey, jednakee, przypomniee to
wyjaenienie naszej polityki zagranicznej, dokonane kilku miesiecy temu na
XVIII zjeedzie partii... Tow. Stalin przestrzege przed prowokatorami wojny,
pragnecymi we weasnym interesie wciegnee nasz kraj do konfliktu z innymi
krajami.
Demaskujec wrzawe, jake wszczeta prasa anglo-francuska i
paenocnoamerykaeska z powodu niemieckich „planaw" zagarnigcia Ukrainy
radzieckiej, tow. Stalin mawie wtedy:
„Wygleda na to, ee ta podejrzana wrzawa miaea na celu wzniecenia
gniewu Zwiezku Radzieckiego przeciwko Niemcom, zatrucie atmosfery i
sprowokowanie konfliktu z Niemcami bez widocznych na to podstaw".
Jak widzicie, tow. Stalin trafiae w sam cel, demaskujec-knowania
politykaw zachodnioeuropejskich, deeecych do czoeowego zderzenia Niemiec i
Zwiezku Radzieckiego.
Przyznae trzeba, ee rawniee w naszym kraju byli niektarzy
kratkowzroczni ludzie, ktarzy, zafascynowani prymitywne agitacje
antyfaszystowske, zapomnieli o tej robocie prowokatorskiej naszych wrogaw.
Uwzgledniajec te okolicznoeci, tow. Stalin jeszcze wtedy wysunee kwestie,
moeliwoeci innych, niewrogich dobrosesiedzkich stosunkaw miedzy Niemcami i
ZSRR.
Teraz jest widoczne, ee w Niemczech w ogole prawideowo zrozumiano te
oewiadczenia tow. Stalina i wyciegnieto z tego praktyczne wnioski. (emiech).
Zawarcie radziecko-niemieckiego ukeadu o nieagresji ewiadczy o tym, ee
sprawdzieo sie historyczne przewidywanie tow. Stalina. (Burzliwa owacja na
czesietow. Stalina).
70

Jue na wiosne tego roku rzed niemiecki zaproponowae wznowienie rozmaw w
sprawie handlu i kredytaw. Rozmowy zostaey wkratce podjete. Dzieki wzajemnym
ustepstwom udaeo sie osiegnee porozumienie. Jak wiadomo, to porozumienie
zostaeo podpisane 19 sierpnia.
Nie byeo to pierwsze porozumienie handlowo-kredytowe przy istniejecym
rzedzie. Porozumienie to jest korzystniejsze nie tylko od porozumienia 1935
roku, ale rawniee od wszystkich poprzednich, nie mawiec jue o tym, ee nie
mielieYny eadnej, tak korzystnej umowy gospodarczej z Anglie, Francje lub
jakimkolwiek innym krajem...
Kiedy wiec rzed niemiecki wyraziechee poprawy rawniee stosun-' kow
politycznych, to rzed radziecki nie miae podstaw do odrzucenia tego. Wtedy
weaenie zaistniaea sprawa zawarcia ukeadu o nieagresji.
Teraz rozlegaje sie, geosy, z ktarych przebija niezrozumienie
najprostszych podstaw rozpoczetej poprawy stosunkaw politycznych miedzy
Zwiezkiem Radzieckim i Niemcami.
Na przykead, z naiwnym stawiane wyrazem pytania: jak Zwiezek Radziecki
mage zdecydowae sie na poprawe stosunkaw politycznych z paestwem typu
faszystowskiego? Czy to jest moeliwe? Zapominaje przy tym, ee chodzi nie o
nasz stosunek do spraw wewnetrznych drugiego kraju, lecz o zewnetrzne
stosunki miedzy dwoma paestwami. Zapominaje o tym, ee zajmujemy stanowisko
nieingerencji w sprawy wewnetrzne innych krajaw i stosownie do tego jesteemy
za niedopuszczeniem jakiejkolwiek ingerencji w nasze weasne sprawy
wewnetrzne...
Rzed radziecki rawniee poprzednio uznawae za poeedane to, aby uczynie
dalszy krok do przodu w zakresie poprawy stosunkaw politycznych z Niemcami,
jednakee okolicznoeci ueoeyey sig tak, ee staeo sie to moeliwe dopiero
teraz. Co prawda, w danym wypadku chodzi nie o pakt w sprawie pomocy
wzajemnej, jak to byeo na rozmowach anglo-francusko-niemieckich, a tylko o
ukead o nieagresji. Jednakee we wspaeczesnych warunkach trudno jest
przecenie znaczenie miedzynarodowe ukeadu radziecko-niemieckiego.
Oto dlaczego pozytywnie ustosunkowaliemy sie do przyjazdu niemieckiego
ministra spraw zagranicznych p. von Ribbentropa do Moskwy.
Dziee 23 sierpnia 1939 roku, gdy zostae podpisany radziecko-niemiecki
ukead o nieagresji, naeeey uznae za date o wielkiej wadze historycznej.
Ukead o nieagresji miedzy ZSRR i Niemcami jest punktem zwrotnym w historii
Europy, ba, nie tylko Europy.
Wczoraj jeszcze faszyeci Niemiec prowadzili w stosunku do ZSRR wroge
wobec nas polityke zagraniczne. Tak, wczoraj jeszcze w dziedzinie stosunkaw
zagranicznych byliemy wrogami. Dzie jednakee sytuacja sie zmieniea i
przestaliemy bye wrogami. Sztuka polityczna
71

w dziedzinie stosunkaw zagranicznych polega nie na tym, aby zwiekszye
liczbe wrogaw swego kraju. Odwrotnie, sztuka polityczna polega tu na tym,
aby zmniejszye liczbe takich wrogaw i osiegnee to, aby wczorajsi wrogowie
stali sie dobrymi sesiadami, utrzymujecymi ze sobe stosunki pokojowe.
(Oklaski).
... Radziecko-niemiecki ukead o nieagresji keadzie kres wrogoeci miedzy
Niemcami i ZSRR, a to leey w interesie obu krajo'w." Raenice w
ewiatopogledach i systemach politycznych nie powinny i nie moge bye
przeszkode do ustanowienia dobrych stosunkaw politycznych miedzy obu
paestwami... Tylko wrogowie Niemiec i ZSRR moga^ deeye do wytworzenia i
rozdmuchania wrogoeci miedzy narodami tych krajaw. Opowiadaliemy sie i
opowiadamy za przyjaenie narodaw ZSRR i Niemiec, za rozwijaniem i rozkwitem
przyjaeni miedzy narodami Zwiezku Radzieckiego i narodem niemieckim.
(Huczne, deugotrwaee oklaski).
Geawne znaczenie radziecko-niemieckiego ukeadu o nieagresji polega na
tym, ee dwa najwieksze paestwa Europy porozumiaey sie, aby poeoeye kres
wrogoeci miedzy nimi, usunee groebe wojny i eye ze sobe w pokoju. Przez to
pole ewentualnych stare w Europie zweea sie. Jeeeli nawet nie uda sie
uniknee stare zbrojnych w Europie, to skala tych dziaeae wojennych bedzie
ograniczona. Niezadowoleni z takiego stanu rzeczy moge byc tylko podeegacze
do powszechnej wojny w Europie, ci, ktarzy pod maska, pokojowosci chce
rozpalie ogalnoeuropejske poeoge wojenne.
Radziecko-niemiecki ukead poddany jest licznym atakom w prasie
anglo-francuskiej i amerykaeskiej... Staraje sie upowszechniae nieprawde, ee
rzekomo zawarcie radziecko-niemieckiego ukeadu o nieagresji przeszkodzieo
negocjacjom z Anglie i Francje w sprawie paktu o pomocy wzajemnej. To
keamstwo zostaeo jue napietnowane w wywiadzie tow. Woroszyeowa. W
rzeczywistoeci, jak wiadomo sprawa wygleda odwrotnie. Zwiezek Radziecki
zaware z Niemcami pakt o nieagresji, miedzy innymi, z tej przyczyny, ee
rozmowy z Anglie i Francje natrafiey na nieprzezwycieeone rozbieenoeci i
zakoeczyey sie niepowodzeniem z winy anglo-francuskich kae rzedzecych... Ci
ludzie eedaje, aby ZSRR obowiezkowo zostae wciegniety do wojny z Niemcami po
stronie Anglii. Chyba potracili rozum ci rozzuchwaleni podeegacze do wojny?
(emiech) ... Jeeeli ci panowie maje take niepohamowane chetke wojowanie, to
niech wojuje sami, bez Zwiezku Radzieckiego. (emiech. Oklaski).
Popatrzylibyemy, co to za wojacy. (emiech. Oklaski).
W naszych oczach, w oczach caeego narodu radzieckiego, se to tacy sami
wrogowie pokoju, jak i wszyscy inni podeegacze do wojny w Europie...
Radziecko-niemiecki ukead o nieagresji oznacza zwrot w rozwoju Europy,
zwrot w kierunku poprawy stosunkaw miedzy dwoma
72

najwiekszymi paestwami Europy. Ten ukead nie tylko daje nam usuniecie
groeby wojny z Niemcami, zweea pole ewentualnych stare zbrojnych w Europie i
w ten sposab seuey sprawie powszechnego pokoju -- powinien on rawniee
zapewnie nam nowe moeliwoeci wzrostu sie, umocnienia naszych pozycji, dalszy
wzrost wpeywaw Zwiezku Radzieckiego na rozwaj miedzynarodowy...

¹ Publikuje sie ze skratami. -- Od autora.

HISTORYCZNA SESJA RADY NAJWYeSZEJ ZSRR

2 wrzeenia 1939 r.
... Z najwieksze cierpliwoecie rzed radziecki prowadzie rozmowy z
rzedami Anglii i Francji, zmierzajec do jednego celu: zapewnienia pokoju w
Europie. Towarzysz Moeotow zdemaskowae cel intryg, podstepaw i bezpoerednich
prowokatorskich wypadaw, ktare stosowali podeegacze do wojny, aby
doprowadzie te rozmowy do impasu, pozbawie je wszelkiego sensu.
Tow. Mototow wyczepujeco i jasno odseonie przyczyne, caeej tej
nieszczerej, keamliwej gry. Politycy angielscy i francuscy prabowali
spowodowae konflikt miedzy narodami radzieckim i niemieckim.
Szczegalnie starali sie i staraje pod tym wzgledem tak zwani socjalieci
Anglii i Francji. Ci mizerni politykierzy nie uwzglednili tego, ee maje do
czynienia z wielkim paestwem socjalistycznym...

O RATYFIKACJI UKeADU
O NIEAGRESJI MIeDZY ZWIeZKIEM
RADZIECKIM I NIEMCAMI

3 wrzeenia 1939 r.
Rada Najwyesza Zwiezku Socjalistycznych Republik Radzieckich, po
wyseuchaniu informacji Przewodniczecego Rady Komisarzy Ludowych i Ludowego
Komisarza Spraw Zagranicznych towarzysza
73

Wiaczes+awa Mototowa w sprawie ratyfikacji ukeadu o nieagresji miedzy
Zwiezkiem Radzieckim i Niemcami postanawia:
Zaaprobowae polityke zagraniczne Rzedu.
Ratyfikowae ukead o nieagresji miedzy Zwiezkiem Socjalis
tycznych Republik Radzieckich i Niemcami, zawarty w Moskwie
23 sierpnia 1939 roku.
Przewodniczecy Prezydium Rady Najwyeszej ZSRR M. Kalinin
Sekretarz Prezydium Rady Najwyeszej ZSRR A. Gorkin
Moskwa, Kreml, 31 sierpnia 1939 r.

dziaeania wojenne miedzy niemcami i polske

2 wrzeenia 1939 r.
Berlin, 1 wrzeenia (TASS). Jak podaje Niemieckie Biuro Informacyjne,
dzie' rano wojska niemieckie zgodnie z rozkazem dowadztwa naczelnego
przekroczyey granice niemiecko-polske w ro'enych miejscach. Formacje
lotnictwa niemieckiego rawniee podjety bombardowanie obiektaw wojskowych w
Polsce.

POSIEDZENIE REICHSTAGU NIEMIECKIEGO

2 wrzeenia 1939 r.
Wystepienie Hitlera. Ratyfikacja radziecko-niemieckiego ukeadu o
nieagresji'
Berlin, 1 wrzeenia (TASS). Niemieckie Biuro Informacyjne podaje przez
radio, ee dzie o godzinie 10 rano, w Berlinie, w „Kroll-Opera", Garing
jako przewodniczecy Reichstagu otworzye posiedzenie Reichstagu niemieckiego.
Po kratkim przemawieniu wstepnym Garing udzielie gtosu Hitlerowi.
74

Hitler rozpoczee mowe od powoeania sie, na Traktat Wersalski, ktary
stworzye „take sytuacje, ktara nie moee trwae deueej". Nastepnie,
mawiec o incydentach, jakie nastepify poczynajec od nocy 31 sierpnia, Hitler
oewiadczye: „Teraz postanowi I i s'my postepowae z Polske tek samo,
jak Polska zachowywaea sig wobec nas w ciegu ostatnich miesiecy".
Hitler wyrazie wdziecznos'e Mussoliniemu za poparcie, jakiego Weochy
udzielaey w ostatnich tygodniach eedaniom niemieckim...
Mawiec nastepnie o pakcie niemiecko-radzieckim, oewiadczye on:
„Rosja i Niemcy rzedze sie na podstawie dwach odmiennych doktryn.
Niemcy nie bede, eksportowaey swojej doktryny paestwowej i, jeeeli Rosja nie
zamierza eksportowae doktryny do Niemiec, to te dwa najsilniejsze kraje w
Europie nie maje podstaw, by bye wrogami.
Walka miedzy Niemcami i ZSRR moee byc korzystna tylko trzecim
mocarstwom.
Dlatego pakt niemiecko-radziecki definitywnie wyklucza zastosowanie
siey miedzy tymi dwoma krajami. Obydwa paestwa zobowiezaey sie wobec siebie,
ee bede konsultowaey sie, i wspaepracowaey pod wzgledem gospodarczym. Jest
to decyzja ogromnej wagi, ktarej znaczenie dla przyszeoeci trudno nawet
przewidziee...". Pakt zostae" ratyfikowany i w Berlinie, i w Moskwie we
czwartek, powiedziae Hitler. Hitler os'wiadczye, ee moee zaakceptowae kaede
seowo, ktare w zwiezku z tym powiedziae ludowy komisarz spraw zagranicznych
Mototow...
Po zakoeczeniu przemawienia Hitlera minister spraw wewnetrznych Frick
odczytae projekt ustawy o poeeczeniu Gdaeska z Rzesze Niemiecke...

¹ Przytacza sie, ze skratami. Mowe, Hitlera, zawierajece
brutalne wypady antypolskie, prasa radziecka opublikowae bez komentarzy. --
Uw. aut.
76

37. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W
MOSKWIE
Telegram
Berlin, 3 wrzeenia 1939 - 18 godz. 50 min.
Otrzymany w Moskwie 4 wrzeenia 1939 - 0 godz. 30 min.
Moskwa
Telegram nr. 253 z 3 wrzeenia
Bardzo pilne! Osobiecie ambasadorowi. ecisee tajne! Szefowi ambasady
lub jego przedstawicielowi osobiecie. Tajne! Rozszyfrowae musi osobiecie!
Najecielej tajne!
Bezwarunkowo rachujemy na ostateczne rozbicie armii polskiej w ciegu
kilku tygodni. Nastepnie wprowadzimy okupacje wojskowe w rejonach, ktare,
jak ustalono w Moskwie, naleee do niemieckiej sfery wpeywaw. Jednakee jest
zrozumiaee, ee ze wzgledaw militarnych bedziemy musieli nastepnie dziaeae
przeciwko tym polskim sieom zbrojnym, ktare do tego czasu bede znajdowaey
sie na terytoriach polskich, wchodzecych do rosyjskiej sfery wpeywaw.
Prosze, niech Pan omawi to z Moeotowem bezzweocznie i przekona sie, czy
Zwiezek Radziecki nie uzna za poeedane, aby armia rosyjska wystepiea w
odpowiednim momencie przeciwko sieom polskim w rosyjskiej sferze wpeywaw i,
ze swej strony, okupowaea to terytorium. Naszym zdaniem, nie tylko to
pomogeoby nam, ale rawniee, zgodnie z porozumieniami moskiewskimi, byeoby
tee w interesie radzieckim.
W zwiezku z tym, prosze, niech Pan wyjas'ni, czy moeemy omawiae te
kwestie z (radzieckimi) oficerami, ktarzy dopiero co przybyli tu, i jakim
przypuszczalnie, bedzie stanowisko rzedu radzieckiego.
Ribbentrop
77

38. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE
DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 5 wrzeenia 1939 -- 14 godz. 30 min.
Bardzo pilne! eciele tajnej
Telegram nr. 264 z 5 wrzeenia
W odpowiedzi na Paeski telegram nr. 261 z 4 wrzeenia¹
Moeotow poprosie mnie, abym spotkae sie z nim dzie o 12.30 i przekazae
mi nastepujece odpowiede rzedu radzieckiego:
„Zgadzamy sie z panem, ee w odpowiednim czasie bedziemy musieli
rozpoczee konkretne dziaeania. Uwaeamy, jednakee, ee ten czas jeszcze nie
nastepie. Bye moee, mylimy, ale wydaje sie nam, ee nadmierny poepiech moee
wyrzedzie nam szkode i przyczynie sie do zjednoczenia naszych wrogo'w.
Rozumiemy, ee w trakcie operacji jedna ze stron albo obydwie strony moge bye
zmuszone do czasowego przekroczenia linii demarkacyjnej miedzy swoimi
strefami wpeywaw, ale takie wypadki nie powinny przeszkodzie bezpoeredniej
realizacji nakreelonego planu".
Schulenburg

¹ Nie publikuje sie. -- Uw. red. niem. wyd.
39. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE
DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 5 wrzeenia 1939 - 17 godz. 02 min. Otrzymany 5 wrzeenia 1939 -
18 godz. 00 min.
Telegram nr. 266 z 5 wrzeenia
Na Pariski telegram nr. 262 z 4 wrzeenia¹
Dzie o 12.30 znowu prosieem Moeotowa, aby ze swej strony 78

rzed radziecki wpeyn�e na Turcje w tym celu, by wymac na niej caekowite
neutralnoee. Wskazaeem, ee kreee pogeoski, ie Anglia wywiera silny nacisk na
Rumunie i wysuwa sie kwestie poseania tam wojsk anglo-francuskich. Poniewae
moge poruszae sie droge morske, wiec w interesie Zwiezku Radzieckiego jest
namo'wienie Turcji do caekowitego zamkniecia Dardaneli.
Moeotow odpowiedziae, ee rzed radziecki ma wielki wpeyw na Turcje i
wykorzysta go w duchu poeytecznym dla nas. Moeotow dodae, ee miedzy
Zwiezkiem Radzieckim i Turcje istnieje jedynie pakt o nieagresji; rozmowy na
temat zawarcia paktu w sprawie pomocy wzajemnej, mawiec prawde, prowadzono w
swym czasie, ale nie daey one wynikaw.
Sprawdzi on za poerednictwem amdasady radzieckiej w Bukareszcie
pogeoski na temat Rumunii.
Schulenburg

¹ Nie publikuje sie. -- Uw. aut.

POSEe PEeNOMOCNY ZSRR W BERLINIE U HITLERA

5 wrzeenia 1939 r.
Berlin, 4 wrzeenia (TASS). Gazety niemieckie zamieszczaje na czoeowym
miejscu komunikat oficjalny, ktary geosi, ee wczoraj Hitler w obecnoeci
Ribbentropa przyjee nowego posea peenomocnego ZSRR w Berlinie tow.
Szkwarcewa, a takee attache wojskowego ZSRR tow. Purkajewa. Po wreczeniu
listaw uwierzytelniajecych miedzy Hitlerem i radzieckim poseem peenomocnym
odbyea sie deuga rozmowa.
79

40. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE DO MINISTRA SPRAW ZAGRANICZNYCH
NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 6 wrzeenia 1939 - 17 godz. 46 min. Otrzymany 6 wrzes'nia 1939 -
20 godz. 15 min.
Telegram nr. 279 z 6 wrzeenia
Na Paeski telegram nr. 267 z 5 wrzes'nia
Poniewae obawa przed wojne i przede wszystkim, przed napas'cie
niemiecke w latach ostatnich geeboko wpeyneea na psychologie (ludnoeci
radzieckiej), zawarcie paktu o nieagresji z Niemcami w ogale powitano z
wielke ulge i zadowoleniem. Jednakee ludnoee niezbyt dobrze rozumie
nieoczekiwane zmiane polityki rzedu radzieckiego po kilku latach propagandy,
wymierzonej weaeciwie przeciwko agresorom niemieckim. Szczegalne
zastrzeeenia budze oewiadczenia oficjalnych agitatoraw, ee Niemcy nie se
wiecej agresorem. Rzed radziecki czyni wszystko, co jest w jego mocy, aby
zmienie stosunek ludnos'ci do Niemiec. Prase jak gdyby zmieniono. Nie tylko
ustaey wszelkie wypady przeciwko Niemcom, ale podawane teraz wydarzenia
polityki zagranicznej oparte se w ogromnej wiekszos'ci na komunikatach
niemieckich, a literature antynie-miecke wycofuje sie z handlu ksiegarskiego
itp.
Wybuch wojny miedzy Niemcami i Polske mocno wpeynee tu na opinie
publiczne i w pewnych koeach zaistniaey nowe obawy, ee Zwiezek Radziecki
zostanie wciegniety do wojny. Mimo skutecznej kontrpropagandy, jake prowadzi
sie na zebraniach partyjnych i produkcyjnych, nie moee bye tak predko
usunieta nieufnose.jakaistniaea w stosunku do Niemiec w ciegu kilku lat.
Ludnoee wyraea obawy, ee Niemcy po rozgromieniu Polski, rusze przeciwko
Zwiezkowi Radzieckiemu. Wszedzie dotychczas eywe se jeszcze wspomnienia o
potedze niemieckiej w (pierwszej) wojnie ewiatowej.
Podczas analizy tutejszych warunkaw naleey wziee pod uwage, ee
poprzednio rzed radziecki zawsze umiejetnie wpeywae w poeedanym dlae
kierunku na swoje ludnoee, i tym razem nie skepi on rawniee na niezbedne
propagande.
Schulenburg

¹ Nie publikuje sie. -- Uw. aut. 80

41. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE
DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 9 wrzes'nia 1939 - 0 godz. 56 min. Otrzymany 9 wrzeenia 1939 -
5 godz. 00 min.
Bardzo pilne!
Telegram nr. 300 z 8 wrzeenia
Dopiero co otrzymaeem od Moeotowa nastepujecy telefono-gram:
„Otrzymaeem paeskie zawiadomienie, ee wojska niemieckie weszey do
Warszawy. Prosze przekazae moje gratulacje i pozdrowienia rzedowi Rzeszy
Niemieckiej. Mototow"¹.
Schulenburg

¹ Warszawa kapitulowaea dopiero 27 wrzeenia 1939 r. - Uw.
aut.
42. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W
MOSKWIE
Telegram
Nadany z Berlina 9 wrzeenia 1939 - 0 godz. 50 min. Otrzymany w Moskwie
9 wrzeenia 1939 - 12 godz. 10 min.
Cilne!
eciele tajne!
Telegram nr. 300 z 8 wrzeenia 1939 r.
Osobiecie ambasadorowi.
Na Paeski telegram nr. 261¹
Naturalnie, ee zgadzamy sie z rzedem radzieckim co do tego,' ie
wartoeci osiegnietych w Moskwie porozumiee nie pomniejsza rozszerzanie
dziaeae wojennych o charakterze lokalnym. Musimy rozgromie i rozgromimy
armie polske wszedzie, gdzie tylko je spotkamy. Dlatego nic sie nie zmienia
w porozumie-
81

niach moskiewskich. Rozwaj dziaeae wojennych przekracza nawet nasze
oczekiwania. Wedeug wszelkich danych armia polska znajduje sie wiecej lub
mniej w stanie rozkeadu. We wszystkich wypadkach uwaeaebym za pilne
wznowienie paeskich rozmaw z Moeotowem w sprawie radzieckiej interwencji
zbrojnej (w Polsce). Bye moee, ee wezwanie rosyjskiego attache wojskowego do
Moskwy, dowodzi, ie tam my bye podjeta decyzja. Dlatego prosiebym Pana, by w
odpowiedniej formie jeszcze porozmawiae na ten temat z Moeotowem i
przetelegrafowae wynik.
Ribbentrop

¹ Nie publikuje sie. - Uw. red. niem. wyd.
43. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE
DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 9 wrzeenia 1939 - 14 godz. lQmin.
Pilne!
eciele tajne!
Telegram nr. 308 z 9 wrzeenia
W odpowiedzi na Paeski telegram nr. 300 z 8 wrzeenia.
Moeotow oewiadczye mi dzie o godzinie 15, ee radzieckie dziaeania
wojenne rozpoczne, sie w ciegu najblieszych kilku dni. Wezwanie attache
wojskowego do Moskwy rzeczywiecie byeo z tym zwiezane. Zostane tee powoeani
liczni rezerwieci.
Schulenburg
82

44. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE
DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 10 wrzeenia 1939 - 21 godz. 40 min.
Pilne!
ecisee tajne!
Telegram nr. 317 z 10 wrzes'nia
Uzupeenienie do mojego telegramu nr. 310 z 9 wrzeenia z
powoeaniem sie na dzisiejsze rozmowe telefoniczne z Ministrem
Spraw Zagranicznych Rzeszy.
Podczas dzisiejszego spotkania o godzinie 16 Moeotow zmienie swe
wczorajsze oewiadczenie, mawiec, ee rzed radziecki byl caekowicie zaskoczony
niespodziewanie szybkimi niemieckimi sukcesami militarnymi. Wedeug naszej
pierwszej informacji, Armia Czerwona liczyea na kilka tygodni, ktdre teraz
skraciey sie do kilku dni. Radzieckie weadze wojskowe znalazey sie wiec w
trudnej sytuacji, gdye, biorec pod uwage miejscowe okolicznoeci,
potrzebowaey one, w miare moeliwoeci, jeszcze dwach-trzech tygodni na swe
przygotowania. Zmobilizowano jue ponad trzy miliony ludzi.
Bardzo szczegaeowo wyjaenieem Moeotowowi, jak waene se w takiej
sytuacji szybkie dziaeania Armii Czerwonej.
Moeotow powtarzye, ee robi sie wszystko, co jest moeliwe dla
przyspieszenia wydarzee. Odnioseem wraeenie, ee wczoraj Moeotow obiecae
wiecej, nie moena oczekiwae od Armii Czerwonej.
Nastepnie Moeotow poruszye aspekt polityczny zagadnienia i powiedziae,
ee rzed radziecki zamierza skorzystae z dalszego posuwania sie wojsk
niemieckich, eeby oewiadczye, ie Polska rozpada sie na kawaeki i ee na
skutek tego Zwiezek Radziecki powinien przyjee z pomoce Ukraiecom i
Biaeorusinom, ktarym „zagraeaje" Niemcy. Pretekst ten w oczach mas
przedstawi interwencje Zwiezku Radzieckiego w szlachetnym ewietle i sprawi,
ee Zwiezek Radziecki nie bedzie uwaeany za agresora.
Droge te przed Zwiezkiem Radzieckim zamknee wczorajszy komunikat
DNB² geoszecy, ee, zgodnie z oewiadczeniem generaea-puekownika
Brauchitscha, prowadzenie dziaeae wojennych na froncie wschodnim nie jest
jue nieodzowne. Komunikat stwarzae wraeenie, ee rozejm niemiecko-polski jest
nieunikniony. Jeeeli, jednak, Niemcy zawre rozejm, to Zwiezek Radziecki nie
moee rozpoczynae „nowej wojny".
83

Oewiadczyeem, ee nie wiem o takiem komunikacie, ktary nie moee
odpowiadae rzyczywistosci; bezzweocznie wystosuje zapytanie.
Schulenburg

¹Patrz, telegram Ribbentropa do Schulenburga nr. 253 z 3
wrzeenia. -- Uw.
aut.
²Niemieckie Biuro Informacyjne. -- Uw. aut.
45. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W
MOSKWIE

Telegram
Berlin, 13 wrzeenia 1939 - 17 godz. 50 min.
Otrzymany w Moskwie 14 wrzeenia 1939 - 1 godz. 10 min.
Telegram nr. 336 z 13 wrzeenia
Poepiesznie!
Osobiecie ambasadorowi!
Gdy tylko ustali sie dokeadny wynik zblieajecej sie teraz do swego
kresu wielkiej bitwy o Polske, bedziemy w stanie udzielie Armii Czerwonej
informacji, o ktare prosiea, dotyczece licznych jednostek armii polskiej.
Ale jue teraz prosiebym Pana, o poinformowanie pana Moeotowa, ee jego uwaga
w sprawie oewiadczenia generaea-puekownika Brauchitscha, jest wynikiem
wyraenego nieporozumienia. Oewiadczenie to zostaeo zeoeone wyeecznie do
wiadomoeci weadzy wykonawczej byeego terytorium Rzeszy¹;
przygotowano je jeszcze przed poczetkiem dziaeae wojennych przeciwko Polsce
i nie ma ono nic wspalnego z ograniczeniem naszych operacji wojennych na
wschad od (okupowanego przez nas) byeego terytorium polskiego. Nie stawia
sie (przez dowadztwo niemieckie) kwestii potrzeby zawarcia rozejmu z Polske.
Ribbentrop

¹ Ma sie na myeli Polske zachodnie,. -- Uw. aut.
84

46. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE
DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY
Telegram
Moskwa, 14 wrzeenia 1939 r. - 18 godz. 00 min.
Pilne!
eciele tajne!
Telegram nr. 350 z 14 wrzeenia
Na Paeski telegram nr. 336 z 13 wrzeenia
Moeotow wezwae mnie dzisiaj o godzinie 16 i oewiadczye, ee Armia
Czerwona osiegneea stan gotowos'ci predzej nie sie spodziewano. Dlatego
radzieckie dziaeania moge rozpoczee sie wczeeniej od terminu podanego
przezee (Moeotowa) podczas ostatniej rozmowy (patrz, maj telegram nr. 317 z
10 wrzeenia). Uwzgledniajec motywacje polityczne akcji radzieckiej (upadek
Polski i obrona rosyjskich „mniejszoeci"), (Sowietom) byeoby nader
waene, aby nie rozpoczynae dziaeae, zanim upadnie centrum administracyjne
Polski - Warszawa. Mototow prosi, aby go jak najdokeadniej poinformowano,
kiedy moena liczye na opanowanie Warszawy.
Prosze o instrukcje.
Chciaebym zwracie Paeske uwage na dzisiejszy artykue w
„Prawdzie", nadany przez DNB, do ktarego dojdzie analogiczny artykue w
gazecie „Izwiestija". Te artykuey zawieraje wspomniane przez Moeotowa
motywacje polityczne interwencji radzieckiej.
Schulenburg

O PRZYCZYNACH WEWNeTRZNYCH
KLeSKI MILITARNEJ
POLSKI¹

14 wrzeenia 1939 r.
Jakkolwiek od rozpoczecia dziaeae wojennych miedzy Niemcami i Polske
minefo okoeo dziesieciu dni, to moena jue twierdzie, ee Polska zostaea
rozgromiona militarnie, co doprowadzieo do utraty prawie wszystkich jej
os'rodkaw politycznych i gospodarczych.
86

Trudno wyteumaczye tak predke kleska Polski same tylko przewage
techniki wojennej i organizacji militarnej Niemiec oraz brakiem skutecznej
pomocy Anglii i Francji dla Polski. W czasie dziaeae bojowych miedzy
Niemcami i Polske nie moena przytoczye faktaw jakiegokolwiek powaeniejszego
oporu wojsk polskich wobec ofensywy armii niemieckiej, faktaw jakiegokolwiek
czeeciowego sukcesu Polako'w na tym lub innym odcinku operacyjnym. Co
wiecej, wszystkie dane o sytuacji w Polsce ewiadcze o coraz bardziej
wzrastajecej dezorganizacji caeej polskiej struktury paestwowej,
o tym, ee paestwo polskie okazaeo sie tak seabe i niezdolne do ey
cia, ie w wyniku jue pierwszych niepowodzee militarnych zaczeto
sie, rozsypywae.
Jakie se przyczyny takiej sytuacji, ee Polska staneea na skraju
bankructwa?
Tkwie one przede wszystkim w wewnetrznych seaboeciach i sprzecznoeciach
paestwa polskiego.
Polska jest paestwem wielonarodowoeciowym. W skeadzie ludnoeci Polski
Polacy stanowie zaledwie okoeo 60%, a pozostaee 40% - to mniejszoeci
narodowe -- geawnie Ukraiecy, Biaeorusini
1 eydzi. Wystarczy powiedziee, ee w Polsce jest 8 milionaw
Ukraiecaw, blisko 3 miliony Biaeorusinaw. Te dwie najliczniejsze
mniejszoeci narodowe licze, okoeo 11 milionaw ludzi. Po to, aby
pogledowo zilustrowae udziae ludnoeci ukraieskiej i biaeoruskiej
w Polsce, naleey wskazae, ee ta suma przekracza ludnoee takich
paestw, jak Finlandia, Estonia, eotwa i Litwa wzietych razem...
Polityke narodowoeciowe kae rzedzecych Polski cechuje ciemieeenie i
ucisk mniejszoeci narodowych, a szczegalnie Ukraiecaw i Biaeorusinaw.
Ukraina Zachodnia i Biaeorue Zachodnia -- tereny z przewage ludnoeci
ukraieskiej i biaeoruskiej -- se obiektem najbardziej brutalnej i
bezwstydnej eksploatacji obszarnikaw polskich.
Poeoeenie Ukraiecaw i Biaeorusinaw cechuje warunki ucisku i bezprawia
narodowoeciowego. Koea rzedzece Polski, cheepiece sie swoim rzekomym
umieowaniem wolnoeci, uczyniey wszystko, aby przeksztaecie Ukraine Zachodnie
i Biaeorue Zachodnie w pozbawione praw kolonie, oddane polskim panom do
rozgrabienia. Pod tym wzgledem polityka Polski wcale nie raeni sie od
ciemieey-cielskiej polityki caratu rosyjskiego...
Takie se przyczyny, z powodu ktarych w Polsce nie wytworzyea sie i nie
mogea wytworzye sre ta wewnetrzna spajnia i konsolidacja sie wielonarodowego
paestwa, ktare mogeyby wysoko wznies'e fale patriotyzmu i zjednoczyeyby
armie polska, skeadajece sie nie tylko z Polakaw, ale rawniee Ukraiecaw i
Biaeorusinaw, deeecych wspalnie do tego, aby dac odpar przeciwnikowi
wojennemu.
Mniejszoeci narodowe Polski nie staey sie, i nie mogey sie stae
niezawodne ostoje, reeimu paestwowego. Wielonarodowoeciowe
87

paestwo, nie scementowane wieziami przyjaeni i rawnoeci zamieszkujecych
je narodaw, odwrotnie zas', oparte na ucisku i braku rawnoeci praw
mniejszoeci narodowych, nie moee stanowie potegi militarnej.
Na tym polega seaboee paestwa polskiego i przyczyna wewnetrzna jego
kleski militarnej.

¹Publikuje sie ze skratami. -- Uw. red.
47. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W
MOSKWIE
Telegram
Berlin, 15 wrzeenia 1939 - 20 godz. 20 min.
Otrzymany w Moskwie 16 wrzeenia 1939 - 7 godz. 15 min.
Pilne!
Telegram nr. 360 z 15 wrzeenia
eciele tajne! Osobis'cie ambasadorowi.
Prosze, by Pan bezzweocznie przekazae panu Moeotowowi co nastepuje:
Likwidowanie armii polskiej, jak to wynika z przegledu
sytuacji wojennej z 14 wrzeenia, ktary Panu jue przekazano,
szybko dobiega koeca. Zamierzamy zajee Warszawe w ciegu
najblieszych kilku dni.
Oewiadczaliemy jue rzedowi radzieckiemu, ee uwaeamy
sie za zwiezanych rozgraniczonymi sferami wpeywaw, uzgod
nionymi w Moskwie i wyodrebnionymi od przedsiewziee
wyeecznie militarnych, co, oczywiecie, obowiezuje rawniee w
przyszeoeci.
Z oewiadczenia, jakie Moeotow zeoeye Panu 14 wrzeenia,
wyciegneliemy wniosek, ee pod wzgledem militarnym rzed
radziecki jest przygotowany i ee zamierza jue teraz rozpoczee
swe operacje. Witamy to. Rzed radziecki, w ten sposab, uwolni
nas od koniecznoeci likwidowania resztek armii polskiej,
ecigajec je do granicy rosyjskiej. Ponadto, jeeeli nie nastepi
interwencja rosyjska, to nieuchronnie powstanie kwestia, ee w
rejonie, leeecym na wschad od niemieckiej sfery wpeywaw,
zaistnieje praenia polityczna. Poniewae z naszej strony nie

zamierzamy podejmowae w tych rejonach jakichkolwiek dziaeae o
charakterze politycznym albo administracyjnym, wyodrebnionych od niezbednych
operacji militarnych, bez takiej interwencji Zwiezku Radzieckiego (we
wschodniej Polsce) moge zaistniee warunki do uksztaetowania sie nowych
paestw.
4. W celu politycznego poparcia dla wystepienia armii
radzieckiej proponujemy opublikowanie wspalnego komunika
tu o nastepujecej treeci:
„Z powodu caekowitego rozpadu istniejecej poprzednio w Polsce
formy rzedaw Rzed Rzeszy i Rzed ZSRR uznaey za potrzebne poeoeenie kresu
sytuacji politycznej i gospodarczej, jakiej deueej nie wolno tolerowae na
polskich terytoriach. Uwaeaje one za swe wspalne powinnos'e przywracenie na
tych terytoriach, stanowiecych dla nich (Niemiec i ZSRR) przedmiot
naturalnego zainteresowania, pokoju i spokoju oraz wprowadzenie tam nowego
eadu poprzez wyznaczenie nowych naturalnych granic i utworzenie zdolnych do
eycia instytutaw gospodarczych".
Proponujec taki komunikat, mamy na uwadze, ee rzed
radziecki odrzucie jue mys'l, ktare wyrazie Moeotow w poprzed
niej rozmowie z Panem, ie podstawe do dziaeae radzieckich jest
zagroeenie ze strony Niemiec dla ludnoeci ukraieskiej i
biaeoruskiej. Podanie takiego rodzaju motywu - to dziaeanie
niedopuszczalne. Jest on wrecz przeciwstawny realnym
deeeniom niemieckim, ktare ograniczone se wyeecznie dobrze
znanymi strefami wpeywaw niemieckich. Jest on rawniee
sprzeczny z porozumieniami, osiegnietymi w Moskwie i,
wreszcie, wbrew wyraeonemu przez obydwie strony pragnieniu
utrzymywania dobrych stosunkaw, przedstawi przed caeym
s'wiatem oba paestwa jako wrogaw.
Poniewae dziaeania wojenne musze bye zakoeczone jak
najpredzej w zwiezku z nadchodzece pore roku, bedziemy
wdzieczni, jeeeli rzed radziecki wyznaczy dziee i godzine,
kiedy jego wojska podejme ofensywe, abyemy mogli ze swej
strony stosownie dziaeae. W celu niezbednej koordynacji
operacji wojennych stron trzeba rawniee, aby przedstawiciele
obu rzedaw, jak tee znajdujecy sie na miejscu, w strefie
operacji oficerowie niemieccy i rosyjscy przeprowadzili
spotkanie w sprawie podjecia potrzebnych krokaw, wiec
proponujemy droge powietrzne zwoeae narade w Biaeymstoku.
Prosze bezzweocznie odpowiedziee droge telegraficzne. O zmiany w
teks'cie za zgode Hausa i Hilgera jue zatroszczono sie¹.
Ribbentrop

¹ Prawdopodobnie ma sie na myeli zmiany poczynione w tekecie
wspalnego komunikatu niemiecko-radzieckiego.
89

48. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE
DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 16 wrzeenia 1939 r.
Pilne! Scisle tajne!
Telegram nr. 371 z 16 wrzeenia
Na Paeski telegram nr. 360 z 15 wrzeenia
Widziaeem sie z Moeotowem dzie o godzinie 18 i wypeenieem instrukcje.
Moeotow oewiadczye, ee interwencja zbrojna Zwiezku Radzieckiego nastepi,
zapewne, jutro albo pojutrze. Stalin obecnie konsultuje sie z przywadcami
wojskowymi i w ten wieczo'r w obecnos'ci Moeotowa poda mi dziee i godzine
ofensywy radzieckiej.
Moeotow dodae, ee poinformuje rzed o moim oewiadczeniu, ale myeli, ee
nie istnieje wiecej potrzeba wspalnego komunikatu; rzed radziecki zamierza
motywowae swoje dziaeania w sposab nastepujecy: paestwo polskie rozpadeo sig
i wiecej nie istnieje, dlatego anulowaniu ulegaje wszystkie zawarte z Polske
porozumienia; mocarstwa trzecie moge podjee prabe osiegniecia poeytku z
zaistniaeego chaosu; Zwiezek Radziecki uwaea za swo'j obowiezek
interweniowanie w celu ochrony swoich braci ukraieskich i biaeoruskich i
umoeliwienie spokojnej pracy tej nieszczeeliwej ludnoeci.
Rzed radziecki zamierza opublikowae utrzymany w tym duchu komunikat
przez radio, w prasie itd, od razu po tym, gdy Armia Czerwona przekroczy
granice i jednoczeenie oewiadczye to w oficjalnej nocie polskiemu
ambasadorowi tu¹ i wszystkim tutejszym misjom dyplomatycznym.
Moeotow zgodzie sie z tym, ee planowany przez rzed radziecki
pretekst² zawierae nute obraeajece uczucia Niemcaw, ale prosie,
by, zwaeywszy na trudne dla rzedu radzieckiego sytuacje, nie pozwalae na to,
aby takie drobiazgi stawaey na naszej drodze. Rzed radziecki, niestety, nie
dostrzegae jakiegoe innego pretekstu, gdye dotychczas Zwiezek Radziecki nie
troszczye sie o swoje mniejszoeci w Polsce i musiae w ten lub inny sposab
usprawiedliwie wobec zagranicy swe obecne, ingerencje.
Na zakoeczenie Moeotow pilnie zaeedae wyjaeniee, co stanie sie z Wilnem
[Wilniusem]. Rzed radziecki bardzo chce uniknee zatargo'w z Litwe i dlatego
chciaeby wiedziee, czy z Litwe
90

osiegnieto jakiekolwiek porozumienie w sprawie okregu Wilna i kto,
miedzy innymi, okupuje miasto.
Schulenburg

¹Dr W. Grzybowski. - Uw. red. niem. wyd.
²Uratowae wschodni| Polske przed zagroeeniem ze strony
Niemiec. - t/w.
aut.
49. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE
DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 17 wrzes'nia 1939 r.
Telegram nr. 372 z 17 wrzes'nia
Do mojego telegramu nr. 371 z 16 wrzeenia
Bardzo pilne! Tajne!
Stalin w obecnoeci Molotowa i Woroszyeowa przyjee mnie o godzinie
drugiej w nocy i oewiadczye, ee Armia Czerwona przekroczy granice radziecke
na caeej jej deugoeci od Poeocka do Kamieeca Podolskiego.
Dla unikniecia incydentaw Stalin pospiesznie prosi nas, abyemy
dopilnowali, eeby samoloty niemieckie, poczynajec od dnia dzisiejszego, nie
przekraczaey w kierunku wschodnim linii Brzeee Litewski-Lemberg [Lwaw].
Samoloty radzieckie zaczne dzisiaj bombardowae rejon na wscho'd od Lemberga.
Obiecaeem, ee zrobie wszystko, co moena, w sensie informowania
niemieckich sie powietrznych. Ze wzgledu jednak na to, ee zostaeo maeo
czasu, prosieem, by samoloty radzieckie nie zblieaey sie dzie zbytnio do
wspomnianej linii.
Komisja radziecka przybedzie do Biaeegostoku jutro, najpaeniej
pojutrze.
Stalin odczytae mi note, ktara jue dzie w nocy postanie wreczona
ambasadorowi polskiemu i ktarej kopie rozeele sie w ciegu dnia wszystkim
misjom, a nastepnie opublikuje sie. W nocie uzasadnia sie dziaeania
radzieckie. Odczytany mi projekt zawierae trzy punkty niemoeliwe nam do
przyjecia. W odpowie-
91

dzi na moje sprzeciwy Stalin z duee skwapliwoecie zmienie tekst tak, ee
teraz nota caekowicie nas zadowala. Stalin oewiadczye, ee sprawa publikacji
komunikatu niemiecko-radzieckiego nie moee bye rozpatrywana w ciegu
najblieszych dwach-trzech dni. W przyszeoeci wszystkie zaistniaee problemy
militarne, ma zaeatwiae generae-lieutnant Kastring bezpoerednio z
Woroszy-eowem.
Schulenburg

NOTA RZeDU ZSRR, WReCZONA AMBASADOROWI POLSKIEMU
W MOSKWIE RANO • 17 WRZEeNIA 1939 ROKU

18 wrzeenia 1939 r.
17 wrzeenia 1939 roku
Panie ambasadorze,
Wojna polsko-niemiecka ujawniea bezpodstawnoee paestwa polskiego. W
ciegu dziesieciu dni dziaeae wojennych Polska utraciea wszystkie swe rejony
przemyseowe i oerodki kulturalne. Warszawa jako stolica Polski wiecej nie
istnieje. Rzed polski rozpade sie i nie daje znaku eycia. Znaczy to, ee
paestwo polskie i jego rzed faktycznie przestaey istniee. Z tej przyczyny
niewaene staey si� ukeady, zawarte miedzy ZSRR i Polske. Pozostawiona sama
sobie i porzucona przez kierownictwo, Polska przeksztaeciea sie w dogodne
pole do wszelkich przypadkowoeci i niespodzianek, mogecych stworzye
zagroeenie dla ZSRR. Dlatego, bedec dotychczas neutralnym, rzed radziecki
nie moee deueej zachowywae neutralnoee wobec tych faktaw.
Rzed radziecki nie moee rawniee obojetnie odnosie sie do tego, aby
pobratymcy Ukraiecy i Biaeorusini, zamieszkali na terytorium Polski, zostali
bezbronni, porzuceni na pastwe losu.
Z powodu takiej sytuacji rzed radziecki polecie Dowo'dztwu Naczelnemu
Armii Czerwonej, aby wydaeo wojskom rozkaz przekroczenia granicy i wziecia
pod ochrone eycia i mienia ludnoeci Ukrainy Zachodniej i Biaeorusi
Zachodniej.
92

Jednoczeenie rzed radziecki zamierza podjee wszystkie kroki, aby
wyzwolie narad polski od fatalnej wojny, do ktarej wtrecili go jego
nieudolni kierownicy, i umoeliwie mu rozpoczecie pokojowego eycia.
Prosze przyjee panie ambasadorze, zapewnienia geebokiego uszanowania do
Par a.
Ludowy Komisarz Spraw
Zagranicznych ZSRR
W. Mofotow
Nadzwyczajny i pdtnomocny ambasador Polski p. Grzybowski Ambasada
po'ska Moskwa

NOTA RZeDU ZSRR, WReCZONA
RANO 17 WRZEeNIA 1939 ROKU
AMBASADOROM I POSeOM PAeSTW,
MAJeCYCH STOSUNKI
18 wrzeenia 1939 r. DYPLOMATYCZNE Z ZSRR
Panie ambasadorze.
Przekazujec Panu zaeeczone przy tym note Rzedu ZSRR z 17 wrzeenia br.
na imie ambasadora polskiego w Moskwie, mam zaszczyt na polecenie Rzedu
oewiadczye Panu, ee ZSRR bedzie prowadzie polityke neutralnoeci w stosunkach
miedzy ZSRR i [nazwa kraju^].
Prosze przyjee, Panie Ambasadorze, zapewnienia geebokiego uszanowania.
Ludowy Komisarz Spraw Zagranicznych Zwiezku SRR W. Moeotow
17 wrzeenia 1939 r.

'Tekst ten przesfano przedstawicielom dyplomatycznym Niemiec, Weoch,
Iranu, Chin, Japonii, Wielkiej Brytanii, Francji, Afganistanu, USA, Turcji,
Finlandii, Buegarii, eotwy, Mongolskiej Republiki Ludowej, Danii, Estonii,
Szwecji, Grecji, Belgii, Rumunii, Tuwinskiej Republiki Ludowej, Litwy,
Norwegii, Wegier. -- Uw. red. „Prawdy".
93

18 wrzeenia 1939 r.
PRZEMaWIENIE RADIOWE
PRZEWODNICZeCEGO RADY
KOMISARZY LUDOWYCH ZSRR
TOW. W. MOeOTOWA
17 wrzeenia 1939 roku

Towarzysze! Obywatele i obywatelki naszego wielkiego kraju! Wydarzenia
spowodowane wojne polsko-niemiecke, wykazaey wewnetrzne bezpodstawnoee j
wyraeny niezdolnoee dziaeania paestwa polskiego. Polskie koea rzedowe
zbankrutowaey. Wszystko to staeo sie w kratkim czasie.
Mineeo okoeo dwach tygodni, a Polska utraciea jue wszystkie swe rejony
przemyseowe, utraciea wieksze czes'e wielkich miast i oerodkaw kulturalnych.
Nie ma wiecej Warszawy jako stolicy paestwa polskiego. Nikt nie wie, gdzie
przebywa rzed polski. Ludnoee Polski jej niefortunni kierownicy porzucili na
pastwe losu. Paestwo polskie i jego rzed faktycznie przestaey istniee. W
takiej sytuacjk straciey prawomocnoee ukeady, zawarte miedzy Zwiezkiem
Radzieckim i Polske.
W Polsce zaistniaea sytuacja, wymagajeca od Rzedu Radzieckiego
szczegalnej troski wzgledem zapewnienia bezpieczeestwa swojego paestwa.
Polska staea sie dogodnym polem do wszelkich przypadkowoeci i niespodzianek,
mogecych stworzye zagroeenie dla ZSRR. Rzed Radziecki w ostatnim czasie bye
neutralny. Ale z powodu wymienionych przyczyn nie moee deueej w takiej
sytuacji zachowywae neutralnoeci.
Od Rzedu Radzieckiego nie wolno rawniee eedae obojetnego stosunku do
loso'w pobratymcaw Ukraieco'w i Biaeorusinaw, zamieszkujecych w Polsce,
ktarzy poprzednio znajdowali sie w sytuacji bezprawnych narodaw, teraz zae w
ogale rzuconych na los przypadku. Rzed Radziecki uwaea za swaj ewiety
obowiezek podae pomocne deoe swym braciom -- Ukraiecom i braciom --
Biaeorusinom, zamieszkujecym Polske.
W zwiezku z tym rzed ZSRR wreczye dzie rano note ambasadorowi polskiemu
w Moskwie, w ktarej oewiadczye, ee Rzed Radziecki polecie Dowadztwu
Naczelnemu Armii Czerwonej wydae wojskom rozkaz przekroczenia granicy i
wziecia pod ochrone eycia i mienia ludnoeci Ukrainy Zachodniej i Biaeorusi
Zachodniej.
Rzed Radziecki oewiadczye" rawniee w tej nocie, ee jednoczeenie
zamierza podjee kroki, aby uwolnie narad polski od fatalnej wojny, do ktarej
wtrecili go jego nieodpowiedzialni przywadey, i umoeliwie mu rozpoczecie
pokojowego eycia.
W pierwszych dniach wrzeenia, gdy prowadzono czes'ciowy pobar do Armii
Czerwonej na Ukrainie, w Biaeorusi i jeszcze w czterech okregach wojskowych,
sytuacja w Polsce byea niejasna, wiec pobar
94

prowadzono jako erodek ostroenoeci. Nikt nie mage pomyelee, ee paestwo
polskie wykazaeo take bezsilnoee, taki predki rozkead, jaki teraz obserwuje
sie w caeej Polsce. Poniewae, jednak, ten rozkead jest, a dziaeacze polscy
caekowicie zbankrutowali i nie se zdolni, aby zmienie sytuacje w Polsce,
nasza Armia Czerwona, majec wielkie uzupeenienia z ostatniego powoeania
rezerwistaw, powinna chlubnie wykonae postawione przed nie zaszczytne
zadanie.
Rzed wyraea mocne przekonanie, ee nasza Robotniczo-Cheopska Armia
Czerwona rawniee tym razem wykaee swe potege bojowe, ewiadomoee i
dyscypline, ee speeniajec swe wielke misje wyzwoleecze dokona nowych
bohaterskich czynaw, okryje si� chwaee.
Jednoczeenie Rzed Radziecki przeseae kopie swojej noty, przekazanej na
rece ambasadora polskiego wszystkim rzedom, z ktarymi ZSRR utrzymuje
stosunki dyplomatyczne, oewiadczye przy tym, ee Zwiezek Radziecki bedzie
prowadzie polityke neutralnoeci wobec tych wszystkich krajaw.
To weaenie okreela nasze najnowsze posuniecia na peaszczyenie polityki
zagranicznej.
Rzed zwraca sie rawniee do obywateli Zwiezku Radzieckiego z
nastepujecym wyjaenieniem. W zwiezku z powoeaniem rezerwistaw wsWd naszych
obywateli zarysowaeo sie deeenie do gromadzenia jak najwiecej eywnoeci i
innych towaraw w obawie, ee zostanie wprowadzony kartkowy system
zaopatrzenia. Rzed uznaje za stosowne odnotowae, ee nie zamierza wprowadzie
systemu kartkowego na eywnos'e i towary przemyseowe, nawet gdy potrwaje
deueej posuniecia paestwowe spowodowane wydarzeniami zewnetrznymi. Obawiam
sie, ee z przyczyny nadmiernych zakupaw eywnoeci i towaraw ucierpie jedynie
ci, ktarzy bede sie tym zajmowali i gromadzili niepotrzebne zapasy,
naraeajec je na niebezpieczeestwo zepsucia. Kraj nasz zaopatrzony jest we
wszystko niezbedne i moee obejs'e sig bez systemu kartkowego.
Nasze zadanie, zadanie kaedego robotnika i cheopa, zadanie kaedego
pracownika i inteligenta, polega na tym, aby rzetelnie i ofiarnie pracowae
na swym stanowisku i przez to dopomagae Armii Czerwonej.
Co dotyczy eoenierzy naszej okrytej chwaee Armii Czerwonej, to nie
wetpie, ee speenie oni swaj obowiezek wobec Ojczyzny z honorem i chlubnie.
Narody Zwiezku Radzieckiego, wszyscy obywatele i obywatelki naszego
kraju, eoenierze Armii Czerwonej i Marynarki Wojennej zespoleni se, jak
nigdy przedtem, wokae Rzedu Radzieckiego, wokae naszej partii bolszewickiej,
wokae radzieckiego wielkiego wodza, wokae medrego tow. Stalina, do nowych i
jeszcze niespotykanych sukcesaw pracy w przemyele i w koechozach, do nowych
chlubnych zwyciestw Armii Czerwonej na bojowych frontach.
95

50. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE
DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 18 wrzeenia 1939 - 15 godz. 39 min. Otrzymany 18 wrzeenia 1939
- 17 godz. 45 min.
Telegram nr. 385 z 18 wrzeenia Pilne! eciele tajne!
Podczas rozmowy, ktare miaeem w ten wieczar ze Stalinem w sprawie
wyseania komisji radzieckiej do Biaeegostoku, a takee opublikowania
wspalnego komunikatu, Stalin oewiadczye niespodziewanie, ee strona radziecka
ma pewne zastrzeeenia co do tego, czy niemieckie dowadztwo naczelne bedzie
przestrzegae porozumiee moskiewskich w odpowiednim czasie i czy powraci na
linie, ktara zostaea ustalona w Moskwie (Pisa-Narew-Wisea-San). W odpowiedzi
podkreelieem, ee Niemcy, naturalnie, zamierzaje stanowczo wykonywae
dokeadnie warunki porozumiee moskiewskich, i powoeaeem sie na drugi punkt
mojego oewiadczenia, zeoeonego Moeotowowi 16 wrzes'nia w zwiezku z
instrukcjami Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy (patrz telegram nr. 360 z
15 wrzeenia). Oewiadczyeem, ee Dowadztwu Naczelnemu dogodnie byeoby wycofae
sie do wyznaczonej linii, gdye w tym wypadku moge bye oswobodzone wojska dla
frontu zachodniego. Stalin odpowiedziae, ee nie wetpi w dobre zamiary rzedu
niemieckiego. Jego niepokaj opieraT sie na tym dobrze znanym fakcie, ee
wszyscy wojskowi nie lubie zwracae zagarnietych terytoriaw. W tej chwili
attache wojskowy generae-lieutnant Kastring wtrecie, ee niemieckie siey
zbrojne bede czyniey tylko to, co rozkazuje Fuhrer. Z uwagi na dobrze znane
nieufnoee Stalina, byebym wdzieczny, gdyby upowaeniono mnie do zeoeenia
dodatkowego oewiadczenia o takim charakterze, ktare rozwiaeoby jego ostatnie
wetpliwoeci.
Schulenburg
96

51. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W
MOSKWIE
Telegram
Wyseany z pociegu specjalnego 19 wrzeenia - 16 godz. 37 min. Berlin, 19
wrzeenia 1939 r.
Osobis'cie ambasadorowi Na Paeski telegram nr. 385.
Zalecam, by Pan powiedziae panu Stalinowi, ee Pan powiadomie Berlin o
Paeskim spotkaniu z nim i ee teraz Pan na podstawie mojej instrukcji
poinformuje go o tym, ie porozumienia, kto're zawareem w Moskwie na
polecenie Fiihrera, bede, naturalnie, przestrzegane, ee uznajemy je za
fundament nowych przyjacielskich stosunkaw miedzy Niemcami j Zwiezkiem
Radzieckim.
Ribbentrop

KOMUNIKAT NIEMIECKO-
RADZIECKI
18 WRZEeNIA

19 wrzeenia 1939 r.
(TASS) W celu Unikniecia wszelkiego rodzaju pog-fosek o zadanich wojsk
radzieckich i niemieckich dziaeajecych w Polsce, rzed ZSRR i rzed Niemiec
os'wiadczaje, ee dziaeania tych wojsk nie zmierzaje do jakiegokolwiek celu,
kolidujecego z interesami Niemiec albo Zwiezku Radzieckiego i sprzecznego z
duchem i litere paktu o nieagresji, zawartego miedzy Niemcami i ZSRR.
Odwrotnie, zadanie tych wojsk polega na tym, aby przywracie'w Polsce ead i
spokaj, naruszone przez rozpad paestwa polskiego, i dopomac ludnos'ci Polski
w przebudowie warunkaw swojego istnienia paestwowego.
98

PRASA NIEMIECKA
O DZIAeANIACH
RZeDU RADZIECKIEGO

20 wrzeenia 1939 r.
Niemcy. Berlin, 19 wrzeenia (TASS). Ludnoee niemiecka jednomyelnie wita
decyzje rzedu radzieckiego wziecia pod opieke pokrewnej narodowi
radzieckiemu ludnoeci biaforuskiej i ukraieskiej Polski, porzuconej na
pastwe losu przez zbiegey rzed polski. Na ulicach przed wystawami i
specjalnymi tablicami, na ktarych wywieszono mapy Polski, przez caey dziee
teocze sie ludzie. Z oeywieniem omawiaje oni pomyelne operacje Armii
Czerwonej. Posuwanie sie jednostek Armii Czerwonej zaznacza sie na mapie
czerwonymi choregiewkami radzieckimi.

PRASA WeOSKA
O POSUWANIU SIe
WOJSK RADZIECKICH

20 wrzeenia 1939 r.
Rzym, 19 wrzeenia (TASS). Wszystkie wczorajsze weoskie gazety pod
dueymi tytufami zamieecify wiadomos'ci o posuwaniu sie wojsk radzieckich w
Biaeorusi Zachodniej i Ukrainie Zachodniej. Wszystkie komunikaty wydrukowano
w caeoeci...1

'Przytacza sie w skracie. -- Uw. aut.
99

52. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE
DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 20 wrzeenia 1939 - 2 godz. 23 min. Otrzymany 20 wrzes'nia 1939
- 4 godz. 55 min.
Telegram nr. 395 z 19 wrzeenia 1939 r.
ecisee tajne! Moeotow oewiadczye" mi dzie, ee rzed radziecki uwaea, ie
obecnie dla niego, jak i rzedu Niemiec, dojrzaea chwila do ostatecznego
okreelenia struktury terytoriaw polskich. W zwiezku z tym Morotow dae do
zrozumienia, ee pierwotny zamiar, jaki miae rzed radziecki i osobis'cie
Stalin, dopuszczenia do istnienia resztek Polski, teraz ustepie "miejsca
zamiarowi podziaeu Polski wzdeue linii Pisa-Narew-Wista-San. Rzed radziecki
pragnie bezzweocznie rozpoczee rozmowy na ten temat i przeprowadzie je w
Moskwie, gdye takie rozmowy powinny prowadzie ze strony radzieckiej osoby,
wyposaeone w najwyesze weadze, ktare nie moge opuecie Zwiezku Radzieckiego.
Prosze o instrukcje telegraficznie.
Schulenburg

KOMUNIKAT NIEMIECKO-RADZIECKI 22 WRZEeNIA
23 wrzeenia 1939 r.
Rzed niemiecki i rzed ZSRR ustaliey linie demarkacyjne miedzy armiami
niemiecke i radziecke, ktara przebiega wzdeue rzeki Pisa do jej ujecia do
Narwi, nastepnie wzdeue rzeki Narew do jej ujs'cia do Bugu, potem wzdeue
Bugu do jego ujecia do Wisey, dalej wzdeue Wisfy do miejsca, gdzie wpada do
niej rzeka San i nastepnie wzdeue rzeki San do jej eradee.
100

53. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W
MOSKWIE
Telegram
Nadany z Berlina 23 wrzeenia 1939 - 3 godz. 40 min. Otrzymany w Moskwie
23 wrzes'nia 1939 - 11 godz. 05 min.
Telegram nr. 417 z 22 wrzeenia
Na telegram nr. 395 ,
Osobiecie panu Ambasadorowi. Scisle tajne!
Jesteemy rawniee tego zdania, ee nadszede czas, aby ustalie ukeadem z
rzedem radzieckim ostateczne strukture terytoriaw polskich. Myel Rosjan w
sprawie linii granicznej wzdeue czterech dobrze znanych rzek w ogale zgadza
sie z punktem widzenia rzedu Rzeszy. Poczetkowo zamierzaeem zaprosie pana
Moeotowa do Niemiec, aby tu sfinalizowae ten ukead. Z uwagi na Paeske
informacje, ee tam przywadcy nie moge opuecie Zwiezku Radzieckiego, zgadzamy
sie na rozmowy w Moskwie. Wbrew memu pierwotnemu zamiarowi powierzenia Panu
prowadzenia tych rokowae, postanowieem sam przyleciee do Moskwy. To, miedzy
innymi, dlatego, ee w tym wypadku uwzgledniajec peenomocnictwa, w jakie
wyposaeye mnie Fiihrer, bedzie moena obejee sie bez dodatkowych zapytae
itd., a zatem, moee bye przyepieszone zawarcie ukeadu. Z uwagi na ogalne
sytuacje, maj pobyt w Moskwie musi potrwae dziee, lub najdeueej dwa dni.
Prosze skontaktowae sie z panami Stalinem i Moeotowem i przetelegrafowae mi
najwczeeniejsze z proponowanych [przez nich] dat.
Ribbentrop
101

54. AMBASADOR NIEMIECKI W MOSKWIE
DO MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 25 wrzeenia 1939 - 22 godz. 58 min. Otrzymany 26 wrzeenia 1939
- 0 godz. 30 min.
Telegram nr. 442 z 25 wrzeenia
eciele tajne!
Pilne!
Stalin i Moeotow poprosili, bym przybye na Kreml dzie o godzinie 20.
Stalin oewiadczye, co nastepuje. Przy ostatecznym uregulowaniu kwestii
polskiej trzeba unikae wszystkiego, co w przyszeoeci moee spowodowae
zadraenienia miedzy Niemcami i Zwiezkiem Radzieckim. Z tego punktu widzenia
uwaea on za nieseuszne pozostawienie niepodlegfej resztki paestwa polskiego.
Proponuje on zatem: z terytorium na wschad od linii demarkacyjnej caee
wojewadztwo lubelskie i ta czeee wojewadztwa warszawskiego, ktara dochodzi
do Bugu, powinny bye doeeczone do naszej porcji. Za to zrzekamy sie
pretensji do Litwy.
Stalin wskazae na te propozycje jako na przedmiot przyszeych rokowae z
Ministrem Spraw Zagranicznych Rzeszy i dodae, ee - jeeeli zgadzamy sie - tq
Zwiezek Radziecki bezzweocznie zabierze sie do rozwiezania problemu paestw
baetyckich w myel Protokoeu z 23 sierpnia i spodziewa sie w tej sprawie
caekowitego poparcia rzedu niemieckiego. Stalin z naciskiem wskazae na
Estonie, eotwe i Litwe, ale nie wspomniae o Finlandii.
Schulenburg

PRZYBYCIE DO MOSKWY MINISTRA
SPRAW ZAGRANICZNYCH
NIEMIEC PANA
VON RIBBENTROPA

27 wrzeenia 1939 r.
27 wrzeenia br. na zaproszenie rzedu ZSRR do Moskwy przybywa Minister
Spraw Zagranicznych Niemiec pan von Ribbentrop
102

w celu omawienia z rzedem ZSRR kwestii, zwiezanych z wydarzeniami w
Polsce.

28 wrzeenia 1939 r.
ROZMOWA PRZEWODNICZeCEGO RADY
KOMISARZY LUDOWYCH I LUDOWEGO
KOMISARZA SPRAW ZAGRANICZNYCH
TOW. W. MOeOTOWA Z MINISTREM SPRAW
ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
P. VON RIBBENTROPEM

27 wrzeenia br. odbyea sie rozmowa Przewodniczecego Rady Komisarzy
Ludowych i Ludowego Komisarza Spraw Zagranicznych ZSRR tow. W. Moeotowa z
ministrem spraw zagranicznych Niemiec p. von Ribbentropem, poewiecona
kwestiom, zwiezanym z wydarzeniami w Polsce.
Rozmowa toczyea sie w obecnoeci tow. Stalina, ambasadora niemieckiego
p. Schulenburga i posta peenomocnego ZSRR w Niemczech tow. Szkwarcewa i
trwaea ponad dwie godziny.

KOMUNIKAT OPERACYJNY SZTABU GENERALNEGO ROBOTNICZO-CHeOPSKIEJ
ARMII CZERWONEJ 27 WRZEeNIA 1939 R.

28 wrzeenia 1939 r.
27 wrzeenia jednostki Armii Czerwonej, posuwajec sie ku linii
demarkacyjnej, zajety Grabowo (15 km na zachad od Augusto-wa), Mazowieck,
Drohiczyn, Krasnystaw, st. Zawada (10 km na zachad od Zamoecia), Krakowiec,
Mos'ciska i st. Sianki (okolice eradee rzeki San).
Operacje oczyszczania terytorium Biaeorusi Zachodniej i Ukrainy
Zachodniej z resztek wojsk polskich trwaje,
103

29 wrzeenia 1939 r.
w sprawie zawarcia niemiecko-
RADZIECKIEGO UKeADU O PRZYJAeNI I GRANICY MIeDZY ZSRR I NIEMCAMI

27--28 wrzeeYiia w Moskwie odbywafy sie, rozmowy miedzy Przewodniczecym
Rady Komisarzy Ludowych i Ludowym Komisarzem Spraw Zagranicznych tow.
Mofotowem i Ministrem Spraw Zagranicznych Niemiec p. von Ribbentropem w
sprawie zawarcia niemiecko-radzieckiego ukeadu o przyjaz'ni i granicy miedzy
ZSRR i Niemcami.
W rozmowach uczestniczyli tow. Stalin i radziecki posee peenomocny w
Niemczech tow. Szkwarcew, a ze strony Niemiec -- ambasador niemiecki w ZSRR
p. Schulenburg.
Rozmowy zostaey sfinalizowane podpisaniem niemiecko-radzieckiego ukeadu
o przyjaeni i granicy miedzy ZSRR i Niemcami, jak tee wymiane dokumentaw
miedzy tow. Mototowem i p. von Ribbentropem w kwestiach ekonomicznych. Nieej
publikuje sie odpowiednie dokumenty.

NIEMIECKO-RADZIECKI UKeAD O
PRZYJAeNI I GRANICY MIeDZY
ZSRR I NIEMCAMI

29 wrzeenia 1939 r.
Rzed ZSRR i Rzed Niemiecki po upadku byeego Paestwa Polskiego
uznaje wyeecznie za swoje zadanie przywracenie pokoju i eadu na tym
terytorium i zapewnienie eyjecym tam narodom pokojowego
wspaeistnienia, odpowiadajecego ich osobliwoeciom narodowym.
W tym celu osiegneey one nastepujece porozumienie:
Artykue I
Rzed ZSRR i Rzed Niemiecki ustalaje jako granice miedzy obopalnymi
interesami paestwowymi na terytorium byeego Paestwa Polskiego linie, ktara
jest zaznaczona na zaeeczonej do tego mapie i zostanie opisana bardziej
szczegaeowo w protokole dodatkowym.
Artykuell
Obydwie Strony uznaje ustalone, w artykule I granice obopalnych
interesaw paestwowych za ostateczne, i wykluczajece wszelke ingerencje
trzecich mocarstw do tej decyzji.
104

Artykue III
Niezbednej przebudowy paestwowej na terytorium na zachad od wymienionej
w artykule linii dokonuje Rzed Niemiecki, na terytorium na wschad od tej
linii -- Rzed ZSRR.
Artykue IV
Rzed ZSRR i Rzed Niemiecki uznaje wyeej wymienione przebudowe za
niezawodny fundament dalszego rozwijania przyjacielskich stosunkaw miedzy
swoimi narodami.
Artykue V
Ukead ten podlega ratyfikacji. Wymiana dokumento'w ratyfikacyjnych
powinna nastepie jak najpredzej w Berlinie.
Ukead staje sie prawomocny od chwili jego podpisania.
Sporzedzono w dwach oryginaeach, w jezykach niemieckim i rosyjskim.
Moskwa, 28 wrzeenia 1939 roku.
Z upowaenienia W imieniu Rzedu
Rzedu ZSRR Niemiec
W. Moeotow J. Ribbentrop
55. PROTOKae POUFNY
Rzed ZSRR nie bedzie stawiae eadnych przeszkad na drodze obywateli
Rzeszy i innych osab pochodzenia niemieckiego, zamieszkaeych na terytoriach,
znajdujecych sie w sferze jego wpeywaw, jeeeli zechce oni przesiedlie sie do
Niemiec lub na terytoria, naleeece do niemieckiej sfery wpeywaw. Zgadza sie,
ee takich przemieszczee bede dokonywali peenomocnicy Rzedu Rzeszy we
wspaepracy z kompetentnymi miejscowymi weadzami, ee zostane zabezpieczone
prawa weasnoeci emigrantaw.
Moskwa, 28 wrzeenia 1939 r.
W imieniu Rzedu Z upowaenienia
Niemiec Rzedu ZSRR
J. Ribbentrop W. Morotow
105

56. TAJNY DODATKOWY PROTOKae
Nieej podpisani peenomocni przedstawiciele os'wiadczaje, ze Rzed
Niemiec i Rzed ZSRR porozumiaey sie w nastepujecej sprawie:
Tajny dodatkowy protokae, podpisany 23 sierpnia 1939 roku, musi bye
poprawiony w punkcie 1, uwzgledniajec ten fakt, ee terytorium Paestwa
Litewskiego odeszeo do sfery wpeywo'w ZSRR, podczas gdy, z drugiej strony,
wojewadztwo lubelskie i czeee wojewadztwa warszawskiego odeszey do sfery
wpeywaw Niemiec (patrz, mape, zafeczone do podpisanego dzisiaj Ukeadu o
Przyjaeni i Granicy). Gdy tylko Rzed ZSRR podejmie specjalne posuniecia na
terytorium litewskim dla ochrony swych interesaw, niniejsza granica
niemiecko-litewska, w celu ustalenia naturalnego i/ prostego opisu
granicznego, musi bye poprawiona w ten sposab, aby terytorium litewskie,
poeoeone na poeudniowy zachad od linii, zaznaczonej na zaeeczonej mapie,
odeszeo do Niemiec.

Moskwa, 28 wrzeenia 1939 r.
W imieniu Rzedu
Niemiec J. Ribbentrop
Z upowaenienia Rzedu ZSRR W. Moeotow

57. TAJNY DODATKOWY PROTOKae
Nieej podpisani peenomocni przedstawiciele, po zawarciu
Niemiecko-Rosyjskiego Ukeadu o Przyjaeni i Granicy, oewiadczaje, ee zgadzaje
sie co do nastepujecego:
Obydwie Strony nie bede pozwalaey na swoich terytoriach na eadne
agitacje polske, dotyczece terytorium drugiej strony. Bede one likwidowaey
na swych terytoriach wszystkie eradea takiej agitacji i informowaey sie
wzajemnie o erodkach, podejmowanych w tym celu.

Moskwa, 28 wrzeenia 1939 r.
W imieniu Rzedu
Niemiec J. Ribbentrop
Z upowaenienia Rzedu ZSRR W. Moeotow

106

OeWIADCZENIE
RZeDaW RADZIECKIEGO
I NIEMIECKIEGO

29 wrzeenia 1939 r.
Gdy Rzed Niemiecki i Rzed ZSRR, podpisujec dzie ukead, ostatecznie
uregulowaey kwestie, zaistniaee w wyniku upadku Paestwa Polskiego, i przez
to zaeoeyfy mocny fundament deugotrwaeego pokoju w Europie Wschodniej, w
obopalnym porozumieniu wyraeaje opinie, ee likwidacja prawdziwej wojny
miedzy Niemcami z jednej strony i Anglie i Francje, z drugiej strony,
odpowiadaeaby interesom wszystkich narodaw. Dlatego obydwa Rzedy skieruje
swe wspalne wysieki, w razie potrzeby w porozumieniu z innymi
zaprzyjaenionymi mocarstwami, aby moeliwie najpredzej osiegnee ten cel.
Jeeeli, jednak, te wysieki obu Rzedaw pozostane bezowocne, to w ten sposab
bedzie ustalony fakt, ee Anglia i Francja ponosze odpowiedzialnoee za
kontynuowanie wojny, przy czym w wypadku kontynuowania wojny Rzedy Niemiec i
ZSRR bede sie konsultowaey ze sobew sprawie niezbednych posuniee.

28 wrzeenia 1939 roku
Z upowaenienia Rzedu ZSRR W. Mototow
W imieniu Rzedu Niemieckiego J. Ribbentrop

58. MINISTER SPRAW ZAGRANICZNYCH RZESZY DO PRZEWODNICZeCEGO RADY
KOMISARZY LUDOWYCH ZSRR
List
Moskwa, 28 wrzeenia 1939 r.
Panie Przewodniczecy!
Mam zaszczyt potwierdzie otrzymanie Paeskiego dzisiejszego listu, w
ktarym komunikuje mi Pan:
„Powoeujec sie na nasze rozmowy, mamy zaszczyt potwierdzie Panu,
ee Rzed ZSRR na podstawie i w duchu osiegnietego przez nas wspalnego
porozumienia politycznego zdecydowany jest maksymalnie rozwijae stosunki
gospodarcze i obrat towarowy miedzy ZSRR i Niemcami. W tym celu obydwie
strony
108

opracuje program ekonomiczny, na ktarego podstawie Zwiezek Radziecki
bedzie dostarczae Niemcom surowcaw, ktare Niemcy z kolei bede wyrawnywaey
dostawami przemyseowymi, realizowanymi w ciegu deueszego czasu. Przy tym
obydwie strony uksztaetuje ten program ekonomiczny w ten sposab, aby obrat
niemiecko-radziecki pod wzgledem swych rozmiaraw znowu osiegnee wielke
objetoee, jaka istniaea w przeszeoeci.
Obydwa rzedy bezzweocznie wydadze niezbedne zarzedzenia dotyczece
zrealizowania wymienionych powyeej przedsiewziee i zatroszcze sie o to, aby
rozmowy rozpoczeey sie jak najpredzej i zostaey doprowadzone do
koeca"¹.
W imieniu i na polecenie Rzedu Rzeszy Niemieckiej, caekowicie
akceptujec to os'wiadczenie, informuje Pana, ee Rzed Rzeszy niemieckiej z
kolei podejmie w tym celu wszystkie niezbedne kroki.
Prosze przyjee, Panie Przewodniczecy, ponowne zapewnienia o moim
najwiekszym uszanowaniu do Pana.
von Ribbentrop

¹ List Mofotowa opubl. w „Prawdzie". 29 wrzeenia 1939
r. - Uw. aut.
59. ROZKeAD DRUGIEJ WIZYTY RIBBENTROPA W MOSKWIE¹
27 wrzeenia 1939 r.
Przybycie na lotnisko o 18.00
Pierwsze spotkanie od godziny 22 do
pierwszej w nocy.
28 wrzeenia 1939 r.
Wznowienie-rozmow od 15 do 18.30
Obiad na Kremlu.
Jeden akt baletu („Jezioro eabedzie");
W tym czasie Stalin prowadzi rozmowy z
eotyszami.
Wznowienie rozmaw o 24.00
Podpisanie o 5 rano.
Nastepnie przyjecie dla delegacji u
ambasadora do 6.30 rano.
29 wrzeenia 1939 r.
Odlot o 12.40.

¹ Znalezione w papierach pomocnika sekretarza stanu Hencke.
-- Uw. red. niem. wyd.
109

OeWIADCZENIE MINISTRA SPRAW
ZAGRANICZNYCH NIEMIEC
P. VON RIBBENTROPA

30 wrzeenia 1939 r.
Przed odjazdem z Moskwy minister spraw zagranicznych Niemiec p. von
Ribbentrop zeoeye pracownikowi TASS nastepujece oewiadczenie:
„Maj pobyt w Moskwie znowu trwae krotko, niestety,izbyt kratko.
Nastepnym razem spodziewam si� zabawie tu deueej. Jednakee dobrze
wykorzystaliemy te dwa dni. Wyjas'niono nastepujece rzeczy:
Przyjaee niemiecko-radziecka zostaea teraz ustalona ostate
cznie.
Obydwie strony nigdy nie dopuszcze do ingerencji trzecich
mocarstw do spraw wschodnioeuropejskich.
Obydwa paestwa pragne, aby pokaj zostae przywracony, eeby
Anglia i Francja zaprzestaey absolutnie bezsensownej i nieperspek-
tywicznej walki przeciwko Niemcom.
Jeeeli, jednak, w tych krajach wezme gare podeegacze do
wojny, to Niemcy i ZSRR bede wiedziee jak na to odpowiedziee".
Minister wskazae nastepnie na osifgniete wczoraj miedzy rzedem Niemiec
i rzedem ZSRR porozumienie w sprawie obszernego programu ekonomicznego,
ktary przyniesie korzys'e obu mocarstwom.
Na zakoeczenie p. von Ribbentrop oswiadczyT: „Rozmowy toczyey
siew szczegalnie przyjacielskiej i wspaniaeej atmosferze. Jednakee przede
wszystkim chciaebym odnotowae wyjetkowo serdeczne przyjecie, jakie zgotowae
mi rzed radziecki i szczegalnie pp. Stalin i Moeotow".

PRASA NIEMIECKA
O PRZYJeCIU
VON RIBBENTROPA NA KREMLU

30 wrzeenia 1939 r.
Berlin, 29 wrzeenia (TASS). Wszystkie gazety na pierwszych kolumnach
drukuje wiadomoee z Moskwy o obiedzie, jaki odbye sie na Kremlu na czesc
niemieckiego ministra spraw zagranicznych Ribbentropa. W korespondencji
podkreela sie, ee obiad na Kremlu upeynee w wyjetkowo serdecznej atmosferze.
W szeregu toastaw, mawi sie w doniesieniu, wyraeono wole dalszego
pogeebiania i umacniania stosunkaw politycznych i gospodarczych miedzy
Niemcami i ZSRR.
110

Stalin i Ribbentrop

ZAeeCZNIK
REFERAT W. MOeOTOWA 1 listopada 1939 r.
Z referatu Przewodniczecego Rady Komisarzy Ludowych i Ludowego
Komisarza Spraw Zagranicznych tow. W. Moeotowa na posiedzeniu Rady
Najwyeszej Zwiezku SRR 31 paedziernika
1939 roku
Towarzysze deputowani!
W ciegu ostatnich dwach miesiecy w sytuacji miedzynarodowej nastepiey
waene zmiany. Dotyczy to przede wszystkim sytuacji w Europie, ale rawniee
krajaw poeoeonych daleko za granicami Europy. W zwiezku z tym trzeba wskazae
na trzy podstawowe okolicznoeci, ktare maje znaczenie decydujece.
Po pierwsze,naleey wskazae na zmiany, jakie zaszey w stosunkach miedzy
Zwiezkiem Radzieckim i Niemcami. Z chwile zawarcia 23 sierpnia
radziecko-niemieckiego ukeadu o nieagresji pofoeono kres nienormalnym
stosunkom, jakie od szeregu lat istniaey miedzy Zwiezkiem Radzieckim i
Niemcami. Miejsce wrogoeci, jake rozpalaey niektare mocarstwa europejskie,
zajeeo zblieenie i nawiezanie przyjacielskich stosunkaw miedzy ZSRR i
Niemcami. Dalsza poprawa tych nowych, dobrych stosunkaw znalazea swaj wyraz
w niemiecko-radzieckim ukeadzie o przyjaeni i granicy miedzy ZSRR i
Niemcami, podpisanym 28 wrzeenia w Moskwie. Doniosey, zwrot, jaki nastepie w
stosunkach miedzy Zwiezkiem Radzieckim i Niemcami, miedzy dwoma najwiekszymi
paestwami Europy, musiae wpeynee na caee sytuacje miedzynarodowe. Przy tym
wydarzenia caekowicie potwierdziey te ocene politycznego znaczenia zblieenia
radziecko-niemieckiego, dokonane na poprzedniej sesji Rady Najwyeszej.
Po drugie, trzeba wskazae na ten fakt, jak kleska militarna Polski
upadek Paestwa Polskiego. Koea rzedzace Polski dueo chefpiey sie
,,trwatoscie" swego paestwa i „potege" swej armii. Jednakee
wystarczyeo krotkiego uderzenia zadanego Polsce najpierw przez armie
niemiecke, a nastepnie -- przez Armie Czerwone, aby nic nie pozostaeo z tego
szpetnego tworu Traktatu Wersalskiego, ktary eye kosztem ucisku niepolskich
narodowoeci. „Tradycyjna polityka" bezpryncypialnego lawirowania i gry
miedzy Niemcami i ZSRR okazaea sie bezpodstawne i caekowicie zbankrutowaea.
112

Po trzecie, naleey przyznae, ee wielka wojna, jaka wybuchea w Europie,
spowodowaea gruntowne zmiany w caeej sytuacji miedzynarodowej. Ta wojna
rozpoczeea sie, miedzy Niemcami i Polske i przeksztaeciea sie w wojne miedzy
Niemcami -- z jednej strony, Anglie i Francje, -- z drugiej strony. Wojna
miedzy Niemcami i Polske zakoeczyea sie predko z przyczyny caekowitego
bankructwa przywadcaw polskich.¹ Jak wiadomo, Polsce nie pomogey
gwarancje ani angielskie, ani francuskie. Dotychczas, mawiec weaeciwie, nie
wiadomo, co to byey za „gwarancje". (Ogalny emiech). Wojna, jaka sie
rozpoczeta miedzy Niemcami i blokiem anglo-francuskim, znajduje sie dopiero
w swoim pierwszym stadium i nie rozwineea sie jeszcze naleeycie. Jednakee
jest zrozumiaee, ee taka wojna musiaea spowodowae gruntowne zmiany w
sytuacji Europy i nie tylko Europy.
W zwiezku z tymi waenymi zmianami w sytuacji miedzynarodowej niektare
stare sformueowania, jakimi poseugiwalis'my sie jeszcze niedawno -- i do
ktarych wielu tak sie przyzwyczaieo -- se wyraenie przestarzaee i teraz nie
se do przyjecia. Trzeba sobie zdae z tego sprawe, aby uniknee raeecych
beedaw w ocenie zaistniaeej nowej sytuacji politycznej w Europie.
Wiadomo, na przykead, ee w ciegu ostatnich kilku miesiecy takie pojecia
jak „agresja", „agresor" uzyskaey nowe konkretne tresc", nabraey
nowego sensu. Nie trudno domyelee sie, ee teraz nie moeemy poseugiwae sie
tymi pojeciami w tym samym sensie, jak, powiedzmy, 3--4 miesiece temu.
Teraz, jeeeli mawie o wielkich mocarstwach Europy, to Niemcy znajduje sie w
sytuacji paestwa, deeecego do najszybszego zakoeczenia wojny i do pokoju,
natomiast Anglia i Francja, ktare jeszcze wczoraj wystgpowafy przeciwko
agresji, opowiadaje sie za kontynuowaniem wojny i przeciwko zawarciu pokoju.
Jak widzicie, role sie zmieniaje.
Wyraenie se bezpodstawne praby rzedaw angielskiego i francuskiego
usprawiedliwienia tej swojej nowej pozycji zobowiezaniami udzielonymi
Polsce. Jak kaedy rozumie, nie moee bye nawet mowy o odbudowie starej
Polski. Dlatego bezsensowne jest kontynuowanie obecnej wojny pod flage
odbudowy poprzedniego Paestwa Polskiego. Rozumiejec to, rzedy Anglii i
Francji nie chce, jednak, zaprzestania wojny i przywracenia pokoju, lecz
szukaje nowego usprawiedliwienia do kontynuowania wojny przeciwko Niemcom. W
ostatnim okresie koea rzedzece Anglii i Francji usieuje przedstawie siebie
jako bojownikaw o demokratyczne prawa narodaw przeciwko hitleryzmowi, przy
czym rzed angielski ogeosie, ee rzekomo dla niego celem wojny przeciwko
Niemcom jest ni wiecej, ni mniej, jak „zniszczenie hitleryzmu".
Wynika, ee angielscy, a razem rawniee francuscy zwolennicy wojny ogeosili
przeciwko Niemcom cos' w rodzaju „wojny ideologicznej",
przypominajecej dawne wojny religijne. Rzeczywiecie, w swym czasie wojny
religijne przeciwko
113

heretykom i innowiercom byey modne. Jak wiadomo, spowodowaey one
najcieesze skutki dla mas ludowych, doprowadziey do ruiny gospodarczej i
zdziczenia kulturalnego narodaw. Nic innego te wojny nie mogey dae. Ale te
wojny byey w okresie eredniowiecza. Czy nie do tych czasaw eredniowiecza, do
czasaw wojen religijnych, przesedo'w i zdziczenia kulturalnego powracajf
znowu klasy rzedzece Anglii i Francji? W kaedym razie, pod
„ideologiczne" flage teraz zainicjowano wojne o jeszcze wiekszej skali
i o jeszcze wiekszym zagroeeniu dla narodaw Europy i caeego ewiata. Ale taka
wojna nie ma sobie eadnego usprawiedliwienia. Ideologie hitleryzmu, jak i
kaedy system ideologiczny, moena akceptowae lub negowae-jest to rzecz
pogledaw politycznych. Ale kaedy czeowiek zrozumie, ee ideologii nie da sie
zniszczye siee, nie moena zniszczye jej wojne. Dlatego nie tylko nie ma
sensu, ale jest po prostu przestepstwem prowadzenie takiej wojny, jak wojna
o „zniszczenie hitleryzmu", oseaniana faeszywef lage walki o
„demokracje"...
Czy to nie jasne, ee celem obecnej wojny w Europie nie jest to, o czym
mawi sie w wystepieniach oficjalnych dla szerokiego'ogaeu seuchaczy we
Francji i Anglii, to jest nie walka o demokracje, a coe innego, o czym ci
panowie nie mawieotwarcie.
Prawdziwe przyczyne wojny anglo-francuskiej przeciwko Niemcom nie jest
to, ee Anglia i Francja zaprzysiegey, ie rzekomo odbuduje poprzednie Polske,
i, naturalnie, nie to, ee postanowiey one podjee sie walki w obronie
demokracji. Koea rzedzece Anglii i Francji maje, oczywiecie, inne, bardziej
prozaiczne motywy wojny przeciwko Niemcom. Te motywy nie naleee do dziedziny
jakiejkolwiek ideologii, a do sfery ich interesaw wyeecznie materialnych,
jako poteenych mocarstw kolonialnych... Obawy, zwiezane z utrate panowania
nad ewiatem, dyktuje koeom rzedzecym Anglii i Francji polityke rozpalania
wojny przeciwko Niemcom.
W ten sposab imperialistyczny charakter tej wojny jest oczywisty
kaedemu, kto chce widziee prawdziwy stan rzeczy, kto nie zamyka oczu na
fakty.
Z tego wszystkiego widae, komu potrzebna jest ta wojna, prowadzona o
panowanie nad ewiatem. Naturalnie, ee nie klasie robotniczej. Taka wojna nie
rokuje klasie robotniczej nic innego, pracz krwawych ofiar i klesk.
Zatem osedecie sami, czy sie zmieniea lub nie w ostatnim okresie treee
takich pojee, jak „agresja", „agresor"? eatwo jest dostrzec, ee
ueywanie tych seaw w dawnym sensie r- tj. jak to byeo przed ostatnim
decydujecym zwrotem w stosunkach politycznych miedzy Zwiezkiem Radzieckim i
Niemcami i przed wybuchem wielkiej wojny imperialistycznej w Europie -- moee
powodowae w geowach tylko metlik i nieuchronnie bedzie skeaniae do
faeszywych wnioskaw. By si� to nie staeo, nie powinniemy dopuszczae do
niekrytycznego stosunku wzgledem tych samych pojee, ktare se niezmienne w
nowej sytuacji miedzynarodowej.
114

Tak sie uksztaetowaea sytuacja miedzynarodowa w ostatnim okresie.
Przejdemy do zmian, jakie nastepiey w polityce zagranicznej samego
Zwiezku Radzieckiego. Zmiany zaszey tu spore, ale, gdy sie mawi o sprawie
geawnej, to trzeba przyznae rzecz nastepujece, dzieki konsekwentnemu
realizowaniu naszej pokojowej polityki zagranicznej, zdoealiemy znacznie
umocnie nasze pozycje i wage miedzynarodowe Zwiezku Radzieckiego.
(Deugotrwaee oklaski).
Jak jue powiedziaeem, nasze stosunki z Niemcami poprawiey sie
gruntownie. Sprawy rozwijaey sie tu w kierunku zacieeniania przyjacielskich
stosunkaw, rozwijania praktycznej wspaepracy i poparcia politycznego Niemiec
w ich deeeniach do pokoju. Zawarty miedzy Zwiezkiem Radzieckim i Niemcami
ukead o nieagresji zobowiezywae nas do neutralnoeci w razie udziaeu Niemiec
w wojnie. Konsekwentnie realizowaliemy te linie. Z tym wcale nie byeo
sprzeczne rozpoczete 17 wrzes'nia wkraczanie naszych wojsk na terytorium
byeej Polski. Rzed radziecki rozeseae do wszystkich paestw, z ktarymi
utrzymuje stosunki dyplomatyczne, specjalne note. z oewiadczeniem, ee ZSRR
rawniee nadal bedzie wobec nich prowadzie polityke neutralnoeci. Jak
wiadomo, nasze wojska wkroczyey na terytorium Polski dopiero wtedy, gdy
Paestwo Polskie rozpadeo sie i faktycznie przestaeo istniee. Naturalnie, ee
nie moglis'my pozostae obojetni wobec tych faktaw, gdye w wyniku tych
wydarzee przed nami zaistniaey palece problemy bezpieczeestwa naszego
paestwa. Ponadto, rzed radziecki musiae sie liczye z wyjetkowe, sytuacje,
jaka zaistniaea dla bratniej ludnoeci Ukrainy Zachodniej i Biaeorusi
Zachodniej, ktara w nie istniejecej jue Polsce zostaea porzucona na pastwe
losu.
Dalsze wydarzenia w peeni potwierdziey, ee nowe stosunki
ra-dziecko-niemieckie zbudowane se na mocnej podstawie wzajemnych interesaw.
Po wkroczeniu jednostek Armii Czerwonej na terytorium byeego Paestwa
Polskiego zaistniaey powaene zagadnienia rozgraniczenia interesaw
paestwowych ZSRR i Niemiec. Sprawy te zostaey uregulowane szybko na zasadach
wzajemnej zgody. Zawarty w koecu paedziernika niemiecko-radziecki ukead o
przyjaeni i granicy miedzy ZSRR i Niemcami utrwalie nasze stosunki z
Paestwem Niemieckim.
Stosunki Niemiec z innymi bureuazyjnymi paestwami zachodnioeuropejskimi
w ostatnich dwach dziesiecioleciach okreelaeo przede wszystkim deeenie
Niemiec do zerwania pet Traktatu Wersalskiego, ktarego twarcami byey Anglia
i Francja przy aktywnym udziale Stanaw Zjednoczonych Ameryki¹. W
ostatecznym wyniku to weaenie doprowadzieo do obecnej wojny w Europie.
Stosunki Zwiezku Radzieckiego z Niemcami ksztaetowaey sie na innej
zasadzie, nie majecej nic wspalnego z interesami uwiecznienia powojennego
ukeadu wersalsk ego. Zawsze bylis'my tego zdania, ee silne Niemcy se
nieodzownym warunkiem trwaeego pokoju w Europie. Byeoby rzecze emieszne
myelee, ee Niemcy moena „po prostu wytrecie z szeregu" i zrzucie z
rachunku. Mocarstwa,
115

piastujece to geupie i niebezpieczne marzenie, nie uwzgledniaje
smutnych doewiadczee Wersalu, nie zdaje sobie sprawy z istniejecej potegi
Niemiec i nie rozumieje tego, ee praba powtarzenia Wersalu w obecnej
sytuacji miedzynarodowej, gruntownie raeniecej sie od sytuacji 1914 roku,
moee zakoeczye sie dla nich krachem.
Nieugiecie deeymy do poprawy stosunkaw z Niemcami i z zadowoleniem
powitalis'my takiego rodzaju deeenie w samych Niemczech. Teraz nasze
stosunki z Paestwem Niemieckim uksztaetowane se na przyjacielskich zasadach,
na gotowoeci popierania deeenia Niemiec do pokoju, a jednoczeenie na
pragnieniu maksymalnego wspaedziaeania z rozwijaniem radziecko-niemieekich
stosunkaw gospodarczych z wzajemne korzyecie obu paestw. Trzeba odnotowae
specjalnie ee zmiany, jakie zaszey w stosunkach radziecko-niemieekich w
dziedzinie politycznej, stworzyey sprzyjajece przeseanki do rozwoju
radziecko-niemieekich stosunkaw gospodarczych. Ostatnie rozmowy gospodarcze
delegacji niemieckiej w Moskwie i toczece sie obecnie rokowania radzieckiej
delegacji gospodarczej w Niemczech, przygotowuje obszerne podstawe do
rozwijania obrotu towarowego miedzy Zwiezkiem Radzieckim i Niemcami. Teraz
pozwalcie omawie wydarzenia, zwiezane bezpos'rednio z wkroczeniem naszych
wojsk na terytorium byeego Paestwa Polskiego. Nie ma potrzeby opisywania
przebiegu tych wydarzee. O tym wszystkim obszernie pisaea nasza prasa i,
towarzysze deputowani, dobrze jestes'cie obeznani z faktycznym stanem.
Powiem tylko o rzeczach najbardziej istotnych.
Nie ma potrzeby udowadniae, ee w chwili caekowitego rozpadu Paestwa
Polskiego nasz rzed zobowiezany bye do podania pomocnej deoni zamieszkaeym
na terytorium Ukrainy Zachodniej i Biaeorusi Zachodniej braciom -- Ukraiecom
i braciom -- Biaeorusinom. Weaenie on tak postepie. (Huczne, deugotrwaee
oklaski. Deputowani wstaje i urzedzaje owacje)... Podczas bojowego marszu
Armii Czerwonej przez te rejony nasze jednostki wojskowe miejscami miaey
powaene starcia z jednostkami polskimi, a wiec byey tee ofiary... Ogalna
liczba ofiar, jakie poniosea Armia Czerwona na terytorium Biaeorusi
Zachodniej i Ukrainy Zachodniej, wynosi: zabitych -- 737, rannych -- 1862,
to jest ogaeem - 2599 ludzi. ... Terytorium Ukrainy Zachodniej razem z
terytorium Biaeorusi Zachodniej, jakie przeszeo do nas, wynosi 196 tysiecy
kilometraw kwadratowych, a ludnoee -- okoeo 13 milionaw osab, w tym
Ukraiecaw -- ponad 7 miliono'w, Biaeorusinaw - ponad 3 miliony, Polakaw -
przeszeo 1 milion. eydaw -- przeszeo 1 milion...2

¹ Kongres USA odmawie ratyfikowania Traktatu Wersalskiego. -
Uw. aut. Przytacza sie ze skratami. -- Uw. aut.
116

Na rocznice podpisania radziecko-niemieckiego Paktu o nieagresji.
Plakat radziecki dla Ukrainy Zachodniej
117

Moskwa. Kreml, 24 sierpnia 1939 r. godzina 5 rano.
Pakt zawarty. Stalin wznosi toast za Hitlera, ktarego, jak wie,
„bardzo
kocha narad niemiecki"

Mawieem jue, jak Stalin pojmowae te umowe. Literalnie pysznie
sie jak paw. Chodzie z zadartym nosem i mawie doseownie: ,/Jabr-
aeem Hitlera, nabraeem Hitlera"
N. Chruszczow „Wspomnienia"
119

HITLER O PAKCIE RADZIECKO-NIEMIECKIM
Pakty maje znaczenie dopaty, dopaki se poeyteczne dla naszych
celaw... Rosja zreszte tee bedzie przestrzegaea paktaw, zanim se
Karykatura radziecka 1942 roku
120
one jej poeyteczne

SOJUSZ STALINA Z HITLEREM
1. KANCELARIA MSZ DO AMBASADY NIEMIECKIEJ W MOSKWIE
Telegram
Kancelaria MSZ 500 Berlin, 27 wrzeenia 1939 r.
Nr. 435
Pilne!
Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rek weasnych!¹
Tekst telegramu nr 163 z Tallinna z dn. 26 do dziaeu attache dla
Dowadztwa Naczelnego armii
Estoeski naczelnik sztabu² zakomunikowae mi, ee Rosjanie
nalegaje na sojusz. Oewiadczye, ee Rosjanie eedaje bazy morskiej w porcie
baetyckim oraz lotniczej na wyspach estoeskich. Sztab generalny polecie
przyjee te eedania, gdye pomoc niemiecka jest wetpliwa i sytuacja moee sie
jedynie pogorszye. 25 i 26 wrzeenia samolot rosyjski dokonae lotdw nad
terytorium estoeskim. Sztab generalny wydae rozkaz nie strzelae do samolotu,
eeby nie komplikowae sytuacji. Reussin³. Froch-wein⁴.
Brucklmeier⁵

¹Ribbentrop w owych dniach przebywae w Moskwie.
-- Przyp. J. F.
²Generae major N. Reeck. -- Przyp. red. wyd. niem.
³Niemiecki attache wojskowy w Estonii. -- Przyp. red. wyd.
niem.
⁴ Wyseannik niemiecki w Estonii. -- Przyp. red. wyd. niem.
⁵ Urzednik MSZ Niemiec. - Przyp. J. F.
121

2. KANCELARIA MSZ DO AMBASADY NIEMIECKIEJ W MOSKWIE
Telegram
Kancelaria MSZ 499 Berlin, 27 wrzeenia 1939 r.
Nr 436
Pilne!
Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rek weasnych!
Tekst telegramu nr 245 z dn. 26 z Helsinek
Minister spraw zagranicznych [Finlandii]¹ powiadomie mnie o
eedaniach stawianych Estonii przez Rosje i zauwaeye, ee Finlandia gotowa
jest polepszye swe stosunki z Rosje, lecz nigdy nie zgodzi sie na podobne
eedania, nawet jeeli dojdzie do gorszego².
Wskazaeem na raenice w sytuacji Estonii oraz Finlandii i poradzieem
Ministrowi spraw zagranicznych, by zapewnie bezpieczeestwo swego kraju
poprzez polepszenie stosunkaw z Niemcami i Rosje.
Minister spraw zagranicznych z tym sie zgodzie; wskazae na caekowite
znikniecie wpeywaw brytyjskich na Baetyku. Blu-cher³.
Brucklmeier
¹J. Eicco. -- Przyp. red. wyd. niem.
²To jest do wojny. -- Przyp. J. F.
³Dr von Blticher, wyseannik niemiecki w Finlandii. --
Przyp. red. wyd.
niem.
3. RIBBENTROP DO MOeOTOWA
List
Moskwa, 28 wrzeenia 1939 r Poufnie!
Panie Przewodniczecy!
Mam zaszczyt potwierdzie odbiar Waszego dzisiejszego listu, w ktarym
donosicie mi co nastepuje:
122

„W celu speenienia mego dzisiejszego listu odnos'nie stworzenia
wspalnego programu gospodarczego¹ Rzed ZSRR podejmuje sie
okazywania pod wszystkimi wzgledami wspaedziaeania niemieckim tranzytowym
przewozom z Rumunii i do Rumunii koleje Garny elesk - Lemberg [Lwaw] -
Koeomyja. Obydwa rzedy w ramach planowanych pertraktacji 'handlowych
zamierzaje niezweocznie porozumiee sie co do realizacji tranzytowych
przewozaw. To samo dotyczy niemieckiej komunikacji tranzytowej z Iranem,
Afganistanem oraz krajami Dalekiego Wschodu.
Rzed ZSRR oewiadcza poza tym, ze gotaw jest dostarczae [Niemcom] pracz
ustalonej iloeci ropy naftowej, o jakiej sie umo'wiono wczes'niej lub o
ktarej tocze sie wstepne rozmowy, dodatkowe iloee opy naftowej, odpowiednio
do przetwarstwa ropy naftowej rocznie w rejonach Drohobycza i Boryseawa z
zastrzeeeniem, ee jedna poeowa tej iloeci bedzie dostarczana do Niemiec z
wyeej wspomnianych kopalni ropy naftowej, druga zae czeee z innych kopalni
ropy naftowej ZSRR. Za te dodatkowe dostawy ropy naftowej ZSRR zgadza sie
otrzymywae w charakterze kompensaty antracyt i rury stalowe".
W imieniu rzedu Cesarstwa Niemieckiego zawiadomienie to przyjmuje z
zadowoleniem i zgode.
Przyjmijcie, Panie Przewodniczecy, nowe zapewnienia o mym jak
najwyeszym dla Was szacunku.
von Ribbentrop

¹ Nie zamieszcza sie. -- Przyp. 1. F.
4. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 3 dn. paedziernika 1939 - 12.04. Otrzymany 3 paedziernika 1939
- 23.10
Nr 463 z dn. 3 paedziernika Bardzo pilne! eciele tajne!
Moeotow o godzinie 14 wezwae mnie dzie do siebie, eeby zakomunikowae co
nastepuje:
Rzed radziecki oewiadczy Ministrowi spraw zagranicznych Litwy, ktary
przybywa dzie [do Moskwy],ee w ramach przyja-
123

cielskiego uregulowania stosunkaw wzajemnych, bye moee podobnego do
wariantu estoeskiego, rzed radziecki chce przekazae miasto Wilno i jego
okolice Litwie, rawnoczeenie zae rzed radziecki wskaee Litwie, ee powinna
przekazae "Niemcom dobrze znane czeee swych terenaw. Moeotow ciekawie sie,
jake mamy na wzgledzie formalne procedure. Idea jego polega na jednoczesnym
podpisaniu protokoeu radziecko-litewskiego o Wilnie i protokoeu
niemiecko-litewskiego o terytorium litewskim, ktare jest nam przekazywane.
Odpowiedziaeem, ee ta propozycja nie wydaje mi sie ciekawe. Logiczniej
by byeo, eeby rzed radziecki z poczetku wymienie Wilno na ten pas ziemi,
ktary jest nam przeznaczony, a potem przekazae go nam. Zdawaeo sie, ee
Moeotow nie zgadzae sie z moje propozycje, ale pozwolie mi przekonsultowae
sie z moim rzedem i dae mu odpowiede jutro przed poeudniem.
Propozycja Moeotowa wydaje mi sie zgubna, gdye w oczach caeego s'wiata
bedziemy wygledali „grabieecami" terytorium litewskiego, gdy rzed
radziecki tymczasem uwaeany bedzie za ofiarodawce. Wydaje mi sie, ee warto
wziee pod uwage maj plan tej akcji. Poza tym prosiebym Was rozwaeye celowoee
udokumentowania oddzielnym tajnym protokoeem radziecko-niemiec-kim
przekazania nam tego terytorium litewskiego przed tym, zanim Zwiezek
Radziecki faktycznie przyeeczy Litwe - myel, na kto'rej jak rozumiem,
poczetkowo opieraey sie porozumienia odnos'nie Litwy.
Schulenburg
5. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Berlin, 4 paedziernika 1939 r.
eciele tajne!
Nr 488
Na Wasz telegram nr 463
Sposab przekazania strefy terytorium litewskiego zaproponowany przez
Moeotowa tee uwaeam za nie do przyjecia. Poproecie, prosze, Moeotowa, by w
danym momencie nie omawiae z Litwinami tej kwestii terytorialnej. Lepiej
niech rzed radziecki na wypadek wprowadzenia wojsk radzieckich do
124

Litwy, co prawdopodobnie jest oczekiwane, zobowieee sie wzgledem
Niemiec pozostawie te strefe terytorium litewskiego nie okupowane i udzieli
Niemcom prawa ustalenia swego terminu, kiedy zostanie dokonane formalne
przekazanie terytorium. Zrozumienie wzajemne w tej kwestii ma bye osiegniete
w przyszeoeci poprzez wymiane tajnych listaw miedzy Wami a Moeotowem.
Minister spraw zagranicznych Rzeszy
Zgodnie ze wskazawke Ministra spraw zagranicznych Rzeszy telegram ten
za jego podpisem zostae nadany od razu. Haus, 4 paedziernika¹.
O godzinie 11 treee tego telegramu przekazaeem w postaci zawoalowanej
telefonicznie hrabiemu Schulenburgowi. Dokeadnie zrozumiae instrukcje. Hans,
4 paedziernika¹.

* Notatki zrobione na telegramie przez pomocnika sekretarza stanu
Hausa. - Przyp. J. F.
6. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 5 paedziernika 1939 - 00.30
eciele tajne!
Pilne!
Nr 470 z dn. 4 paedziernika
Uzupeenienie do mego telegramu nr 463 z dn. 3 paedziernika
Tego ranka od razu po pierwszym telefonie pomocnika sekretarza stanu
Hausa przekazaeem Moeotowowi proebe nieroz-geaszania litewskiemu Ministrowi
spraw zagranicznych niczego, co sie tyczy porozumienia
niemiecko-radzieckiego odnoenie Litwy. Moeotow poprosie mnie o spotkanie o
godzinie 17 i powiedziae, ee niestety wczoraj wypadeo poinformowae Ministra
spraw zagranicznych Litwy o tym porozumieniu, poniewae mimo caeej lojalnoeci
wzgledem nas nie mage postepie inaczej. Czeonkowie delegacji litewskiej byli
niezwykle podnieceni i zasmuceni; oewiadczyli, ee strata weaenie tego
regionu bedzie
125

szczegalnie dotkliwa, poniewae liczni wybitni dziaeacze narodu
litewskiego pochodze z tej czeeci Litwy. Tego ranka o godzinie 8 litewski
Minister spraw zagranicznych odleciae do Kowna. Do Moskwy ma zamiar
powro'cic po jednym - dwach dniach.
Powiedziaeem, ee niezweocznie zawiadomie o tym telefonicznie maj rzed;
po tym zatelefonowaeem do pana Hausa. Po godzinie Moeotow zakomunikowae mi,
ee Stalin osobiecie prosi rzed niemiecki, by w danym momencie nie nalegae na
przekazanie strefy terytorium litewskiego [Niemcom].
Schulenburg
7. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Berlin, 5 paedziernika 1939 - 3.43 Moskwa, 5 paedziernika 1939 - 11.55
Pilne! ecisee tajne!
Nr 497 z dn. 4 paedziernika
Na dzisiejsze doniesienie telefoniczne ambasadora
Misja dyplomatyczna w Kownie otrzymaea nastepujece instrukcje:
1. Wyeecznie Was osobiecie zawiadamiam o tym, eo nastepuje: w toku
podpisania 23 sierpnia paktu niemiecko-rosyjskiego o nieagresji zostae
dokonany ecisee tajny podziae sfer wpeywaw w Europie Wschodniej. Zgodnie z
tym podziaeem Litwa byea weeczona do sfery wpeywaw niemieckich, gdy
tymczasem na terenach byeego Paestwa Polskiego granica zostaea ustalona na
tak zwanej linii czterech rzek (Pisa - Narew -Wisea - San). Jue wtedy
eedaeem, eeby Wileeszczyzna i Wilno zostaey przyeeczone do Litwy, na co rzed
radziecki wyrazie zgodze. 28 wrzeenia, podczas omawiania umowy o przyjaeni i
granicy, porozumienie ulegeo zmianie w tym sensie, ee Litwa i Wileeszczyzna
zostaey weeczone do rosyjskiej sfery wpeywaw, a za to w zamian z terenaw
polskich do sfery wpeywaw Niemiec przeszey wojewadztwo lubelskie oraz
znaczna czes'e wojewadztwa warszawskiego, a takee rejon miasta Suwaek.
Poniewae weeczenie Suwalszczyzny do niemieckiej sfery wpeywaw spowodowaeo
komplikacje w przeprowadzeniu linii granicznej, zgodziliemy sie, ee na
wypadek, jeeeli Sowieci poczynie wzgledem Litwy
126

specjalne kroki, wiec nieduea strefa terytorium poeudniowo-za-chodniego
Litwy, dokeadnie zaznaczona na mapie, przejdzie do Niemiec.
2. Hrabia von Schulenburg dzisiaj doniase, ee Moeotow wbrew naszym
eyczeniom minionego wieczoru powiadomie litewskiego Ministra spraw
zagranicznych o tym poufnym porozumieniu. Prosze teraz ze swej strony
poinformowae rzed litewski w danej kwestii ustnie i eciele poufnie w takim
duchu:
Od razu po podpisaniu 23 sierpnia radziecko-niemieckiego paktu o
nieagresji celem unikniecia komplikacji miedzy nami a rzedem radzieckim
prowadzone byey pertraktacje o rozgraniczeniu sfer wpeywaw niemieckich i
radzieckich w Europie Wschodniej. W czasie tych pertraktacji polecieem
zwracie Litwie Wileeszczyzne, na co rzed radziecki udzielie mnie swej zgody.
Zgodnie z Ukeadem o przyjaeni i granicy z dn. 28 wrzes'nia, jak wynika z
opublikowanej radziecko-niemieckiej linii demarka-cyjnej, terytorium
Suwalszczyzny wysuniete w kierunku Niemiec przyeecza sie do Niemiec.
Poniewae granica ta byea zagmatwana i nienaturalna, zachowaeem za Niemcami
prawo do jej zmian w tym sensie, ee do nas odejdzie dodatkowo nieduea strefa
terytorium litewskiego. Oddanie Litwie Wilna tee byeo omawiane podczas tych
pertraktacji. Teraz jestes'cie upowaenieni zawiadomie rzed litewski, ee rzed
Rzeszy dany moment nie uwaea za odpowiedni do rozwiezania kwestii zmiany
granic. Stawiamy jednak warunek, eeby rzed litewski rozpatrywae te kwestie
jako eciele poufne. (Koniec instrukcji dla Kowna.)
Prosze zawiadomie pana Moeotowa o naszym doniesieniu rzedowi
litewskiemu. Nastepnie prosze poprosie go, jak jue byea mowa w poprzednim
telegramie, eeby wskazana strefa graniczna terytorium litewskiego na wypadek
poseania wojsk radzieckich do Litwy nie byea przez me zajmowana i eeby
Niemcom pozostawiono prawo do wyznaczenia daty wykonania porozumienia o
oddaniu dla Niemiec wymienionego terytorium. Oba punkty tej kwestii w
przyszeos'ci powinny znalez'e odbicie w tajnej wymianie listaw miedzy Wami a
Moeotowem.
Ribbentrop
127

Z PRZEMaWIENIA HITLERA WREICHSTAGU

7 paedziernika 1939 r.
Berlin, 6 paedziernika (TASS). Dzisiaj o godzinie drugiej po poeudniu
odbyeo sie posiedzenie Reichstagu niemieckiego. Po kro'tkim seowie wstepnym
Goeringa, ktary zeoeye hoed pamieci polegeym na froncie polskim, wystepie z
deklaracje Hitler.
Przemawienie Hitlera trwaeo paetorej godziny.
Hitler na poczetku swego przemawienia podsumowae wyniki wojny z Polske.
W ciegu dwach tygodni, powiedziae, przestaeo istniee paestwo liczece 36
milionaw ludnoeci, majece armie przeszeo z 50 dywizji... Zdaniem Hitlera
przyczyna zwyciestwa armii niemieckiej tkwi nie tylko w bohaterstwie i
ofiarnoeci eoenierzy, udoskonaleniu techniki bojowej oraz wysokich
kwalifikacjach dowadztwa, lecz, co jest rzecze geawne, w braku zdolnoeci
eyciowej paestwa polskiego. Na koeciach oraz krwi Niemcaw i Rosjan,
oewiadczye Hitler, bez jakiegokolwiek uwzglednienia warunkaw historycznych,
etnograficznych i gospodarczych byeo stworzone paestwo, ktare nie miaeo
eadnego prawa do istnienia...
W zwiezku z wynikami dziaeae wojennych w Polsce Hitler zatrzy-mat sie
przy kwestii wspaepracy Niemiec i ZSRR. Rosja, oewiadczye, nie widzi eadnych
przyczyn przeszkadzajecych ustaleniu eciseej wspaepracy miedzy naszymi
paestwami. Raenice w reeimach nie moge stanowie przeszkody we wspalnej
aktywnej walce o pokaj. Pakt z ZSRR jest punktem zwrotnym w rozwoju
niemieckiej polityki zagranicznej, podstawe deugofalowej i szczeeliwej
wspaepracy Niemiec z ZSRR w sprawie likwidacji zarzewi wojny i zapewnienia
bezpieczeestwa narodaw. Zawarte porozumienie doee przejrzyecie wskazuje, ee
twierdzenie o niemieckich planach ekspansji na Ukraine, Ural, Rumunie itp.
se wymyseem. Na Wschodzie Europy dzieki wysiekom Niemiec i Rosji ustala sie
spokaj oraz pokaj. Interesy Niemiec i Rosji w tym caekowicie se zbieene.
Kaedy na swym odcinku bedzie dbae o swe interesy i budowae pokojowe eycie...
128

Z ROZMOWY RIBBENTROPA Z KORESPONDENTEM JAPOeSKIM

7 paedziernika 1939r.
Berlin, 6 paedziernika (TASS)... Jestem bardzo zadowolony z przebiegu i
wynikaw pertraktacji miedzy Niemcami a ZSRR, ktare doprowadziey do
wyjaenienia sytuacji w byeym obwodzie polskim, a tym samym i w Europie
Wschodniej. Jestem przekonany, ee ustalenie sie spokoju i eadu w tych
obwodach bedzie nie tylko korzystne i przyniesie szczeecie raenym
narodowoeciom, zamieszkaeym na tym terytorium, lecz po zlikwidowaniu tego
zarzewia niepokoju w Europie poczyniony zostanie znaczny krok zmierzajecy do
uporzedkowania powszechnego pokoju. Uwaeam, ee takie uregulowanie kwestii
jest nauczke dla wszystkich podeegaczy do wojny i zostanie szczerze powitane
przez wszystkie pokaj mifujece narody. Niemcy i Rosja Radziecka w swym
wspalnym oewiadczeniu zaproponowaey Anglii i Francji wybar: czy chce one
wojny czy pokoju. Decyzja naleey do mocarstw zachodnich...
Niemcy zawsze pragneey pokoju, a nie wojny. Wojna z Polske zostaea nam
narzucona wbrew wszystkim rozwaenym propozycjom Fiihrera. Tak samo na
Zachodzie wojne wypowiedziaey nie Niemcy, lecz Anglia i Francja. Niemcy
wciee gotowe se zawrzee pokaj, co wcale nie jest nowos'cie. W kaedym bede
razie mocarstwa zachodnie w predkim czasie musze podjee decyzje. Bezmyelnej
groebie angielskich podeegaczy do wojny „zniszczenia hitleryzmu" -- co
nie oznacza nic innego jak zniszczenie narodu niemieckiego -- z powodzeniem
moee bye przeciwstawione takie haseo niemieckie, jak na przykead
„zniszczenie demokracji angielskiej"...
Jeeeli zajrzee do prasy, w szczegalnoeci po opublikowaniu pokojowego
oewiadczenia niemiecko-radzieckiego, moena sie przekonae, jak dziaeaje
podeegacze do wojny. Miedzynarodowi podeegacze wojenni dzie nie bede sie
bali podjudzania narodaw angielskiego i francuskiego przeciwko Niemcom,
jutro natomiast nie bede sie bali poszczue jeden na drugiego narody
amerykaeski i japoeski...
129

8. MOeOTOW DO AMBASADORA SCHULENBURGA
List
Moskwa, 8 paedziernika 1939 r. Tajne!
Panie Ambasadorze!
Mam zaszczyt potwierdzie, ee w realizacji dodatkowego poufnego
protokoeu o Litwie podpisanego przez ZSRR i Niemcy 28 wrzeenia 1939 r.
zostaeo osiegniete zrozumienie wzajemne w nastepujecych kwestiach:
Terytorium litewskie, wymienione w protokole i zazna
czone na mapie zaeeczonej do protokoeu, na wypadek rozloko
wania [w Litwie] sie Armii Czerwonej nie bedzie okupowane.
Niemcom zastrzeeone bedzie prawo wyznaczenia daty
realizacji porozumienia o przekazaniu im wspomnianego
terytorium Litwy.
Panie Ambasadorze, prosze przyjee moje zapewnienia o jak najgeebszym
dla Was szacunku.
W. Moeotow
9. MEMORANDUM DR.SCHNURRE, MSZ NIEMIEC
Tezy do mych pertraktacji w Moskwie
Paedziernik, 1939 r.
Nie moeemy samowolnie wprowadzae zmian do porozu
mienia kredytowo-handlowego z dn. 19 sierpnia bieeecego
roku. Poeyteczne jednak byeoby osiegniecie przyspieszenia
dostaw surowcaw (180 milionaw marek).
Geawnym mym zadaniem podczas pertraktacji bedzie
ustalenie, czy Rosja moee i czy bedzie pokrywae [nam] ponad
umowe z dn. 19 sierpnia straty importu morskiego oraz w jakim
stopniu potrafi to zrobie. Organizacje wojskowe i cywilne
wreczyey mi spisy pilnie potrzebnych dostaw dodatkowych,
ogaeem na 70 milionaw marek. eedania, jakie zgeosze w
Moskwie, siegaje dalej poza te spisy, gdye niemieckie potrzeby
130

na cele wojenne se kilkakrotnie wieksze od zaproponowanych przez
wydziaey na pertraktacje. Stosunkowo skromne wymagania wydziaeaw wskazuje na
niedocenianie moeliwoeci Rosji w dostawach surowcaw. Przyczyne tego jest
system transportu, organizacja, metodyka produkcji itp. [w ZSRR] nie
odpowiadajece standardom.
3. Proponowany Rosjanom plan zawiera co nastepuje:
Zwiezek Radziecki niezaleenie od umowy z dn. 19 sierpnia
1939 r. powinien dostarczye nam surowcaw (zarawno wytwarzanych w Rosji,
jak tee kupowanych dla nas przez Rosje w krajach neutralnych) na sume 10
milionaw marek. Niemiecka kompensata za ten surowiec nie zostanie speacona
niezweocznie. Bedzie musiaea przyjee postae programaw dostaw oraz inwestycji
rozeoeonych na okres okoeo pieciu lat. W ciegu tego czasu gotowi bedziemy do
wywiezania sie ze swych zobowiezae wypeywajecych z rosyjskich dostaw
surowcaw, w zakresie budowy w Rosji zakeadaw przemyseowych zgodnie z szeroko
zakrojonym programem, jaki zostanie uzgodniony.
W ramach eciele gospodarczych pertraktacji realne
trudnoeci istniejece w stosunku do Rosji nie moge bye przezwy
cieeone miedzy innymi dlatego, ee prosimy Rosjan, by dziaeali
z wyprzedzeniem. Faktycznie pozytywny wynik moee bye
osiegniety wyeecznie wtedy, kiedy wyesze kierownictwo
rosyjskie wyda odpowiednie dyrektywy oparte na pozycji
politycznej zajmowanej wzgledem nas. Pertraktacje te w tym
sensie poseuee sprawdzianem tego, czy Stalin gotaw jesi¹ do
wyciegania daleko posunietych wnioskaw z nowego kursu
politycznego. Dostawy eedanych przez nas surowcaw moge bye
wykonane wyeecznie kosztem weasnego ueytkowania Rosjan,
poniewae sytuacja zaopatrzeniowa w Rosji jest niezadowalaje
ca.
W zaleenoeci od wynikaw moich pertraktacji moee sie
okazae niezbedne ponowne rozpatrzenie przez osoby kompe
tentne programaw dotyczecych surowcaw z wybitnie politycz
nego punktu widzenia.
Pracz tego podczas rozmaw w Moskwie naleey ustalie
skale tranzytowego dostarczania naszego dawnego importu z
Iranu, Afganistanu, Mandeurii i Japonii.
Schnurre¹

¹ Kierownik sektora wschodnioeuropejskiego dziaeu
gospodarczego MSZ Niemiec. - Przyp. J. F.
131

9 paedziernika 1939 r.
PRZYJeCIE PRZEZ W. MOeOTOWA
PRZEDSTAWICIELI GOSPODARCZYCH
NIEMIEC PANaW
RITTERA I SCHNURRE

Specjfilny peenomocnik rzedu niemieckiego do spraw gospodarczych pan
Ritter oraz szef niemieckiej delegacji gospodarczej pan Schnurre 8
paedziernika zostali przyjeci przez Przewodniczecego Rady Komisarzy Ludowych
ZSRR tow. Moeotowa.
W toku rozmowy porozumiano sie o tym, ee program gospodarczy, co do
ktarego zawarto porozumienie podczas ostatniego pobytu w Moskwie Ministra
spraw zagranicznych pana von Ribbent-ropa, bedzie realizowany przez obydwie
strony w trybie przyspieszonym i na szeroke skale. Miedzy innymi zawarte
zostaeo przy tym porozumienie o tym, ee ZSRR przystepi niezweocznie do
zaopatrywania Niemiec w surowce, Niemcy zae --do realizacji dostaw dla ZSRR.
10. MEMORANDUM SEKRETARZA STANU WEIZSACKERA
Berlin, 9 paedziernika 1939 r.
Sekretarz stanu Nr 793
Posee fieski poprosie o wizyte u Ministra spraw zagranicznych Rzeszy.
Zgodnie ze wskazawke tego ostatniego przyjeeem pana Vuorimaa dzie we dnie.
Doniase on co nastepuje:
W wyniku wydarzee zachodzecych w paestwach nadbaetyckich Rosja posuneea
sie obecnie na Baetyku tak daleko, ee bilans sie zostae tam zakeacony i
istnieje zagroeenie przewagi Rosji. Brak zainteresowania ze strony Niemiec
te kwestie zwracieo uwage Finlandij, gdye se podstawy do przypuszczee, ee
Rosja wysunie Finlandii eedania analogiczne do przedstawionych republikom
nadbaetyckim.
Rzed fieski polecie, aby Vuorimaa ustalie, czy Niemcy pozostane
obojetne wobec posuwania sie. Rosjan w tym regionie, natomiast jeeeli znajde
sie potwierdzenia, ee tak nie jest, wiec sie dowiedziee, jake pozycje
zamierzaje zajee Niemcy.
132

Posee dodae:, ee w ciegu ostatnich kilku tygodni Finlandia ze swej
strony prabowaea uczynie wszystko, co jest moeliwe, w celu uregulowania z
Niemcami swych stosunkaw handlowych, utrzymywania ich na normalnej podstawie
i prowadzenia polityki neutralnoeci, czego pragne rawniee Niemcy.
Odpowiedziaeem poseowi w duchu zaeeczonych instrukcji, wyseanych do
Helsinek. Vuorimaa prosie mnie, bym wezwae go paeniej, jeeeli bedziemy mieli
co dodae.
Ze seaw posea moena wnioskowae, ee rzed fieski najprawdopodobniej
sprzeciwi sie eedaniom Rosjan i nie ulegnie presji podobnie, jak ulegey
Estonia i eotwa. Powiedziaeem tylko, ee mam nadzieje, ie Finlandia potrafi
uregulowae, stosunki z Rosje droge pokojowe.
Weizsacker
11. AMBASADOR W FINLANDH BLUCHER DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Helsinki, 10 paedziernika 1939-21.30 Otrzymany 10 paedziernika 1939 -
24.00
Nr 287 z dn. 10 paedziernika Pilne!
Wszystko ewiadczy o tym, ee jeeeli Rosja nie ograniczy swych roszczee
do wysp w Zatoce Fieskiej, Finlandia bedzie stawiae opar zbrojny. Dla naszej
gospodarki wojennej bedzie to miaeo nader powaene skutki. Z Finlandii do
Niemiec przerwany bedzie nie tylko eksport eywnoeci i drewna, lecz tee
niezastepiony eksport miedzi oraz molibdenu. Z tych to przyczyn proponuje
poprosie rzed rosyjski, by jego roszczenia nie siegaey poza wyspy.
Blucher
133

12. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Berlin, 18 paedziernika 1939 - 00.40 Moskwa, 18 paedziernika 1939 -
10.05
Nr 594 z dn. 17 paedziernika
Do rek wfasnych pana ambasadora
Przy okazji, ktara wkratce sie nadarzy, zamierzam publicznie sie
wypowiedziee o sytuacji w polityce zagranicznej, a nastepnie powoeujec sie
na ostatnie prremdwienie Chamberlaina¹poruszye przyszee obiekty
keamliwej propagandy angielsko-francuskiej. W zwiezku z tym chciaebym
rawniee wykazae bezpodstawnoee kreeecych od niedawna keamliwych pogeosek
rozpowszechnianych w dosc osobliwej postaci przez, wroge prase twierdzece,
ee podczas mego pobytu w Moskwie poprosieem Zwiezek Radziecki o pomoc
wojenne, ale spotkaeem sie ze zdecydowane odmowe. W zwiezku z tym zamierzam
powiedziee mniej wiecej co nastepuje: _
„Propaganda brytyjska mocno rozczarowana zmianami, jakie zaszey
niedawno w sytuacji miedzynarodowej, na ktare duey wpeyw miaeo nawiezanie
przyjaznych stosunkaw miedzy Niemcami a Zwiezkiem Radzieckim, podejmowaea
najprzeraeniejsze praby zdyskredytowania i okrycia mrokiem stosunkaw
niemiecko-radzieckich. We weaeciwej sobie postaci ona przed niczym sie nie
powstrzymywaea, uciekaea do jak najwiekszego i najbardziej absurdalnego
keamstwa. Na przykead sfabrykowaea oewiadczenie o tym, ee podczas
pertraktacji moskiewskich poprosieem pana Stalina o pomoc wojenne do walki z
Polske, Francje i. Anglie. Stalin na proebe odpowiedziae niby to ostre
replike: „Ani jednego eoenierza". Co jednak rzeczywiecie zaszeo w
czasie tych pertraktacji moskiewskich? Pozwoli Pan, ee przypomne o tym.
Do Moskwy przybyeem 23 sierpnia na pertraktacje i dla zawarcia w
imieniu Fiihrera paktu o nieagresji ze Zwiezkiem Radzieckim. Rozmowy ze
Stalinem i Moeotowem rozpoczeeem od oewiadczenia, ee nie przybyeem do
Moskwy, jak to swego czasu uczynili delegaci Anglii i Francji, by prosie
Zwiezek Radziecki o pomoc zbrojne na wypadek, jeeeli Anglia zmusi rzed
niemiecki do przystepienia do wojny. Rzed niemiecki w takim wypadku nie
bedzie potrzebowae pomocy, ale bedzie dysponowae wystarczajecymi sieami
wojennymi, by stanee do walki przeciwko Polsce oraz swym zachodnim
nieprzyjacioeom i
134

doprowadzie je [walke] do zwyciestwa. Stalin z weaeciwe sobie jasnoecie
i eciseoecie szczerze na to odpowiedziae: „Przez odrzucenie na samym
poczetku [pertraktacji] jakiejkolwiek pomocy wojennej Zwiezku Radzieckiego
Niemcy zajeey dumne pozycje. Jednakee Zwiezek Radziecki jest zainteresowany
w tym, by Niemcy bedece jego sesiadem byey silne i w wypadku praby sie
wojennych miedzy Niemcami a demokracjami zachodnimi interesy ZSRR i Niemiec
bede naturalnie zbieene. Zwiezek Radziecki nigdy nie bedzie chciae widziee
Niemcy w skomplikowanej sytuacji". Podziekowaeem wtedy Stalinowi za jego
niedwuznaczne oewiadczenie i powiedziaeem mu, ee zakomunikuje Fiihrerowi o
szerokim podejs'ciu rzedu radzieckiego do sprawy. Tak rozpoczeey sie
pertraktacje niemiecko-radzieckie i ta wymiana zdae od samego poczetku
rozmaw stworzyea atmosfere szczeroeci oraz przyjaz'ni; w ciegu 24 godzin
zostae zawarty pakt o nieagresji, w toku zae dalszego biegu wydarzee, w
koecu wrzes'nia - umowa o przyjaeni i granicy. Po zaeoeeniu podstaw
politycznych postanowiono rawniee nakreelie wszechogarniajecy program
gospodarczy, ktarego drogi realizacji se omawiane weaenie teraz w Moskwie.
Niemcy potrzebuje surowcaw radzieckich, Zwiezek Radziecki zae - towaraw
przemyseowych. Nie ma powodaw, by kwitnece w przeszeoeci stosunki handlowe
miedzy dwoma narodami nie zostaey wkratce odrodzone. Odwrotnie - jestem
geeboko przekonany, ee istniejece dawniej tradycyjne stosunki przyjaeni
miedzy Niemcami a Rosje, zostaey teraz przywracone, bede sie nieustannie
pogeebiae i pogeebiae, ee wymiana towarowa bedeca naturalnym czynnikiem
dodatkowym przyprowadzi w przyszeoeci oba narody do dobrobytu, o jakim nawet
nie marzyey. Wychodzec ze wspalnej platformy politycznej - deklaracji
niemiecko-radzieckiej z dnia 28 wrzes'nia 1939 r. - postanowiono rawniee, ee
pozakoriczeniu kampanii polskiej oba rzedy.bede pracowae nad przywraceniem
pokoju. W wypadku, gdyby praby te nie uwieeczyey sie sukcesem (co ma
miejsce), odpowiedzialnoee za kontynuowanie wojny spadnie na Anglie i
Francje; rawnoczeenie rzed Rzeszy i rzed radziecki bede sie naradzaey o tych
niezbednych krokach, jakie maje bye poczynione w razie koniecznoeci. Narady
te obecnie jue sie odbywaje, przebiegaje w atmosferze przyjaeni. Podobnie
jak pertraktacje moskiewskie, opieraje sie na trwaeym fundamencie zbieenoeci
interesaw. W zwiezku z tym oczekujemy w szybkim czasie wizyty pana Moeotowa
w Berlinie. Jestem przekonany, ee wystarcza tak pobieeny przegled, by raz i
na zawsze odrzucie te kupe keamstwa sfabrykowanego przez Brytyjskie
Ministerstwo Oszustwa oraz inne niezdarne oerodki propagandowe naszych
wrogaw o toczecych sie pertraktacjach niemiecko-rosyjskich oraz o rozwoju w
przyszeoeci stosunkaw migdzy dwoma najwiekszymi paestwami europejskimi".
135

Prosze jak najszybciej zawiadomie pana Stalina o wyeej wspomnianej
ocenie pertraktacji moskiewskich danej przeze mnie i zadepeszowae mi o jego
zgodzie.
Ribbentrop

¹ Przemo'wienie Chamberlaina w Izbie Gmin, wygeoszone 12
paedziernika 1939 r., byeo odpowiedzie na przemawienie Hitlera w Reichstagu,
wygeoszone 6 paedziernika. - Przyp. red. viyd. niem.
13. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
�
Telegram
Moskwa, 19 paedziernika 1939 r.
Pilne!
Nr 568 z dn. 19 paedziernika
Na Wasz telegram nr 594 z dn. 17 paedziernika
Moeotow doniase mi dzisiaj, ee Stalin zaaprobowae ocene pertraktacji w
Moskwie, jake zamierza dae w swym przemawieniu Minister spraw zagranicznych
Rzeszy. Prosie jedynie, eeby zamiast zdania przytaczanego jako oewiadczenie
Stalina od seo'w „Niemcy zajeey dumne pozycje..." do „widziee
Niemcy w skomplikowanej sytuacji" zostaea przyjeta nastepujeca wersja:
„Pozycja Niemiec, kto're odrzuciey pomoc wojenne, godna jest szacunku.
Silne Niemcy jednak - to niezbedna przeseanka pokoju w Europie, z tego zae
wynika, ee Zwiezek Radziecki zainteresowany jest w istnieniu silnych
Niemiec. Dlatego Zwiezek Radziecki nie moee aprobowae dziaeae mocarstw
zachodnich, ktare stwarzaje warunki do oseabienia Niemiec i stawiaje je w
cieekiej sytuacji. Na tym polega wspalne zainteresowanie Niemiec i Zwiezku
Radzieckiego".
Schulenburg
136

14. MEMORANDUM SEKRETARZA STANU WEIZSACKERA
Berlin, 1 listopada 1939 r.
Sekretarz stanu Nr 864
Feldmarszaeek Garing, admirae Reder oraz generae puekownik Keitel
niezaleenie jeden od drugiego donieeli mi, ee delegacja rosyjska w Berlinie
zbyt dueo sie spodziewa obejrzee i nabye niemieckich materiaeaw wojskowych.
Generae puekownik Keitel zakomunikowae mi o opinii Fiihrera o tym, ee
Rosjanom trzeba pokazywae wyeecznie zwykle materiaey wytwarzane dla wojsk. O
tym, co moee zostae sprzedane, sami zadecydujemy. Produkcja bedeca w stadium
wyprobowywania lub zastrzeeona jako tajna nie powinna bye pokazywana dla
Rosjan.
Weizsacker

Z ROZKAZU KOMISARZA LUDOWEGO
OBRONY ZSRR
Nr 199

7 listopada 1939 r.
...Jaskrawe karte dziejaw roku minionego w eyciu narodu radzieckiego
byto wyzwolenie przez Armie Czerwone naszych braci Ukraiecaw i Biaeorusinaw
od cieekiego jarzma „jasniewielmoe-nych" panaw. Paestwo polskie,
ktarego weadcy zawsze byli tak bardzo wynioeli i cheepliwi, podczas
pierwszego powaenego zderzenia wojennego rozpadto sie niczym stary zgnity
woz. W ciegu jakiche 15 dni wojny z Niemcami paeska Polska przestaea istniee
jako paestwo, rzed jej i dowadztwo naczelne wojska polskiego haniebnie
uciekli za granice.
Na mocy rozporzedzenia Rzedu Radzieckiego wojska Frontu Ukraieskiego i
Biaeoruskiego, wykonujece rozkaz Dowo'dztwa Naczelnego, 17 wrzeenia
przekroczyey granice byeego paestwa polskiego... Armia Czerwona gwaetownym
atakiem rozbiea wojska polskie, w kratkim terminie speeniea swaj obowiezek
wobec Ojczyzny Radzieckiej...
137

...Zwiezek Radziecki w ostatnich miesiecach zaware z Niemcami ukead o
nieagresji oraz ukead o przyjaeni i granicy... Ukead o przyjaeni i granicy
miedzy ZSRR a Niemcami jak najbardziej odpowiada interesom narodaw dwo'ch
najwiekszych w Europie paestw. Zbudowany jest na trwaeej podstawie interesaw
wzajemnych Zwiezku Radzieckiego oraz Niemiec i na tym polega jego olbrzymia
siea. Ukead ten stae sie punktem zwrotnym nie tylko w stosunkach dwach
wielkich krajaw, lecz istotnie, wpeynee rawniee na sytuacje miedzynarodowe w
caeoeci...
Wojna europejska, w ktarej Anglia i Francja wystepuje w roli jej
inicjatoraw oraz gorliwych kontynuatoraw, jeszcze nie rozgorzaea w szalejecy
poear, lecz agresorzy angielsko-francuscy nie przejawiaje woli ku pokojowi,
czynie wszystko w celu nasilenia wojny, rozprzestrzenienia jej na inne
kraje. Rzed Radziecki, prowadzecy polityke neutralne, przyczynia sie ze
wszech miar do ustalenia pokoju, ktarego tak bardzo potrzebuje, narody
wszystkich krajaw...
Niech eyje nasz wielki Stalin!
Komisarz Ludowy Obrony ZSRR
Marszaeek Zwiezku Radzieckiego
K. Woroszyeow
7 listopada 1939r. Moskwa

27 listopada 1939 r.
NOTA RZeDU RADZIECKIEGO
Z POWODU OBSTRZAeU
PROWOKACYJNEGO WOJSK
RADZIECKICH PRZEZ ODDZIAeY
WOJSK FIeSKICH

Komisarz Ludowy Spraw Zagranicznych ZSRR tow. W. Mototow 26 listopada
wieczorem przyjee posea Finlandii pana Yrja-Koskinen i wreczye mu note Rzedu
ZSRR z powodu obstrzaeu prowokacyjnego wojsk radzieckich przez oddziaey
wojsk fieskich skupione na Przesmyku Karelskim.
Przyjmujec note, pan Yrjo-Koskinen oewiadczy)-, ee niezweocznie sie
skomunikuje ze swym rzedem i da odpowiede.
Nieej podany jest tekst noty.
138

„Panie poele!
Jak donosi Sztab Generalny Armii Czerwonej dzisiaj -- 25 listopada -- o
godzinie 15 minut 45 nasze wojska rozlokowane na Przesmyku Karelskim przy
granicy Finlandii koeo wsi Mainiea niespodziewanie zostaey ostrzelane ogniem
artyleryjskim z terytorium fieskiego. Dokonano ogaeem siedmiu strzaeaw z
dziae, w wyniku czego ponieeli s'mierc trzej szeregowi eoenierze i jeden
meodszy dowadca, siedmiu eoenierzy i dwach dowadcaw zostaeo rannych. Wojska
radzieckie majece surowy rozkaz nie ulegae prowokacjom powstrzymaey sie od
obstrzaeu odwetowego.
Rzed Radziecki zawiadamia Was o tym i uwaea za konieczne podkreelie, ee
jue w czasie odbytych niedawno pertraktacji z panami Tannerem i Paasikivi
wskazywae na niebezpieczeestwo, jakie stwarza skupienie dueej liczby
regularnych wojsk fieskich przy samej granicy pod Leningradem. Teraz w
zwiezku z faktem prowokacyjnego obstrzaeu artyleryjskiego wojsk radzieckich
z terytorium fieskiego Rzed Radziecki zmuszony jest stwierdzie, ee skupienie
wojsk fieskich pod Leningradem nie tylko stwarza zagroeenie dla Leningradu,
ale tee jest faktycznie wrogim aktem przeciwko ZSRR, ktary doprowadzie jue
do napadu na wojska radzieckie i spowodowae ofiary.
Rzed Radziecki nie zamierza rozdmuchiwae tego oburzajecego faktu napadu
ze strony oddziaeaw armii fieskiej, bye moee ele kierowanych przez dowadztwo
fieskie. Pragneeby jednak, eeby takie oburzajece fakty odted nie miaey
miejsca.
W zwiezku z tym Rzed Radziecki, wyraeajec zdecydowany pro
test z powodu tego, co sie wydarzyeo, proponuje Rzedowi Fies
kiemu niezweocznie wycofae swe wojska dalej od granicy na Przes
myku Karelskim -- o 20--25 kilometraw i zapobiec przez to moe
liwoeci powtarnych prowokacji. „
Panie poele, prosze przyjee zapewnienia o jak najwiekszym wobec Was
szacunku.
Komisarz Ludowy
Spraw Zagranicznych ZSRR
W. Moeotow
26 listopada 1939 r."
139

NOTA RZeDU FIeSKIEGO

29 listopada 1939 r.
„Panie Komisarzu Ludowy!
W odpowiedzi na Wasz list z dnia 26 bm. mam zaszczyt Was zawiadomie,
zgodnie z rozporzedzeniem mego rzedu, o tym co nastepuje:
W zwiezku z rzekomym naruszeniem granicy rzed fieski w trybie pilnym
przeprowadzie niezbedne eledztwo. eledztwo to ustalieo, ee wystrzaey
armatnie, o ktarych wspomina Wasz list, zostaey dokonane nie ze strony
fieskiej. Odwrotnie, z danych eledztwa wynika, ee wspomniane wystrzaey
zostaey dokonane 26 listopada miedzy godzine 15 minut 45 a godzine 16 minut
5 czasu radzieckiego z radzieckiej strefy granicznej, w poblieu wymienionej
przez Was wsi Mainiea. Ze strony fieskiej moena byeo nawet widziee miejsce,
gdzie wybuchaey pociski, gdye wiee Mainiea leey w odlegeoeci 800 metraw do
granicy, za otwarte przestrzenie.
Na podstawie obliczee predkoeci rozchodzenia sie dzwigku z siedmiu
strzaeaw moena wnioskowae, ee dziaea, z ktarych strzelano, znajdowaey sie w
odlegeoeci mniej wiecej paetora-dwach kilometraw na poeudniowy wschad od
miejsca wybuchu pociskaw. Obserwacje, dotyczece wspomnianych strzaeo'w,
zanotowane byey w dzienniku straey pogranicza w chwili wydarzenia. W takich
okolicznoeciach moeliwe wydaje sie przypuszczenie o nieszczeeliwym wypadku,
jaki miae miejsce podczas ewiczee szkoleniowych po stronie radzieckiej i
ktary spowodowae, zgodnie z Waszym doniesieniem, ofiary w ludziach. W wyniku
tego uwaeam za swaj obowiezek uchylenie protestu, przedstawionego w Waszym
liecie, i stwierdzenie, ee wrogi akt przeciw ZSRR, o ktarym mawiliecie, bye
dokonany nie ze strony fieskiej.
W Waszym liecie powoeywaliecie sie rawniee na oewiadczenie zeoeone dla
panaw Paasikivi i Tanneru w czasie ich pobytu w Moskwie odnoenie
niebezpieczeestwa skupienia wojsk regularnych w bezpoeredniej bliskoeci do
granicy, w poblieu Leningradu. Z tego powodu chciaebym zwracie Wasze uwage
na te okolicznoee, ee w bezpoeredniej bliskoeci do granicy ze strony
fieskiej zasadniczo rozlokowane se wojska straey pogranicza; w strefie tej w
ogale nie byeo dziae dalekosieenych, ktarych pociski spadaeyby po tamtej
stronie granicy.
Mimo ee, zgodnie z Wasze propozycje, nie ma konkretnych motywaw
wycofania wojsk ze strefy granicznej, jednak rzed maj go-
140

taw jest rozpoczee pertraktacje w sprawie obustronnego cofniecia wojsk
na okreelone od granicy odlegeoee.
Z zadowoleniem przyjeeem Wasze zawiadomienie, z ktarego wynika, ee rzed
ZSRR nie zamierza przesadnie oceniae znaczenia incydentu granicznego, ktary
rzekomo miae miejsce, jak twierdzi Wasz list. Jestem szczeeliwy, ee miaeem
moenoee rozwiae to nieporozumienie jue nazajutrz po otrzymaniu Waszej
propozycji. Jednak, ieby w tej kwestii nie pozostaeo jakiche niejasnoeci,
rzed maj proponuje, by komisarze graniczni obu stron wspalnie przeprowadzili
na Przesmyku Karelskim eledztwo odnoenie danego incydentu zgodnie z
Konwencje o komisarzach granicznych zawarte 24 wrzeenia 1928 roku.
Przyjmijcie, panie Komisarzu Ludowy, zapewnienia mego jak najgeebszego
szacunku.
A. S. Yrjo-Koskinen

30 listopada 1939 r.
Z PRZEMaWIENIA W RADIU PRZEWODNICZeCEGO RADY KOMISARZY
LUDOWYCH ZSRR W. MOeOTOWA

29 listopada 1939r.
Obywatele i obywatelki Zwiezku Radzieckiego!.
Ostatnio na granicy radziecko-fieskiej rozpoczeey sie oburzajece
prowokacje soldateski fieskiej ae do obstrzaeu artyleryjskiego weecznie
naszych jednostek wojskowych pod Leningradem, co doprowadzieo do cieekich
ofiar w oddziaeach czerwonoarmistaw. Praby naszego rzedu zapobieeenia
powtarzeniu sie tych prowokacji poprzez praktyczne propozycje skierowane do
rzedu fieskiego nie tylko sie nie spotkaey z poparciem, lecz znaw sie
zetkneey z wroge polityke kae rzedzecych Finlandii. Na nasze propozycje, jak
wiecie z wczorajszej noty Rzedu Radzieckiego, odpowiedziaey one wroge odmowe
i aroganckim negowaniem faktaw, szyderczym stosunkiem do poniesionych przez
nas ofiar, jawnym deeeniem do dalszego utrzymywania Leningradu pod
bezpoerednie groebe swych wojsk...
Dlatego Rzed Radziecki zmuszony bye wczoraj oewiadczye, ee uwaea siebie
odted za zwolnionego od zobowiezae, zaciegnietych w wyniku paktu o
nieagresji zawartego miedzy ZSRR a Finlandie i lekkomyelnie naruszonego
przez rzed Finlandii...
141

Rzed doszede do wniosku, ee nie moee nadal utrzymywae normalnych
stosunkaw z rzedem Finlandii i uznae dlatego za konieczne niezweoczne
odwoeanie z Finlandii swych przedstawicieli politycznych oraz gospodarczych.
Rzed wydae rawnoczeenie rozporzedzenie Dowadztwu Naczelnemu Armii
Czerwonej i Marynarki Wojennej, by byeo gotowe do wszelakich niespodzianek i
niezweocznego zapobiegania moeliwym wypadom soldateski fieskiej.
Wroga nam prasa zagraniczna twierdzi, ee czynione przez nas kroki maje
na celu zagarniecie lub przyeeczenie do ZSRR terytorium fieskiego. Jest to
zeoeliwe oszczerstwo. Rzed Radziecki nie miae i nie ma takich zamiaraw.
Ponadto przy istnieniu przyjacielskiej polityki ze strony Finlandii w
stosunku do Zwiezku Radzieckiego Rzed Radziecki, ktary zawsze deeye do
przyjacielskich stosunkaw z Finlandie, gotaw jest pajee jej na spotkanie w
kwestii ustepstw terytorialnych ze strony ZSRR. Rzed Radziecki pod tym
warunkiem gotaw by bye pozytywnie omawie nawet take kwestie, jak kwestia
poeeczenia sie narodu karelskiego zamieszkujecego podstawowe rejony obecnej
Karelii Radzieckiej z spokrewnionym z nim narodem fieskim w jednolitym i
niezaleenym paestwie fieskim. W tym celu niezbedne jest jednak to, eeby rzed
Finlandii zajmowae wzgledem ZSRR nie wroge, lecz przyjacielske pozycje, co
odpowiadaeoby istotnym interesom obu paestw.
Inni twierdze, ee stosowane przez nas s'rodki skierowane se przeciw
niezawiseoeci Finlandii lub ku ingerencji do jej spraw wewnetrznych i
zagranicznych. To rawniee zeoeliwe oszczerstwo. Finlandie uwaeamy za paestwo
niezaleene i suwerenne w caeej' jej polityce wewnetrznej i zagranicznej
niezaleenie od istniejecego w niej reeimu. Zdecydowanie jesteemy za tym, by
narad fieski sam rozstrzygae swe sprawy wewnetrzne i zagraniczne, tak,-jak
to uwaea za seuszne. Narody Zwiezku Radzieckiego swego czasu zrobiey to, co
byeo niezbedne do stworzenia niezaleenej Finlandii. Narody naszego kraju
rawniee w przyszeoeci gotowe se pomac narodowi fieskiemu w zapewnieniu mu
swobodnego i niezaleenego rozwoju...
142

N. CHRUSZCZOW O POCZeTKU WOJNY FIeSKIEJ

Fotokopia dwach stronic ,Wspomniee" Chruszczowa przechowywanych na
Uniwersytecie Kolumbijskim, Nowy Jork, USA

Pewnego razu, gdy przyjechaeem do Moskwy, a byea to, moim zdaniem,
paena jesiee 1939 roku, Stalin zaprosie mnie do swego mieszkania:
„Przyjeedeajcie do mnie, zjemy. Bedzie Moeotow i Kuusinen".
Kuusinen pracowae wtedy w Kominternie.
Przyjechaeem na Kreml, do mieszkania Stalina. Wywiezaea sie rozmowa, w
ktarej toku zrozumiaeem, ee jest ona kontynuacje poprzedniej, a faktycznie
jue realizacje podjetej decyzji o tym, eeby postawie ultimatum Finlandii.
Ustalono jue z Kuusinenem, ee stanie na czele Rzedu powstajecej
Karelofieskiej SRR (Karelia byea dotychczas republike autonomiczny wchodzece
w skead Federacji Rosyjskiej. Wtedy rozstrzygano kwestie zostania jej
republike zwiezkowe).
Byeo takie nastawienie, ee Finlandii postawi sie ultimatum o
charakterze terytorialnym, ktare ona odrzuciea podczas pertraktacji, a
jeeeli sie nie zgodzi na to ultimatum, to rozpocznie sie. dziaeania wojenne.
Takiego zdania bye Stalin. Nie zaoponowaeem wtedy naturalnie Stalinowi. Tee
uwaeaeem to za seuszne, ee wystarczy geoeno powiedziee, a jeeeli nie uwierze
seowu, to wystrzelie z dziaea i Finowie podniose rece do gary, zgodze sie na
te eedania, jakie postawione byey przez nasze paestwo.
Powtarzam ponownie, ee teraz nie pamietam jakie byey wyraeone
konkretnie pretensje terytorialne, jakie postawione wymagania
143

polityczne, jak miaey sie ueoeye stosunki wzajemne, lecz byey widocznie
postawione pewne warunki, eeby Finlandia zostaea przyjaznym krajem. Cel ten
bye stawiany, lecz w czym sie wyraeae, jak bye formueowany, tego nie wiem.
Nawet owych dokumentaw nie czytaeem i nie widziaeem.
Stalin wtedy mawie: „Otae dzisiaj zaczniemy sprawe".
Siedzieliemy doee deugo, gdye wyznaczona byea godzina. Po upeywie
ustalonego czasu wyseano Kulika -- marszaeka artylerii, ktdry praktycznie
miae zorganizowae obstrzae artyleryjski granicy Finlandii.
Oczekiwano i Stalin bye przekonany, a myemy tee wierzyli, ee wojny nie
bedzie, ee Finowie przyjme nasze propozycje i w ten sposab osiegniemy swaj
cel bez wojny. Celem byeo zapewnienie nam bezpieczeestwa z Paenocy.
Finlandia -- jej terytorium i bogactwa naturalne -- w niedueym stopniu
uzupeeniaea nasze nieogarnione moeliwoeci terytorialne i nasze bogactwa.
Finlandia bogata jest lasami, ale nie moee sig rawnae z nami. Nie ten aspekt
nas przyciegae. Na pierwszym "planie staey tu kwestie bezpieczeestwa, gdye
Leningrad bye zagroeony. Powtarzam to jue kilkakrotnie. Chciaebym, eeby
seusznie zrozumiano awczesne, sytuacje, to, jak rozumiaeem Stalina, z czym
nie zgadzaeem w zupeenoeci ze Stalinem.
Nagle zatelefonowano, ee dokonano wystrzaeu. Finowie odpowiedzieli
odwetowym ogniem artyleryjskim. Faktycznie zaczeea sie wojna. Mawie to,
poniewae istnieje inna wersja: Finowie pierwsi otworzyli ogiee i dlatego
byliemy jakoby zmuszeni odpowiedziee. Lecz zawsze tak jest, gdy rozpoczyna
sie wojne. Mawi sie, ee ty wystrzelieee pierwszy lub ee pierwszy wymierzyeee
mi policzek, a moje uderzenie byeo odwetem.
Dawniej panowae porzedek: widzimy to w operach -- rzucano rekawice,
podnoszono je, a potem stawano do pojedynku. Ale to se, minione czasy, w
obecnych jue czasach wojny rozpoczynano niestety w taki oto sposab.
Kwestia polega na tym, czy mieliemy prawo i podstawy moralne do takich
dziaeae? Prawa niewetpliwie nie mieliemy. Z punktu widzenia moralnego
pragnienie zapewnienia sobie bezpieczeestwa, porozumienia z sesiadem, jak to
uczynie, usprawiedliwia nas we weasnych oczach.
Zatem wojna sie rozpoczeea. Po kilku dniach wyjechaeem na Ukraine.
Byliemy przekonani, ee jeeeli Finowie przyjeli nasze wyzwanie i rozpetaea
sie wojna, wiec na skutek nie dajecych sie porawnae wielkoeci kwestia ta
bedzie rozwiezana i rozwiezana szybko, przynoszec nam nieduee straty. Tak
rozumieliemy i tak chcieliemy, lecz dzieje tej wojny pokazaey caekiem co
innego.
Wojna staea sie doee uporczywa. Finowie wykazali niezwykee walecznoee,
duee zdolnoeci wojenne. Mieli dobrze
144

zorganizowane obrone i nasze praby przedostania sie do Przesmyku
Karelskiego (to najdogodniejsza z punktu widzenia strategicznego droga) byey
bezskuteczne. Nie mogliemy tego dokonae. Natykaliemy sig na mocne forty
eelbetowe, dobrze rozlokowane artylerie. Napotkaliemy na niedostepne dla
naszych wojsk dobrze umocnione twierdzg.

O KeAMLIWYM KOMUNIKACIE AGENCJI HAVAS

30 listopada 1939 r.
Redaktor „Prawdy" zwracie sie do tow. Stalina z pytaniem: jak
tow. Stalin odnosi sie do komunikatu agencji Havas o „przemawieniu
Stalina", wygeoszonym rzekomo przez niego „w Biurze Politycznym 19
sierpnia", w ktarym wypowiedziana byea jakoby myel o tym, ee „wojna
powinna trwae jak najdeueej, eeby wycieeczye strony walczece".
Tow. Stalin nadeseae nastepujece odpowiede:
„Ten komunikat agencji Havas, jak i wiele innych jej komunikataw,
jest keamstwem. Naturalnie nie moge wiedziee w jakiej kawiarni kabaretowej
sfabrykowane zostaeo to keamstwo. Jednak jakkolwiek by ktamaK panowie z
agencji Havas, nie moge negowae, ee:
nie Niemcy napadey na Francje i Anglie, lecz Francja i Anglia
napadey na Niemcy, biorec na siebie odpowiedzialnoee za obecne
wojne;
po rozpoczeciu dziaeae wojennych Niemcy sie zwraciey do
Anglii i Francji z pokojowymi propozycjami. Zwiezek Radziecki
zae otwarcie popare pokojowe propozycje Niemiec, poniewae uwa
eae i nadal uwaea, ee jak najszybsze zakoeczenie wojny w sposab
istotny ueatwieoby sytuacje wszystkich krajo'w i narodaw;
koea rzedzece Anglii ir Francji ordynarnie odrzuciey zarawno
pokojowe propozycje Niemiec, jak tee praby Zwiezku Radzieckie
go osiegniecia moeliwie szybkiego zakoeczenia wojny.
Takie se fakty.
Co tym faktom moge przeciwstawie politycy kawiarni kabaretowej z
agencji Havas ?"¹

¹Havas -- francuska agencja informacyjna. --
Przyp. J. F.
145

TWORZENIE RZeDU LUDOWEGO FINLANDII

2 grudnia 1939 r.
Leningrad, 1 grudnia (TASS). Dzisiaj w mieecie Terioki po porozumieniu
sie przedstawicieli szeregu partii lewicowych oraz zbuntowanych eoenierzy
fieskich zostae" utworzony nowy rzed Finlandii -- Rzed Ludowy Republiki
Demokratycznej Finlandii¹. W skead Rzedu Ludowego weszli: Otto
Kuusinen-- przewad ni czapy Rzedu i minister spraw zagranicznych, Mauri
Rosenberg -- minister finanso'w, Aksel Anttila -- minister obrony, Tuure
Lechen -- minister spraw wewnetrznych, Aramas Eikia -- minister rolnictwa,
Inkeri Lechtinen -- minister oewiaty, Paavo Prokkonen -- minister do
spraw.Karelii.
Rzed Ludowy wydae Deklaracje, w ktarej przedstawie swaj program.

¹Tak zwany rzed ludowy Finlandii pod
przewodnictwem czfonka KC WKP(b) O. Kuusinena zostae' sformowany przez rzed
radziecki w.Moskwie, nie zas przez Finaw w Teriokach. -- Przyp. J. F,

NAWIeZANIE
STOSUNKaW DYPLOMATYCZNYCH
MIeDZY ZWIeZKIEM RADZIECKIM A
DEMOKRATYCZNe REPUBLIKe FINLANDII

2 grudnia 1939 r.
1 grudnia roku bieeecego przewodniczecy Rzedu Ludowego i minister spraw
zagranicznych Finlandii pan Kuusinen zwracie sie do Prezydium Rady
Najwyeszej ZSRR z oficjalnym oewiadczeniem o utworzeniu w Finlandii Rzedu
Ludowego oraz zaproponowae nawiezanie stosunkaw dyplomatycznych miedzy
Demokratyczne Republike Finlandii a Zwiezkiem Radzieckim.
Prezydium Rady Najwyeszej ZSRR postanowieo uznae Rzed Ludowy Finlandii
i nawiezae stosunki dyplomatyczne miedzy Zwiezkiem Radzieckim a
Demokratyczne Republike Finlandii (TASS).
146

15. SEKRETARZ STANU WEIZSACKER DO NIEMIECKICH MISJI DYPLOMATYCZNYCH
Telegram
Berlin, 2 grudnia 1939 r.
Do wszystkich misji zaznaczonych [w spisie] niebieskim
krzyeykiem¹
W waszych rozmowach o konflikcie fiesko-radzieckim prosze unikae tonu
antyrosyjskiego.
W zaleenoeci od tego, z kim rozmawiacie, moeecie zastosowae nastepujece
argumenty. Nieunikniony rozwaj wydarzee w kierunku rewizji umdw zawartych po
[pierwszej] wojnie ewiatowej. Naturalna koniecznoee dla Rosji umocnienia
bezpieczeestwa Leningradu oraz wejecia do Zatoki Fieskiej.
Polityka zagraniczna Finlandii opieraea sie w latach ostatnich na idei
neutralnoeci. Byea zorientowana na kraje skandynawskie i niemiecko-rosyjskie
przeciwstawianie sie temu rozpatrywaea jako samo przez sie oczywiste. W
wyniku tego Finlandia unikaea zblieenia z Niemcami i nawet odrzuciea jako
kompromitujece, propozycje zawarcia paktu o nieagresji z Niemcami, mimo ee z
Rosje taki pakt miaea. Poza tym Finlandia nigdy nie broniea interesaw
Niemiec w Lidze Narodaw, chociae musiaea bye im wdzieczna za pomoc udzielone
w 1918 r.²Pogledy Ministra spraw zagranicznych
Holstiego³, w szczegalnoeci jego wrogoee do Niemiec se typowe
[dla rzedu fieskiego]. Szerokie warstwy ludnoeci Finlandii skeaniaje sie pod
wzgledem ekonomicznym i ideologicznym ku demokratycznej Anglii. Odpowiednio
wiec znaczna czeee prasy ustosunkowana jest do nas wyraenie nieprzychylnie.
Sympatie platoniczne Anglii utrwaliey Finlandie na jej dawnych pozycjach i
nic dobrego nie daey krajowi.
Weizsacker

¹Spisu sig nie zamieszcza. -- Przyp. red. wyd. niem.
²Prawdopodobnie ma sie na wzgledzie natarcie niemieckie
oraz wkroczenie
wojsk niemieckich do Finlandii w lutym 1918 roku i paeniejsze zawarcie
traktatu pokojowego w Brzeeciu Litewskim miedzy RFSRR a Niemcami, ktare
spowodowano wycofanie sie z Finlandii oddziaeo'w czerwonoarmistow i w
wyniku utrwalenie niezaleenej Finlandii. -- Przyp. J. F.
³ Dr Rudolf Holsti -- Minister spraw zagranicznych Finlandii
od 7 paedziernika 1936 r. do 16 listopada 1938 r. - Przyp. red. wyd. niem.
147

O ZAWARCIU UKeADU O POMOCY
WZAJEMNEJ I PRZYJAeNI MIeDZY ZSRR
A DEMOKRATYCZNe REPUBLIKe FINLANDII

3 grudnia 1939 r.
2 grudnia w Moskwie odbywaey sig rozmowy miedzy Komisarzem Ludowym
Spraw Zagranicznych tow. Moeotowem W. a Przewodniczecym Rzedu Ludowego i
Ministrem spraw zagranicznych Finlandii Kuusinenem O. w kwestii zawarcia
ukeadu o pomocy wzajemnej miedzy Zwiezkiem Radzieckim a Demokratyczne
Republike Finlandii. W rozmowach uczestniczyli tt. Stalin, Woroszyeow,
edanow.
Pertraktacje sie zakoeczyey podpisaniem uktadu o pomocy wzajemnej i
przyjaeni miedzy ZSRR a Demokratyczne Republike Finlandii.

W. MOeOTOW PRZYJee POSeA SZWEDZKIEGO P. WINTERA

5 grudnia 1939 r.
Posee szwedzki p. Winter przyjety przez tow. Mototowa w dniu 4 grudnia
zakomunikowae o eyczeniu tak zwanego „rzedu fieskiego" przystepienia
do nowych pertraktacji o porozumieniu ze Zwiezkiem Radzieckim.
Tow. Moeotow wyteumaczye p. Winterowi, ee Rzed Radziecki nie uznaje tak
zwanego „rzedu fieskiego", ktary opuecie jue Helsinki i udae sig w
nieznanym kierunku, totee nie moee bye mowy o pertraktacjach z tym
„rzedem". Rzed Radziecki uznaje wyeecznie Rzed Ludowy Demokratycznej
Republiki Finlandii, zaware z nim uktad o pomocy wzajemnej i przyjaeni i to
jest niezawodne podstawe rozwoju stosunkaw pokojowych i pozytywnych miedzy
ZSRR a Finlandie.
148

16. MEMORANDUM SEKRETARZA STANU WEIZSACKERA
Berlin, 5 grudnia 1939 r.
Sekretarz stanu Nr 949
Generae puekownik Keitel doniase mi dzisiaj telefonicznie co nastepuje:
Niedawno na granicy Rosji i Generalnej Guberni¹ znowu miaey
miejsce spory, w ktarych braea udziae ro'wniee armia. Wysiedlenie Zydow na
terytorium rosyjskie odbywaeo sie nie tak geadko, jak sie prawdopodobnie
spodziewano. W rzeczywistoeci sprawy miaey sie na przykead nastepujeco: w
cichym zaketku w lesie wydalono tysiec eydaw poza rosyjske granice; w
odlegfos'ci 15 kilometraw [od tego miejsca] ponownie wracili na granice
razem z oficerem rosyjskim, ktary prabowae zmusie [oficera] niemieckiego do
przyjecia ich z powrotem. Poniewae dany wypadek ma zwiezek z polityke,
zagraniczne, OKW² nie moee wydae odnoenie jego dyrektywy w
Generalnej Guberni. Kapitan marynarki Biirckner poeeczy sie z oficerem
dyeurnym Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Generae puekownik Keitel prosie
mnie o pomoc, by rozmowa ta miaea pozytywny wynik.
Weizsacker

¹Tak rzedy niemiecki i radziecki nazywaey czesc Polski
Zachodniej okupo
wanej przez Niemcy, lecz formalnie nie anektowanej przez rzed
hitlerowski i
nie weeczonej do granic Rzeszy Niemieckiej. -- Przyp. J. F.
²Niemieckie Dowo'dztwo Naczelne. -- Przyp. J. F.
17. MEMORANDUM SEKRETARZA STANU WEIZSACKERA
Berlin, 5 grudnia 1939 r.
Sekretarz stanu Nr 950
Generae puekownik Keitel wezwae mnie dzisiaj telefonicznie i
powiedziae, ee spis eedae rosyjskich rozszerza sie niezmiernie i
bezpodstawnie; dlatego pertraktacje z Rosjanami bede sie stawaey coraz
trudniejsze. Na przykead Rosjanie chce obrabiarek do produkcji amunicji, gdy
tymczasem OKW w eadnym
149

wypadku nie moee podzielie sie takimi obrabiarkami z powodu obecnej
sytuacji wojennej. Dotyczy to rawniee dostaw materiaeaw dla lotnictwa i
marynarki wojennej.
Potwierdzieem generaeowi puekownikowi Keitelowi, ee Ministerstwo Spraw
Zagranicznych rawniee zamierza ograniczae eedania Rosjan. Jeszcze nie wiemy
dokeadnie, jak to zrobie -przez Moskwe czy sted, przez rosyjskiego posea
peenomocnego. Powinien bye rawniee poinformowany pan Minister spraw
zagranicznych Rzeszy.
Generae puekownik Keitel powiedziae na zakoeczenie, ee chce albo
poprzez generaea Thomasa, albo osobiecie zwoeae narade, jeeeli to jest
niezbedne.
Weizsacker
18. SEKRETARZ STANU WEIZSACKER DO AMBASADORA SCHULENBURGA

Nr 1003
Telegram
Berlin, 6 grudnia 1939 r.

Dzisiaj jako dodatek do instrukcji telegraficznej z dn. 2 grudnia
wyseana zostaea do wszystkich najwaeniejszych misji dyplomatycznych
dodatkowa instrukcja nastepujecej treeci:
Zaledwie tydziee temu Finlandia byea prawie gotowa dojsc do
porozumienia wzajemnego z Rosje, co moena byeo osiegnee dzieki medrej
polityce Finaw. Zwracenie sie rzedu fieskiego do Ligi Narodaw - to najmniej
odpowiedni sposab wyjecia z kryzysu.
Nie ulega wetpliwoeci, ee wpeyw brytyjski na rzed fieski wywierany
czeeciowo przez stolice krajo'w skandynawskich, zmusie rzed fieski do
odrzucenia propozycji Rosjan, co spowodowaeo obecny konflikt. Trzeba
szczegalnie zaakcentowae wine Anglikaw w konflikcie rosyjsko-firiskim.
Niemcy nie maje, nic wspalnego z tymi wydarzeniami. W waszych wypowiedziach
ma sie wyraeae sympatia do punktu widzenia Rosjan. Prosze sie powstrzymywae
od wyraeania jakiejkolwiek sympatii do propozycji zajmowanej przez Fino'w.
Koniec dodatkowej instrukcji.
Weizsacker
150

Stalin na froncie fieskim
Komisarze w taki oto sposab przywiezywali do pni drzew portrety Wodza i
wzywali czerwonoarmistaw, by nie uciekali, nie zostawiali go
„biafofieskim bandytom "

Teraz on je... „finlandyzuje"

151

OSTATNIA DECYZJA LIGI NARODaW. KOMUNIKAT TASS

16 grudnia 1939 r.
TASS upowaeniony jest do przekazania nastepujecej oceny rezolucji Rady
Ligi Narodaw z dnia 14 grudnia o „wykluczeniu" ZSRR z Ligi Narodo'w,
jake daey autorytatywne kota radzieckie.
Rada Ligi Narodaw 14 grudnia powzieea rezolucje o „wykluczeniu"
ZSRR z Ligi Narodaw z potepieniem „dziaeae ZSRR zmierzajecych
przeciwko paestwu finlandzkiemu"...
Przede wszystkim trzeba podkreelie, ee kota rzedzece Anglii i Francji,
pod ktarych dyktando zostaea przyjeta rezolucja Rady Ligi Narodaw, nie maje
ani moralnego, ani formalnego prawa mawie o „agresji" ZSRR i o
potepieniu tej „agresji"... Caekiem niedawno odrzuciey zdecydowanie
pokojowe propozycje Niemiec skeaniajece do szybkiego zakoeczenia wojny.
Buduje swoje polityke na kontynuacji wojny „do zwycieskiego koeca".
Jue te okolicznoeci demaskuje zaborcze polityke kae rzedzecych Anglii i
Francji, musieliby bye skromniejsi w sprawie okreelenia agresji i zrozumiee
wreszcie, ee kota rzedzece Anglii i Francji straciey prawo i moralne, i
formalne mawie o czyjejkolwiek „agresji", a tym bardziej o ,.agresji"
ze strony ZSRR.
Dalej trzeba zaznaczye, ee stosunki miedzy Zwiezkiem Radzieckim a
Finlandie reguluje ukead o pomocy wzajemnej i przyjaeni zawarty 2 grudnia
br. miedzy Rzedem Ludowym Demokratycznej Republiki Finlandii a Rzedem ZSRR.
Ukead ten caekowicie zapewnia stosunki pokojowe miedzy ZSRR a Finlandie i w
sposab przyjacielski rozwiezuje je ku zadowoleniu obydwu stron...
...Liga Narodaw z winy jej obecnych reeyseraw przeistoczyea sie z
niejakiego „narzedzia pokoju", jakim by mogea bye, w prawdziwe
narzedzie angielsko-francuskiego bloku wojennego do popierania i rozpalania
wojny w Europie.
Przy takiej haebiecej ewolucji Ligi Narodaw caekowicie zrozumiaee
rzecze staje sie jej decyzja o „wykluczeniu" ZSRR... Coe, tym gorzej
dla Ligi Narodaw i jej podwaeonego autorytetu. W ostatecznym wyniku ZSRR
moee osiegnee swoje... Obecnie ZSRR nie krepuje pakt z Lige Narodaw i odted
ma wolne rece.
152

23 grudnia 1939 r.
Do pana Jazefa Stalina Moskwa
Z okazji Waszego szescdziesieciolecia prosze przyjee moje jak
najserdeczniejsze gratulacje. eecze najlepsze eyczenia dobrego zdrowia Warn
osobiecie, a takee szczeeliwej przyszeoeci narodom zaprzyjaenionego Zwiezku
Radzieckiego.
Adolf Hitler
Do pana Jazefa Stalina Moskwa
Pamietajec o zegarze historycznym na Kremlu, ktary zapoczetkowae
decydujecy zwrot w stosunkach miedzy obu wielkimi narodami i zaeoeye przez
to podwaliny deugotrwaeej przyjaeni miedzy nimi, prosze przyjee z okazji
Waszego szescdziesieciolecia moje jak najgoretsze eyczenia.
Joachim von Ribbentrop Minister Snraw Zagranicznych

25 grudnia 1939 r.
Do geowy Paestwa Niemieckiego pana Adolfa Hitlera Berlin
Prosze przyjee wyrazy mego uznania za gratulacje i podziekowanie za
Wasze dobre eyczenia pod adresem narodaw Zwiezku Radzieckiego.
J. Stalin 153

Do Ministra spraw zagranicznych Niemiec pana Joachima von
Ribbentropa
Berlin
Dziekuje Warn, panie ministrze, za gratulacje. Przyjaee narodaw Niemiec
i Zwiezku Radzieckiego przypieczetowana krwie ma wszelakie podstawy, by bye
deugotrwaee i mocne.
J. Stalin

KOMUNIKAT O ZAWARCIU
POROZUMIENIA GOSPODARCZEGO
MIeDZY NIEMCAMI A ZSRR

13 lutego 1940 r.
11 lutego br. w Moskwie po pomyelnie zakoeczonych pertraktacjach
zostaeo zawarte Porozumienie Gospodarcze miedzy ZSRR a Niemcami.
Porozumienie to odpowiada eyczeniu Rzedaw obu krajaw o opracowaniu programu
gospodarczego wymiany towaraw miedzy Niemcami a ZSRR wyraeonemu w listach,
jakie 28 wrzeenia 1939 roku wymienili Przewodniczecy Rady Komisarzy Ludowych
i Komisarz Ludowy Spraw Zagranicznych ZSRR tow. Moeotow W. oraz Minister
spraw zagranicznych Niemiec p. von Ribbentrop.
Porozumienie gospodarcze przewiduje wywo'z z ZSRR do Niemiec surowcaw,
ktare kompensuje dostawy niemieckie do ZSRR wyrobaw przemyseowych.
Obrat towaraw miedzy Niemcami a ZSRR jue w pierwszym roku wejecia w
eycie Porozumienia osiegnee skale przekraczajece najwieksze wielkoeci, jakie
kiedykolwiek byey uzyskane od czasu wojny ewiatowej.
Istnieje zamiar dalszego zwiekszania w przyszeoeci wzajemnych dostaw
towaraw.
Ze strony radzieckiej Porozumienie podpisali -- Komisarz Ludowy Handlu
Zagranicznego'ZSRR tow. Mikojan A. oraz Przedstawiciel Hadlowy ZSRR w
Niemczech tow. Babarin J., ze strony niemieckiej -- Peenomocnik Nadzwyczajny
Rzedu Niemieckiego do _spraw gospodarczych pan Ritter i Przewodniczecy
delegacji gospodarczej Niemiec pan Schnurre.
154

19. MEMORANDUM DR. SCHNURRE.MSZ NIEMIEC
Memorandum o niemiecko-radzieckim porozumieniu handlowym zawartym 11
lutego 1940 r.
Tajemnica paestwowa
Berlin, 26 lutego 1940 r.
Porozumienie opiera sie na wspomnianych we wstepie [porozumienia]
listach Ministra spraw zagranicznych Rzeszy i Przewodniczecego Rady
Komisarzy Ludowych Morotowa z dn. 28 wrzes'nia 1939 r. Porozumienie stanowi
pierwszy waeny szczebel na drodze do programu gospodarczego nakreelonego
przez obie strony i przewidujecego udziae innych [paestw].
Porozumienie obejmuje okres 27 miesiecy, w tym dostawy
radzieckie, jakie majebyc wykonane w ciegu 18 miesiecy, bede
zrekompensowane dostawami niemieckimi realizowanymi w
ciegu 27 miesiecy. Najbardziej skomplikowany punkt kores
pondencji z dnia 28 wrzeenia 1939 r., a mianowicie, ee dostawy
surowcaw radzieckich winny byc kompensowane dostawami
niemieckich towaraw przemyseowych w ciegu deueszego okresu,
zostae uregulowany zatem zgodnie z naszymi eyczeniami. Stato
sie to moeliwe jedynie po uporczywej walce. Tylko osobiste
oredzie Ministra spraw zagranicznych Rzeszy do Stalina
doprowadzifo do ostatecznego uregulowania kwestii. Porozu
mienie o 18 i 27 miesiecach jest decyzje kompromisowe, gdye w
ustalonych okresach, a mianowicie co 6 miesiecy, wzajemne
dostawy towaraw powinny^ sie bilansowae na zasadzie eciele
okreelonych wspaeczynnikaw. Jeeeli bilans ten ulega zakeace
niu, tj. jeeeli dostawy niemieckie nie nadeeaje na przykead za
wspaeczynnikiem dostaw radzieckich zanotowanych w Porozu
mieniu, druga strona ma prawo powstrzymae' czasowo swe
dostawy do momentu, ae zostane przywracone te dokeadne
proporcje. Warunek ten jest dos'e irytujecy, lecz nie moeemy go
wyeliminowae, gdye podczas rozmaw koecowych omawie go sam
Stalin.
Dostawy radzieckie.
Zwiezek Radziecki zgodnie z Porozumieniem w ,ciegu pierwszych 12
miesiecy dostarczy mniej wiecej surowcaw na sume 500 min marek.
Jako uzupeenienie tego w tym samym okresie Sowieci dostarcze surowcaw
na konto porozumienia kredytowego z dn. 19 sierpnia 1939 r. w przyblieeniu
na sume 100 min marek.
Najwaeniejszymi surowcami se:
1.000.000 ton traw pastewnych i roelin streczkowych na sume 120 min
marek.
155

900.000 ton ropy naftowej w przyblieeniu na sume 115 min marek.
100.000 ton baweeny mniej wiecej na sume 90 min marek.
500.000 ton fosforano'w.
100.000 ton rudy chromu.
500.000 ton rudy eelaza.
300.000 ton zeomu eelaznego i eeliwa.
2.400 kg platyny.
Rudy manganowe, metale, drewno i inne surowce. Do tego trzeba dodae
rawniee eksport radziecki do Protektoratu¹, ktary nie wchodzi do
Porozumienia, na sume 50 min marek, co doprowadzi dostawy Zwiezku
Radzieckiego w ciegu pierwszego roku Porozumienia do ogo'lnej sumy 650 min
marek.
Uzupeenieniem tego se inne waene korzyeci. Zwiezek Radziecki opierajec
sie na korespondencji z dn. 28 wrzeenia udziela prawa do tranzytu do
Rumunii, Iranu, Afganistanu oraz krajaw Dalekiego Wschodu i z powrotem, co
ma wyjetkowe wage z powodu zakupu przez Niemcy w Mandeurii soi. Taryfy
przewozu soi Koleje Transsyberyjske zmniejszono o 50 %. Taryfy przewozaw
tranzytowych zostane uregulowane za pomoce rozliczee
kliringowych² i wyniose w przyblieeniu 100 min marek.
Po dodaniu niektarych innych partii towaraw (udziaey kliringowe podczas
zakupu przez Zwiezek Radziecki surowcaw w krajach trzecich) moena zaeoeye,
ee w ciegu pierwszych 12 miesiecy dostawy i ustugi radzieckie obliczane bede
na sume mniej wiecej 800 miliono'w marek.
3. Na drugi rok prawomocnoeci porozumienia ustalona
zostaea na razie jedynie czeee dostaw radzieckich. W ciegu
pierwszych szeeciu miesiecy drugiego roku obowiezywania
zrozumienia Zwiezek Radziecki dostarczy Niemcom surowce -go typu co i w
pierwszym roku na sume 230 milionaw marek. Przypuszcza sie, ee pertraktacje
zostane przedeueone przed upeywem pierwszego roku prawomocnoeci porozumienia
i iloee wymienionych towaraw przewidziana na drugi rok zostanie zwiekszona w
porawnaniu do objetos'ci dostaw w pierwszym roku waenos'ci porozumienia.
4. Dostawy niemieckie obejmuje towary przemyseowe,
technologie przemyseowe i urzedzenia [sprzet] oraz materiaey
wojenne. Dostawy radzieckie pierwszych 12 miesiecy mamy
skompensowae w ciegu 15 miesiecy. Dostawy radzieckie
pierwszych szes'ciu miesiecy drugiego roku prawomocnoeci
porozumienia (miesiece 13-18) musimy wyrawnae w ciegu 12
miesiecy (od 16 do 27 miesieca).
5. Werad dostaw radzieckich pierwszych 18 miesiecy znajduje
sie: 11.000 ton miedzi, 3.000 ton niklu, 950 ton cyny, 500 ton
molibdenu, 500 ton wolframu, 40 ton kobaltu. Te dostawy
156

metali potrzebne se do realizacji dostaw do Zwiezku Radzieckiego.
Poniewae teraz w Niemczech nie ma tych metali i nie zostane, dostarczone do
czasu, zanim porozumienie stanie sie prawomocne, dlatego trzeba
przezwycieeye przeszkode danego okresu przez wykorzystanie dla dostaw
niemieckich do Zwiezku Radzieckiego metali z naszych weasnych zapasaw i
zastepowae je napeywajecymi metalami z dostaw radzieckich. Kaede inne
porozumienie w rodzaju wstepnych dostaw metali, czego eedaliemy na poczetku,
nie mogeo bye osiegniete.
Zwiezek Radziecki z kolei wyrazie gotowoee do skupywania metali i
surowco'w w krajach trzecich. O tym, w jakim stopniu dana obietnica moee bye
zrealizowana, jeeeli sie uwzgledni podejmowane przez Anglikaw intensywne
przeciwdziaeania, trudno jest dzie' sedzie. Poniewae sam Stalin
niejednokrotnie obiecae swe szczodre, pomoc w tej kwestii, wiec moena sie
spodziewae, ee Zwiezek Radziecki uczyni wszystko, co od niego zaleey.
6. Pertraktacje byey cieekie i deugotrwaee. Byey po temu zaro'wno
przyczyny rzeczowe jak tee psychologiczne. Zwiezek Radziecki niewetpliwie
obiecae o wiele wiecej dostaw, nie to mogeo byc speenione z wybitnie
gospodarczego punktu widzenia i tych dostaw dla Niemiec musi dokonywae z
czes'ciowym uszczerbkiem weasnego zaopatrzenia. Z drugiej strony zrozumiaee
jest, ee rzed radziecki w postaci kompensaty stara sie otrzymae te wyroby,
jakich brakuje w Zwiezku Radzieckim. Poniewae ZSRR nie importuje
jakichkolwiek towaraw ueytku powszechnego, eyczenia (jego dotycze wyeecznie
towaraw przemyseowych i materiaeaw wojennych. W wielu przypadkach seabe
punkty ZSRR pokrywaje sie przy tym ze seabymi punktami Niemiec jak na
przykead produkcja obrabiarek do wytwarzania pociskaw artyleryjskich.
Nieeatwo jest znalez'e kompromis miedzy interesami obu stron. Waene
znaczenie psychologiczne miaea wszechobecna nieufnoee Rosjan, a takee obawa
jakiejkolwiek odpowiedzialnoeci. I Komisarz Ludowy Mikojan w wielu kwestiach
musiae sie zwracae do Stalina osobiecie, poniewae jego [Mikojana] autorytetu
nie wystarczaeo.
Nie zwaeajec na wszystkie te zawieos'ci w czasie deugotrwaeych
pertraktacji, coraz wyraz'niej sie uwidoczniea chee rzedu radzieckiego
niesienia pomocy Niemcom oraz niezachwianego pogeebienia politycznego
zrozumienia wzajemnego w rozwiezywaniu zagadniee gospodarczych;
Porozumienie znaczy^ dla nas szeroko otwarte drzwi na Wscho'd. Zakup
surowcaw w ZSRR oraz krajach os'ciennych wciee jeszcze moge bye istotnie
zwiekszone. Nader waene znaczenie ma realizacja zobowiezae niemieckich w
eedanych granicach. Z powodu dueego zakresu [handlu] wymaga to szczegalnych
wysiekaw. Jeeli poczynimy postepy w zwiekszeniu
157

i rozszerzeniu eksportu na Wschad do potrzebnej objetos'ci, to efekt
blokady angielskiej ulegnie istotnemu oseabieniu dzieki przyszeemu napeywowi
surowcaw [ze Wschodu do Niemiec].
Schnurre

¹Okupowane, przez Niemcy Czechoseowacje. -- Przyp. J. F.
²Kliring -- system rozliczenia bezgoto'wkowego wzajemnych
zobowiezae
peatniczych. -- Przyp. J. F.
³Ma sie na wzgledzie tajnie prowadzone przez Zwiezek
Radziecki dla
Niemiec zakupy w krajach, ktare odmawiey sprzedaey towaraw Niemcom,
albo
przewozy kupionych dla Niemiec towaraw radzieckimi statkami morskimi
zawijajecymi do portaw radzieckich i paeniejszym dostarczeniem towaro'w
do
Niemiec. Zwiezek Radziecki w ten sposo'b z jednej strony bez przeszko'd
kupowae dla Niemiec towary w takich krajach jak USA, z drugiej
zae⁷ z
powodzeniem podwaeae ustalone, przez Wielke, Brytanie blokade
antyniemie-
cke, gdye radzieckie statki morskie dostarczaey eadunki do porto'w
radzieckich i
dopiero potem, droge, ledowe,, przesyeano je do Niemiec. - Przyp. J. F.

polityka zagraniczna zsrr.
z referatu w. moeotowa
wygeoszonego na posiedzeniu
rady najwyeszej zsrr
29 marca 1940 roku

30 marca 1940 r.
Towarzysze deputowani!
Od ostatniej sesji Rady Najwyeszej mineeo piee miesiecy. W ciegu tego
kratkiego okresu zaszey wydarzenia, ktare maje pierwszorzedne znaczenie w
rozwoju stosunkaw miedzynarodowych. W zwiezku z tym na naszej sesji Rady
Najwyeszej naleey rozwaeye kwestie dotyczece naszej polityki zagranicznej.
Ostatnie wydarzenia w eyciu miedzynarodowym naleey rozpatrywae przede
wszystkim w ewietle wojny rozpoczetej w Europie erodkowej jesienie roku
ubiegeego... Wiadomo jednak, ee deeenie Niemiec do pokoju wyraeone jeszcze w
koricu minionego roku byeo odrzucone przez rzedy Anglii i Francji... Pod
pretekstem wywiezania sie ze swych zobowiezae wobec Polski wypowiedziaey
wojne Niemcom. Teraz bardzo wyraenie widae, jak dalekie se rzeczywiste cele
rzedo'w tych mocarstw od interesaw Polski lub Czechoseowacji, ktare sie
rozpadey. Widae to jue z tego, ee rzedy Anglii i Francji obraey sobie za cel
rozgromienie i podziae Niemiec, mimo ee wobec
158

mas ludowych cel ten zaseaniany jest haseami obrony krajaw
„demokratycznych" oraz „praw" maeych narodaw.
Poniewae Zwiezek Radziecki nie chciat zostae poplecznikiem Anglii i
Francji w prowadzeniu tej polityki imperialistycznej wymierzonej przeciw
Niemcom, wrogoee ich pozycji w stosunku do Zwiezku Radzieckiego jeszcze sie
spotegowaea, co jawnie ewiadczy o tym, jak geebokie ma korzenie klasowe
wroga polityka imperialistaw przeciw paestwu socjalistycznemu...
Gwaetowny zwrot na lepsze w stosunkach miedzy Zwiezkiem Radzieckim a
Niemcami znalaze swaj wyraz w podpisanym w sierpniu ubiegeego roku ukeadzie
o nieagresji. Te nowe, dobre stosunki radziecko-niemieckie przeszey
praktyczne prabe w zwiezku z wydarzeniami w byeej Polsce i w dostatecznym
stopniu wykazaey swe trwaeoee. Rozwaj stosunkaw ekonomicznych przewidziany
jeszcze wtedy, jesienie minionego roku, znalaze swaj konkretny wyraz jue w
sierpniowej (1939 r.), a potem lutowej (1940 r.) umowie handlowej. Obrat
towaraw miedzy Niemcami i ZSRR zaczee sie zwiekszae na zasadzie wzajemnej
korzyeci gospodarczej i istnieje podstawy do dalszego jego rozwoju.
Nasze stosunki z Francje oraz Anglie ueoeyey sie nieco inaczej.
Poniewae Zwiezek Radziecki nie zechciae byc narzedziem w rekach
imperialistaw angielsko-francuskich w ich walce o hegemonie ewiatowe
przeciwko Niemcom, na kaedym kroku spotykaliemy sie z ostre wrogoecie ich
polityki w^zgledem naszego kraju...
Podejmowane byey praby usprawiedliwienia tej wrogos'ci tym, ee nasz
handel z Niemcami pomaga tym ostatnim w wojnie z Anglie, i Francje. eatwo
moena sie przekonae, ee te argumenty nie se warte zeamanego szelega...
Wrogie akty w stosunku do Zwiezku Radzieckiego ze strony Anglii i Francji
maje swe wy-tfumaczenie nie w handlu ZSRR z Niemcami, lecz w tym, ee rachuby
angielsko-francuskich kae rzedzecych wykorzystania naszego kraju do wojny
przeciw Niemcom poniosey fiasko i z tego powodu prowadze, one polityke
zemsty wzgledem Zwiezku Radzieckiego... Chodzi jednak o to, ee prowadzona
przez Zwiezek Radziecki polityka neutralnoeci nie podoba sie
angielsko-francuskim/ kotom rzedzecym. Poza tym maje widocznie keopoty z
nerwami (emiech). Pragne narzucie nam inne polityke -- polityke wrogoeci i
wojny z Niemcami, polityke, ktara pozwolieaby im ueye ZSRR do celaw
imperialistycznych...
Przechodze do sprawy fieskiej...
eatwo jest spostrzec, ee wojna w Finlandii nie byea zwykeym zderzeniem
z wojskami fieskimi. Sprawy byey bardziej skomplikowane. Nastepieo tu
zderzenie naszych wojsk nie po prostu z wojskami fieskimi, lecz z
poeeczonymi sieami imperialistaw szeregu krajaw -- Anglii, Francji i innych
weecznie... Naleey dodae, ee we weciekeym wyciu wrogaw Zwiezku Radzieckiego
nieustannie garo-
159

waey piskliwe geosy wszystkich tych sprostytuowanych
„socjalistaw" z II Miedzynarodawki (wesoee oeywienie na sali)... --
seugusaw kapitaeu, ktarzy bez reszty zaprzedali sie podeegaczom do wojny...
Pomocy wojskowej Finlandii udzielaey rawniee oddane „umieowaniu
pokoju" Stany Zjednoczone Ameryki (Ogalny emiech)...
Na poczetku lutego Finowie praktycznie wysuneli kwestie zakoeczenia
wojny w Finlandii. Od rzedu szwedzkiego dowiedzieliemy sie, ee rzed fieski
chciaeby znae nasze warunki, na jakich moena zakoeczye wojne. Zanim
rozstrzygnee te kwestie, zwraciliemy sie do Rzedu Ludowego Finlandii, eeby
sie dowiedziee o jego opinii co do tej kwestii. Rzed Ludowy wypowiedziae sie
za tym, by w celu zapobieeenia przelewu krwi i ueatwienia sytuacji narodu
fieskiego pajee na spotkanie propozycji zakoeczenia wojny. Zgodziliemy sie
wtedy na warunki, na jakie przystae wkratce rzed Finlandii. Powinienem
dodae, ee po tygodniu od rozpoczecia pertraktacji z Finami rzed angielski ze
swej strony rawniee .wyrazie eyczenie ustalenia moeliwoeci poerednictwa
jakoby w celu zakoeczenia wojny w Finlandii (emiech). Jednak gdy nasz posee
peenomocny w Anglii tow. Majski poinformowae Londyn o odpowiednich naszych
propozycjach, przyjetych paeniej przez Finlandie w caeoeci, wtedy rzed
angielski nie zechciae sprzyjae zakoeczeniu wojny i przywro'ceniu pokoju
miedzy ZSRR i Finlandie. Poroeu-' mienie miedzy ZSRR a Finlandie mimo to
wkratce nastepieo... W zwiezku z tym wyeoniea sie kwestia ^rnorozwiezania
Rzedu Ludowego, co tee zostaeo zrealizowane...
Prasa angielsko-francuska prabowaea umowe radziecko-fieske, w tym
rawniee odejecie Przesmyku Karelskiego do Zwiezku Radzieckiego przedstawie
jako „zniszczenie" niezawiseoeci Finlandii. To naturalnie jest bzdura
i bujda na resorach!..
Zatem, wytyczony przez nas cel zostae osiegniety i moeemy wyrazie
caekowite zadowolenie z traktatu z Finlandie (Oklaski)... Zawarcie z
Finlandie traktatu pokojowego wieeczy realizacje zadania postawionego w roku
ubiegeym w zakresie zapewnienia bezpieczeestwa Zwiezkowi Radzieckiemu od
strony Morza Baetyckiego. Traktat ten jest niezbednym uzupetnieniem trzech
umaw o pomocy wzajemnej zawartych z Estonie, eotwe i Litwe... Wbrew
zastraszaniu prowadzonemu przez wrogie Zwiezkowi Radzieckiemu kota
imperialistyczne niezaleenoee paestwowa i samodzielna polityka Estonii,
eotwy i Litwy na niczym nie ucierpiaey, stosunki ekonomiczne zae tych krajaw
ze Zwiezkiem Radzieckim zaczety wyraz'nie sie rozszerzae. Realizacja umaw z
Estonie, eotwe i Litwe przebiega zadowalajeco i zradza przestanki dalszego
polepszenia stosunkaw miedzy Zwiezkiem Radzieckim a tymi paestwami.
160

20. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Berlin, 29 marca 1940 - 4.44 Moskwa, 29 marca 1940 - 12.50
Nr 543 z dn. 28 marca
Szefowi misji lub jego przedstawicielowi do rek weasnych.
Poufnie. Powinien bye odszyfrowany osobiecie. eciele tajne!
Podczas mojej niedawnej wizyty w Rzymie¹, gdzie jak wiecie
werdd innych spraw pracowaeem nad polepszeniem stosunkaw weosko-rosyjskich,
piastowaeem plan wizyty pana Morotowa w Berlinie. Mimo ee te mysie, z nikim
sie nie dzieli-fem, propaganda angielsko-francuska trafnie odgadea moje
zamiary, wspomniaea o nich w nadziei, ee przeszkodzi naszemu planowi, a tym
samym dalszemu zacieenianiu naszych stosunkaw z Rosje. Bez wiekszego wysieku
magebym obalie doniesienie angielsko-francuskie, lecz tego nie uczynieem z
szacunku do Morotowa. Wtedy ze swej strony prasa rosyjska opublikowaea
dementi.
Z myele o wizycie Moeotowa do Berlina jednak sie nie rozstaeem.
Odwrotnie, chciaeem doprowadzie je jue w najblieszej przyszeos'ci do skutku.
Bez seaw jest zrozumiaee, ee zaproszenie nie ogranicza sie tylko do
Moeotowa. Jeeli sam Stalin przyjedzie do Berlina, jeszcze lepiej poseuey to
naszym celom oraz naszym rzeczywiecie bliskim stosunkom z Rosje. Fiihrer
miedzy innymi nie tylko z radoecie powita Stalina w Berlinie, ale tee sie
postara, eeby zgotowano mu [Stalinowi] godne przyjecie odpowiednie do jego
stanowiska i znaczenia, [Hitler] spotka go ze wszystkimi honorami, jakich
wymaga dana okazja. Jak wiecie, ustnie zapraszaeem Moeotowa i Stalina
jeszcze w Moskwie, obaj w zasadzie przyjeli zaproszenie. W jakiej postaci
naleey teraz powtarzye te zaproszenia i uzyskae okreelone zgode oraz ich
realizacje - zadecydujecie o tym lepiej ode mnie. Podczas rozmowy zaprosicie
pana Moeotowa w sposab jasno okreelony, natomiast pana Stalina musicie
zaprosie w imieniu Fiihrera w sposab mniej wyraeny. Naturalnie musimy
uniknee wyraenej odmowy Stalina.
Przed rozpoczeciem jakichkolwiek dziaeae prosze niezweocznie
zadepeszowae mi o Waszym zdaniu co do formalnoeci, jakie zamierzacie
stosowae, i widokach na sukces.
Ribbentrop
¹10--11 marca 1940 r. --Przyp. red. wyd. niem.
161

21. AMBASADOR SCHULENBURG DO RIBBENTROPA
Telegram
Moskwa, 30 marca 1940 - 22.40 Otrzymany 31 marca 1940 - 8.15
Bardzo pilne!
Nr 599 z dn. 30 marca.
Na Wasz telegram nr 543 z dn. 28 marca. Panu Ministrowi spraw
zagranicznych Rzeszy do rek weasnych! Scis'le tajne!
I. Osobis'cie jestem niezachwianie przekonany, jak jue ' donosieem z
okazji mej interpelacji w telegramie nr 554 * z dn. 17 paz'dziernika, ee
MoeDtow, ewiadomy swego obowiezku, odwiedzi Berlin, gdy tylko dla rzedu
radzieckiego nastepi odpowiednia chwila i sprzyjajece okolicznoeci. Po
uwaenym przestudiowaniu wszystkich znanych mi czynnikaw nie moge ukrywae
tego, ee szansa przyjecia zaproszenia jest obecnie znikoma. Swoje zdanie
opieram na nastepujecych racjach:
Wszystkie nasze obserwacje oraz przemawienie Moeotowa
w dniu 29 marca se potwierdzeniem tego, ee rzed radziecki
peeen jest zdecydowania do zachowania w tej wojnie neutral
noeci oraz unikania w miare moenos'ci wszystkiego, co moee go
wciegnee do konfliktu z mocarstwami zachodnimi. Jest to
niewetpliwie jedna z przyczyn tego, ee rzed radziecki nagle
zaprzestae wojny przeciw Finlandii i rozwiezae Rzed Ludowy.
Rzed radziecki, majecy taki pogled na sprawy, obawia sie
prawdopodobnie, ee manifestowanie stosunkaw eeczecych
Zwiezek Radziecki z Niemcami, takie jak wizyta Moeotowa lub
samego Stalina zeoeona w Berlinie moee w dobie obecnej bye
czynnikiem ryzyka zerwania stosunkaw dyplomatycznych lub
nawet rozpoczecia dziaeae wojennych z mocarstwami zachod
nimi.

O podobnej sytuacji s'wiadczy wspomniane^ przez Was
sprostowanie TASS, kto're z zadziwiajece szczeroecie i okru
cieestwem zdementowaeo pogeoski o przypuszczalnej zblieajecej
sie podraey Moeotowa.
Znany jest fakt, ee Moeotow, ktary nigdy nie bye za
granice, ma wielkie trudnos'ci, gdy sie znajdzie werad obcokra
jowcaw. W tym samym, jeeeli nawet nie wiekszym stopniu,
dotyczy to rawniee Stalina. Dlatego tylko nader sprzyjajece
okolicznoeci lub niezwykle wielki dla Sowietaw poeytek moge
nakeonie Moeotowa lub Stalina do takiej podraey, nie zwaeajec
na niechee i „ostroenoee". Poza tym Moeotow, ktary nigdy nie
leci samolotem, bedzie potrzebowae co najmniej tygodnia, a tu
162

rzeczywiecie [na ten okres] nie ma eadnego odpowiedniego zastepcy.
II. Zatem szanse sukcesu wydaje sie znikome, jednak uczynie wszystko co
w mej mocy, by sprabowae realizacji planu na wypadek, jeeeli ruszy z
miejsca. Dogodny punkt startu dla rozmowy nieoficjalnej na ten temat moee
bye znaleziony z wielkim trudem. . Przebieg rozmowy pokaee, czy potrafie
poruszye ten temat i go rozwiezae. Co sie tyczy zaproszenia Stalina, wiec
poczetkowo moee bye rozpatrzona moeliwoee spotkania w mieecie granicznym.
Schulenburg
¹ Nie zamieszcza sie. -- Przyp. J. F.
22. KANCELARIA MINISTRA DO SCHULENBURGA
Telegram
Berlin, 3 kwietnia 1940 - 13.32 Moskwa, 3 kwietnia 1940 - 17.50
Nr 570 z dn. 3 kwietnia
Szefowi misji lub jego przedstawicielowi do rek weasnych.
Rozszyfrowae osobiecie. Poufnie. eciele tajne.
Panu ambasadorowi osobiecie.
Na Wasz telegram nr 599 z dn. 30 marca
Minister spraw zagranicznych Rzeszy wydae rozporzedzenie tymczasem nie
wykazywae dalszej inicjatywy.
Schmidt 163

23. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Berlin, 7 kwietnia 1940 r. Moskwa, 9 kwietnia 1940 r.
Do ambasadora niemieckiego hrabiego von Schulenburga Moskwa
Do tej instrukcji zaeeczone se dwie kopie memorandum¹, ktdre
zostanie wreczone przez naszych ambasadoraw w Oslo i Kopenhadze 9 kwietnia o
godz. 5 min. 20 rano niemieckiego czasu letniego zainteresowanym rzedom.
Dopo'ty, dopaki nie zostane poczynione kroki, o ktarych nieej podane se Wam
instrukcje, w stosunku do memorandum oraz tych instrukcji musi byc zachowana
ecisea tajemnica, totee inni pracownicy ambasady nie powinni o tym wiedziee.
9 kwietnia o godzinie 7 rano niemieckiego czasu letniego nakazuje sie
Wam poprosie o spotkanie z panem Mototowem i wreczye mu kopie memorandum.
Prosze uprzejmie przekazae ustnie, ee otrzymaliemy absolutnie prawdziwe
komunikaty o nieuniknionos'ci uderzenia angielsko-francuskich sit zbrojnych
na wybrzeeu Danii i Norwegii, dlatego musieliemy dziaeae bezzweocznie. Jak
podkreela memorandum, to kwestia przedsiewziecia erodkaw bezpieczeestwa.
Nasza akcja w eadnym wypadku nie tknie terytorium Szwecji i Finlandii.
Rzed Rzeszy jest zdania, ee dziaeamy rawniee w interesie Zwiezku
Radzieckiego, poniewae realizacja planu angielsko-francuskiego, o ktarym
dowiedzielis'my sie, spowodowaeaby to, ee Skandynawia zostaeaby arene wojny,
co z kolei doprowadzieoby prawdopodobnie do poruszenia kwestii fieskiej.
Prosze o niezweoczne doniesienie telegraficzne, jak zostae przyjety
Wasz komunikat.
Ribbentrop

¹ Nie zamieszcza sie. -- Przyp. ]. F.
164

24. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Bardzo pilne!
Nr 653 z dn. 9 kwietnia
Tajne!
Na Wasz telegram z dn. 7 kwietnia (dostarczony przez radce
misji dyplomatycznej von Sauckena) oraz jako uzupeenienie
mego telegramu nr 648 z dn. 9 kwietnia¹
Panu Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rek weasnych!
Instrukcja w stosunku do Moeotowa zostaea wykonana dzisiaj o godz. 10
min. 30 czasu europejskiego. Moeotow oewiadczye, ee rzed radziecki rozumie,
ie Niemcy byey zmuszone zastosowae takie erodki. Anglicy zaszli niewetpliwie
zbyt daleko. Absolutnie sie nie licze z prawami krajaw neutralnych. Na
zakoeczenie Moeotow powiedziae doseownie co nastepuje: „eyczymy
Niemcom caekowitego zwyciestwa w ich przedsiewzieciach obronnych".
Schulenburg
25. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Memorandum
Moskwa, 11 kwietnia 1940 r.
Przez pewien czas zauwaealiemy wyraenie negatywne zmiane w stosunku do
nas ze strony rzedu radzieckiego. Napotkaliemy niespodziewanie na trudnoeci,
ktdre w wielu wypadkach byey caekowicie nieuzasadnione we wszystkich
dziedzinach. Nawet w drobnostkach takich jak wizy [Sowieci] zaczeli stwarzae
przeszkody. Nie moena byeo dopiee zwolnienia etnicznych Niemcaw
internowanych przez Polakow, mimo ee obiecaea to umowa. Niespodziewanie sie
zakoeczyea deportacja obywateli niemieckich, skazanych na deugie lata i
odbywajecych kary w wiezieniach radzieckich. Rzed radziecki nagle cofnee
dane przez siebie obietnice dotyczece „bazy paenocnej"²,
ktare zainteresowana jest nasza marynarka wojenna itd. Przeszkody te
czynione we wszystkich sferach osiegneey swaj szczyt podczas tymczasowego
zaprzestania dostaw dla nas ropy
165

naftowej i zboea. Dn. 5 bieeecego miesieca odbyta sie deugotrwaea
rozmowa z panem Mikojanem, w czasie ktarej pozycja Komisarza Ludowego byea
skrajnie nieprzychylna. Musiaeem doeoeye bardzo dueo wysiekaw, eeby uzyskae
od niego chociae niekto're ustepstwa.
Daremnie pytaliemy siebie o moeliwe przyczyne niespodziewanej zmiany
pozycji weadz radzieckich. Ostatecznie wszak nic sie „nie staeo"!
Podejrzewaeem, ee haeas wszczety przez naszych nieprzyjaciae oraz ich ostre
ataki na osoby zajmujece bezstronne pozycje, szczegalnie na Zwiezek
Radziecki, oraz na neutralnoee w ogdle zaowocowaey, poniewae rzed radziecki
obawia sie wciegniecia przez Entente, do wielkiej wojny (do kto'rej nie jest
przygotowany) i z tego powodu chce uniknee wszystkiego, co moee poseueye za
powo'd dla Anglikaw i Francuzaw do oskareenia ZSRR o postepowanie niezgodne
z neutralnoecie lub gorece popieranie Niemiec. Wydawaeo mi sie, ee
niespodziewane zakoeczenie wojny fieskiej nastepieo weas'nie z tych
wzgledo'w. Naturalnie tych podejrzee nie moena udowodnie. Sytuacja jednak
staea sie tak nieznoena, ee postanowieem zwracie sie do pana Moeotowa, eeby
omawie z nim te kwestie i po tym zawiadomie [niemieckie] Ministerstwo Spraw
Zagranicznych. W tym celu dnia 8 bieeecego miesieca, tj. przed wydarzeniami
skandynawskimi poprosieem o pozwolenie zobaczye sie z Moeoto-wem. Faktycznie
wizyta u pana Moeotowa nie nastepiea do dnia 9 w godzinach porannych, tzn.
miaea ona miejsce jue po naszych operacjach skandynawskich. Podczas tej
rozmowy staeo sie zrozumiaee, ee rzed radziecki znaw dokonae caekowitego
zwrotu w tye. Niespodziewane zatrzymanie dostaw ropy naftowej i zbae zostaeo
nazwane „nadgorliwoecie podlegeych instancji", kto'ra bedzie
niezweocznie odwoeana. (Pan Mikojan jest zastepce Przewodniczecego Rady
Komisarzy Ludowych, tzn. po panu Moeotowie jest najwyeszym oficjalnym
urzednikiem radzieckim!) Pan Moeotow przeecigae sie w uprzejmoeciach, z
gotowos'cie wyseuchae wszystkie nasze skargi i obiecae naprawie sytuacje. Z
weasnej inicjatywy poruszye szereg interesujecych nas kwestii i os'wiadczye
o ich pozytywnym [dla nas] rozwiezaniu. Musze sie przyznae, ee bytem
zdumiony take zmiane.
Z mego punktu widzenia istnieje tylko jedna przyczyna takiego toku
wydarzee: nasze operacje skandynawskie powinny byey przynieee rzedowi
radzieckiemu znaczne ulge - zdjee z jego bark brzemie niepokoju. To, na czym
polegaey ich obawy nie sposab jest dokeadnie ustalie. Podejrzewam, ee Rzed
Radziecki zawsze jest niezwykle dobrze poinformowany. Jeeeli Anglicy i
Francuzi zamierzali zagarnee Norwegie oraz Szwecje, wiec z caee pewnoecie
moena zaeoeye, ee rzed radziecki wiedziae o tych planach i prawdopodobnie
bye nimi wystraszony. Rzedowi Radzieckiemu zwidywaeo sie zjawienie Anglikaw
i
166

Francuzaw na wybrzeeu Morza Baetyckiego, przypuszczae, ee znowu
zostanie otwarta kwestia fieska, jak oewiadczae lord Halifax; najwieksze
wreszcie obawy budzieo niebezpieczeestwo wciegniecia do wojny z dwoma
wielkimi mocarstwami. Obawy te prawdopodobnie zmniejszyliemy. Jedynie tym
moena wyteumaczye caekowite zmiane pozycji pana Moeotowa. Duey i rzucajecy
sie w oczy dzisiejszy artykue w dzienniku „Izwiesti-ja" o naszej
kampanii skandynawskiej (przekazany jue Warn telegraficznie) robi wraeenie
geebokiego westchnienia ulgi. Bede co bede w danej chwili ostatecznie tutaj
znaw jest „wszystko w porzedku" i nasze sprawy maje naleeyty przebieg.
Schulenburg
¹ Ma sie na wzgledzie port w Murmaesku. -- Przyp. J. F.
26. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Instrukcja
Berlin, 7 maja 1940 r. Moskwa, 10 maja 1940 r.
Do ambasadora niemieckiego hrabiego von Schulenburga Moskwa
Otrzymacie dwa egzemplarze memorandum¹, kto're bedzie
wreczone przez nasze misje dyplomatyczne w Hadze, Brukseli i Luksemburgu
rzedom tych krajaw w dniu i o godzinie wskazanych ustnie przez
kuriera². Dopaty, dopaki nie zostanie wykonane to, o czym jest
mowa nieej, memorandum oraz te instrukcje musze bye zachowane w tajemnicy.
Nie naleey wspominae o nich nikomu nawet z pracowniko'w ambasady.
Prosze po otrzymaniu tych instrukcji o postawienie na zaeeczonych
egzemplarzach memorandum - na ostatniej stronie pod tekstem - daty,
najlepiej na maszynie lub atramentem, poprzedzajecej dziee, w ktarym
wreczycie te memoranda rzedowi radzieckiemu.
Okoeo godziny 7 rano niemieckiego czasu letniego w dniu wskazanym przez
kuriera, popros'cie prosze o spotkanie z Moeotowem, a potem, rano, o
najbardziej dogodnej dla niego wczesnej porze wreczcie mu egzemplarz
memorandum. Prosze powiedziee panu Moeotowowi, ee Rzed Rzeszy na skutek
167

naszych przyjacielskich stosunko'w pragnie zawiadomie rzed radziecki o
tych operacjach na Zachodzie, do ktarych Niemcy byey zmuszone w wyniku
posuwania sie angielsko-francuskiego przez Belgie i Holandie do regionu
Ruhry.
Co do reszty, prosze zastosowae wyjas'nienia i dowody, jakie
znajdziecie w teks'cie memorandum.
Prosze niezweocznie zadepeszowae o reakcji na Wasze misje.
Ribbentrop

¹Nie zamieszcza sie. -- Przyp. J. F.
²Miedzy 2 i 3 wierszem notatka reczna oeawkiem, zrobiona
przez hrabiego
von Schulenburga: ,10.5.40, godz 5 min. 45 niemieckiego czasu
letniego". -
Przyp. red. wyd. niem.
27. AMBASADOR SCHULENBURG DO RIBBENTROPA
Telegram
Moskwa, 10 maja 1949 - 18.00
Bardzo pilne!
Nr 874 z dn. 10 maja
Na Wasze instrukcje z dn. 7 maja
Do Ministra spraw zagranicznych Rzeszy
Przepis odnos'nie Moeotowa zostae wykonany. Zeoeyeem mu wizyte. Moeotow
naleeycie ocenie doniesienie i powiedziae, ee rozumie, ie Niemcy musiaey sie
bronie od napas'ci angielsko-francuskiej. Nie wetpi w nasz sukces.
Schulenburg
168

Fotokopia dokumentu nr 27
169

28. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 29 maja 1940 - 19.10 Otrzymany 29 maja 1940 - 22.10
Nr 1006 z dn. 29 maja
Pilne!
Na telegram nr 877 z dn. 28 maja¹
Doniesienie o zgodzie rzedu radzieckiego na wyseanie (w charakterze
ambasadora brytyjskiego w Moskwie) Crippsa wydaje mi sie prawdopodobne,
poniewae rzed radziecki zawsze . zajmowae takie stanowisko, ee ciekawi go
to, co zamierza zakomunikowae mu rzed brytyjski, porozumienie gospodarcze
zas' z Anglie nie jest sprzeczne z neutralne pozycje Zwiezku Radzieckiego.
Poza tym ZSRR jest zainteresowany otrzymae kauczuk i cyne z Anglii w zamian
za budulec.
Nie ma przyczyn doobaw z powodu misji Crippsa, poniewae nie ma powodaw
wetpie w lojalnoee wobec nas Zwiezku Radzieckiego, poniewae niezmienny
stosunek rzedu radzieckiego do Anglii wyklucza wyrzedzenie szkody Niemcom
lub ich interesom eyciowym. Nie istnieje eadne dowody popierajece
podejrzenia ee ostatnie sukcesy niemieckie wzbudziey niepokaj rzedu
radzieckiego lub strach wobec Niemiec. Wszystkie twierdzenia prasy
zagranicznej, w szczegalnoeci wrogiej, stanowie jedynie rozpaczliwe praby
zasiania nieufnoeci miedzy Niemcami a Zwiezkiem Radzieckim, podjecia za
wszelke cene natarcia dyplomatycznego na Niemcy wskutek wetpliwej sytuacji
sprzymierzeecaw² i wyzyskania tego jako erodka propagandy werad
spoeecznoeci swych krajaw.
Obranie Crippsa jako peenomocnego przedstawiciela brytyjskiego na
skutek zajmowanej przez Moskwe pozycji wydaje sie nieudane, poniewae rzed
radziecki preferuje prowadzenie rozmaw w waenych sprawach z wybitniejszymi
przedstawicielami rzedaw zagranicznych.
Sted wynika, ee podro'e Rittera³ i (...)⁴ w danej
chwili nie powinna zakrawae na wspaezawodnictwo z Crippsem. Zamiar podro'ey
ro'wniee powinien bye zanalizowany z tego punktu widzenia, czy bedziemy
(...)⁵ cokolwiek nowego dla zaproponowania rzedowi radzieckiemu.
Schulenburg
¹Nie zamieszcza sie. - Przyp. J. F.
²Ma sie na wzgledzie Anglie i Francje. - Przyp. J. F.
170'

³ Dr Ritter -- ambasador do zlecee specjalnych przy
Ministerstwie Spraw Zagranicznych Niemiec. -- Przyp. red. wyd. niem.
^e Opuszczenie w tekecie. -- Przyp. red. wyd. niem.
⁵ Opuszczenie w tekecie. -- Przyp. red. wyd. niem.
Prawdopodobnie „miee". -- Przyp. J. F.
29. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 4 czerwca 1940 - 12.25 Otrzymany 4 czerwca 1940 - 5.15
Pilne!
Nr 1063 z dn. 3 czerwca
Moiotow zakomunikowae mi dzisiaj, ee mniej wiecej 25 maja
w zwiezku z nieuniknionym prawdopodobnie przystepieniem
Weoch do wojny, ambasador [niemiecki] Mackensen os'wiadczye
radzieckiemu charge d'affaires^e w Rzymie, ee wszystkie
kwestie baekaeskie bede rozstrzygniete bez wojny, tzn. poprzez
wzajemne wspaeprace miedzy Niemcami, Zwiezkiem Radzie
ckim i Weochami. -
Moeotow prosie o informacje dotyczece tego, czy oewiadczenie Mackensena
wyraea pogledy rzedu Rzeszy i rzedu weoskiego.
Prosze o instrukcje telegraficznie.
Schulenburg ¹ J. Helfand. - Przyp. red. wyd. niem.
30. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 6 czerwca 1940 - 15.55 Otrzymany 6 czerwca 1940 - 18.30
Pilne!
Nr 1079 z dn. 6 czerwca
Na telegram nr 938 z dn. 5 czerwca¹
171

W rozmowie dn. 3 czerwca Moeotow prosie wyeecznie o informacje, nie
wyrazie checi otrzymania zapewnienia rzedu niemieckiego czy weoskiego
odnoenie jakiegokolwiek punktu. Z drugiej strony, wyraz'nie dae do
zrozumienia? ee rzed radziecki byeby bardzo zadowolony, gdyby os'wiadczenie
pana von Mackensena wyraeaeo nie tylkp jego osobiste zdanie, ale faktyczny
punkt widzenia rzedaw niemieckiego i weoskiego. Kwestii, jak na Baekanach w
praktyce byeaby uskuteczniona moeliwa wspaepraca trajki [ZSRR, Niemiec,
Weoch], Mototow nie poruszye.
Schulenburg

¹ Nie zamieszcza sie. - Przyp. J. F.
31. MEMORANDUM MSZ NIEMIEC
Berlin, 11 czerwca 1940 r.
Wyseannik litewski [pan Skirpa] dzisiaj mnie odwiedzie, eeby donieee o
dalszym toku pertraktacji ze Zwiezkiem Radzieckim. Rzed Litwy po tym, gdy
Zwiezek Radziecki poruszye kwestie bezpieczeestwa garnizonaw radzieckich w
Litwie i odrzucie propozycje utworzenia mieszanej komisji do zbadania
incydentaw, z weasnej inicjatywy powziee szereg powaenych s'rodkaw, ktare
jak przypuszczae zadowole Zwiezek Radziecki. Prawdopodobnie moena sie
zgodzie z tym, ee dotychczas zbyt maeo uwagi poewiecano stosunkom miedzy
garnizonami radzieckimi a ludnoecie Litwy. Teraz powzieto natomiast s'rodki
ograniczenia i kontroli, dokonano dueo aresztowae oraz rewizji itd. Wiadomo
byeo, ee na propozycje litewske wyseania do Moskwy Ministra spraw
zagranicznych odpowiedz' nie nadeszea. Tym dziwniejsze byeo, ee do Moskwy
wezwano nie Ministra spraw zagranicznych, lecz Przewodniczecego Rady
Ministraw Merky-sa.
7 lipca odbyea sie u Merkysa pierwsza jego rozmowa z Moeotowem. Ten
ostatni czynie ostre wymawki w zwiezku z problemem bezpieczeestwa garnizonaw
radzieckich, szczego'-eowo opisae wielke liczbe incydentaw. Moeotow
uporczywie starae sie miedzy innymi udowodnie, ee czerwonoarmista Butajew,
ktary zgodnie z oewiadczeniem litewskim popeenie
172 .

samobajstwo, zostae zabity przez Litwinaw. On [Moeotow] wyrazie
niedwuznacznie swe niezadowolenie i podkreelie, ee Ministerstwo Spraw
Wewnetrznych Litwy nie moee podoeae swym zadaniom.
Podczas nastepnej rozmowy, ktara sie odbyea 9 czerwca, Moeotow poruszye
kwestie polityki zagranicznej, co wzmogeo obawy strony litewskiej o przebieg
pertraktacji. Moeotow twierdzie, ee miedzy trzema paestwami baetyckimi
istnieje sojusz wojenny i powoeywae sie w charakterze dowodu na czeste
spotkania naczelnikaw sztabaw trzech krajaw oraz inne czeste narady
oficjalnych osobistoeci republik baetyckich. Merkys odpowiedziae, ee nie
istnieje ani tajne, ani otwarte porozumienie sprzeczne z duchem i litere
porozumienia z dn. 10 paedziernika 1939 r.¹ Paestwa baetyckie
eeczy dawne porozumienie polityczne, nie zae sojusz wojenny. Nastepnie
Merkys wyrazie eyczenie zaproszenia do udziaeu w pertraktacjach ministra
spraw zagranicznych². Ten ostatni przybye do Moskwy wczoraj we
dnie. Pan Skirpa nie otrzymae jeszcze jakichkolwiek nowych wiadomoeci. Z
punktu widzenia protokoeu wszystko sie odbywa w bardzo grzecznej formie.
Rzed Litwy wciee jeszcze nie wie, jakie moge bye zamiary Zwiezku
Radzieckiego. W celu zapewnienia bezpieczeestwa garnizonaw radzieckich rzed
litewski gotaw jest uczynie wiecej nie czynie dotychczas. Jeeeli zae Zwiezek
Radziecki postawi teraz wieksze wymagania polityczne lub wojskowe, rz;ed
litewski nie weemie na siebie odpowiedzialnoeci w kwestii przyjecia takich
eedae. Temat stosunkaw litewsko-niemieclcich na razie nie bye poruszany
podczas pertraktacji w sprawie polityki zagranicznej. Nie ulega wetpliwoeci,
ee trzeba sie spodziewae poruszenia przez Zwiezek Radziecki rawniee tej
kwestii. Dodaeem tu, ee w stosunkach miedzy Niemcami a Litwe nie ma nic
takiego, o czym by nie wiedziae Zwiezek Radziecki lub nie naleeaeo mu
wiedziee.
Pan Skirpa spytae, czy naszemu ambasadorowi w Moskwie nie zlecilis'my
zgromadzenia informacji [o zamiarach radzieckich]. Odpowiedziaeem przeczeco
i unikaeem dalszego omawiania kwestii. Zaznaczyeem, ee nasz ambasador
bezwarunkowo doniesie, jeeeli cokolwiek sie dowie.
Woermann³

¹Ma sie, na wzgledzie ukead o pomocy wzajemnej miedzy ZSRR
a Litwa,--
Przyp. J. F.
²Ma sie na myeli ministra spraw zagranicznych Litwy J.
Urbszysa. -- Przyp.
red. y/yd. niem.
³Pomocnik sekretarza stanu MSZ Niemiec. -- Przyp. J. F.
173

32. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Pocieg specjalny Ministra spraw zagranicznych Rzeszy Nr 1007 z dn. 16
czerwca 1940 r. Na telegram nr 1063 i nr 1094¹
Na interpelacje pana Moeotowa prosze odpowiedziee ustnie co nastepuje:
Zgodnie z odpowiedzie Mackensena na interpelcje, nie
skeadae on tak okreelonego os'wiadczenia, jak o tym doniase
rzedowi radzieckiemu radziecki charge' d'affaires w Rzymie.
Podczas rozmowy z charge d'affaires rzeczywis'cie oewiadczye, '
ee jego zdaniem Niemcy oraz Weochy uwaeaje, ie na Baekanach
powinien bye' spokaj, uregulowanie zae nie rozstrzygnietych
kwestii baekaeskich moee sie odbye w sposab bardziej prosty i
bez zastosowania przemocy po wojnie.
Rzed Rzeszy jest zadowolony z tego, ee wojna nie roz
przestrzeniea sie na Baekany. W zasadzie Niemcy nie se zainte
resowane tymi krajami pod wzgledem terytorialnym, lecz tylko
pod wzgledem gospodarczym. Nasze pozycje w stosunku do
Zwiezku Radzieckiego w tej kwestii okreela ostatecznie i
nieodwracalnie wyraene porozumienie moskiewskie.
Stanowisko Weoch wzgledem Baekanaw wyraenie i niedwu
znacznie wyeuszczye Mussolini w swym przemo'wieniu z dn. 10
czerwca w tym sensie, ee Weochy nie maje zamiaru wpletania
Baekanaw w wojne.
Ribbentrop

¹ Nie zamieszcza sie. -- Przyp. J. F.
33. MSZ NIEMIEC DO RIBBENTROPA
Dalekopis
Berlin, 17 czcerwca 1940 r.
Do Kancelarii MSZ, przekazae telegraficznie do Baumschule¹Na telegram nr 57 z dn. 16 czerwca z Baumschule²
174

I. Wspaepraca krajaw nadbaetyckich - Estonii, eotwy i Litwy
- jest oparta na ukeadzie o wzajemnym zrozumieniu i wspaepra
cy zawartym przez te paestwa 12 wrzeenia 1934 r. na okres
dziesieciu lat³. Pro'cz tego eotwa i Estonia 1 listopada
1923 r.
podpisaey pakt o wzajemnej obronie. W praktyce wspaepraca
polityczna polega na odbywajecych sie raz na pae roku spotka
niach ministro'w spraw zagranicznych oraz wspalnych konfe
rencjach prasowych; rawnoczeenie wewnetrz Ententy Baety
ckiej jest pod dostatkiem nieporozumiee i rywalizacji. eotwa i
Estonia wskazywaey niedwuznacznie, ee nie se zainteresowane
problemami Memla i Wilna, ktare byey waene dla Litwy.
Obecne twierdzenia Rosjan, ee Litwa doeeczyea sie do estori-
sko-ebtewskiego paktu wojennego, se - zgodnie z posiadane tu
informacje - nieuzasadnione. Z powodu stosunkowo podobnej
struktury gospodarczej tych paestw [nadbaetyckich] wspaepraca
ekonomiczna miedzy nimi nie osiegneea wyraenego postepu
mimo licznych prab podejmowanych w ostatnich latach. Od
chwili zawarcia we wrzes'niu - paz'dzierniku 1939 r. paktaw
radzieckich o pomocy wzajemnej z paestwami nadbaetyckimi
miedzy krajami nadbaetyckimi nie zrodziea sie - w sensie
antysowietyzmu - ecielejsza wspaepraca. Z powodu okupacji
przez wojska radzieckie ich ^paestw wszystkie trzy rzedy zdaje
sobie sprawe z niebezpieczeestwa takiej polityki.
II. Z tego tee powodu nie moee bye nawet mowy - majec na
wzgledzie ostatnie miesiece - o zaleenos'ci polityki zagranicz
nej paestw nadbaetyckich od Niemiec. Paestwo litewskie, o
czym moena byc przekonanym, do ostatnich dni nie byeo
ostatecznie pewne, czy zupeenie nie jesteemy zainteresowani
Litwe pod wzgledem politycznym czy nie. W wielu kotach jak
na przykead w obecnos'ci wyseannika litewskiego tutaj tliea sie
prawdopodobnie jakae nadzieja" na to, ee Niemcy na wypadek
dalszych roszczeri Rosjan wstawie sie za Litwe w Moskwie,
mimo ee z naszej, strony ani razu nie daliemy powodu do
podobnych przypuszczee.
Z drugiej strony nasze stosunki gospodarcze z krajami nadbaetyckimi od
chwili rozpoczecia wojny zacieeniey sie. Co sie tyczy wagi paestw
nadbaetyckich dla ekonomiki wojennej Rzeszy Niemieckiej patrzcie zaeeczone
memorandum radcy Schnurre⁴.
Grundherr⁵

¹Baumschule -- skodyfikowana nazwa specjalnego pociegu
Ministra spraw
zagranicznych Rzeszy. -- Przyp. 1. F.
²Nie zamieszcza sie. - Przyp. J. F.
³Anulowany przez rzed radziecki Litwy 2 lipca 1940 r. --
Przyp. J. F.
⁴Nie zamieszcza sie. - Przyp. J. F.
⁵Kierownik referencji IV dziaeu politycznego Ministerstwa
Spraw Zagra
nicznych Niemiec: Kraje Skandynawskie i limitrofy. -- Przyp. red. wyd.
niem.
175

34. SEKRETARZ STANU WEIZSACKER DO WSZYSTKICH MISJI DYPLOMATYCZNYCH
NIEMIEC
Telegram okolnikowy
Berlin, 17 czerwca 1940 r.
IV oddziae polityczny, nr 1673
Telegram okolnikowy do wszystkich misji dyplomatycznych w
celu informacji i kierowania sie w rozmowach
Swobodne umacnianie sie wojsk rosyjskich w Litwie, eotwie i Estonii
oraz reorganizacja rzedo'w dokonywana przez rzed radziecki z zamiarem
zapewnienia s'cis'lejszej wspaepracy tych krajaw ze Zwiezkiem Radzieckim
dotyczy tylko Rosji i paestw nadbaetyckich. Dlatego ze wzgledu na nasze
niezmiennie przyjacielskie stosunki ze Zwiezkiem Rad 'ieckim nie manry
eadnych powodaw do niepokoju, jaki nam zarzuca pewna-czese prasy
zagranicznej.
Prosze unikae w czasie rozmo'w jakichkolwiek wypowiedzi, ktare moge bye
zinterpretowane jako stronniczoee.
Prosze o potwierdzenie odbioru telegramu.
Weizsacker
35. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 18 czerwca 1940 - 1.40 Otrzymany 18 czerwca 1940 - 4.00
Nr 1167 z dn. 17 czerwca Bardzo pilne!
Moeotow zaprosie mnie dzisiaj wieczorem do swego gabinetu i zeoeye jak
najserdeczniejsze eyczenia w imieniu rzedu radzieckiego z okazji wspaniaeego
sukcesu niemieckich sil" zbrojnych¹. Nastepnie poinformowae mie o
dziaeaniach radzieckich wobec paestw nadbaetyckich. Powoeywae sie na dowody
opublikowane w gazetach i dodae, ee zaszea koniecznoee poeoeenia kresu
wszystkim intrygom Anglii i Francji, ktare sie staraje zasiae nieufnos'e i
niezgode miedzy Niemcami a Zwiezkiem Radzieckim w krajach nadbaetyckich.
176,

Rzed radziecki w celu prowadzenia pertraktacji o formowaniu tam nowych
rzedaw poseae jako uzupeenienie akredytowanych tam postaw peenomocnych
nastepujece osoby majece wyjetkowe peenomocnictwa: do Litwy - zastepce
Komisarza Ludowego Spraw Zagranicznych Dekanozowa; do eotwy
-przewodniczecego Rady Ministraw² Wyszyeskiego; do Estonii
-lidera partyjnego Leningradu edanowa.
W zwiezku z ucieczke Smetony³ oraz moeliwos'cie
przekroczenia granicy przez pododdziaey [byeej] armii⁴
litewskiej, Moeotow os'wiadczye, ee granice Litwy strzeeone se jawnie
niedostatecznie. Dlatego rzed radziecki, jeeeli zajdzie potrzeba, udzieli
rzedowi litewskiemu pomocy w ochronie granic.
Schulenburg

¹Ma sie na myeli rozgromienie Francji przez Niemcy. --
Przyp. J. F.
²Ma sie na wzgledzie Rade Komisarzy Ludowych ZSRR. - Przyp.
red. wyd.
niem.
³Prezydent Litwy. -- Przyp. J. F.
⁴ Litwa w odro'enieniu od eotwy i Estonii graniczyea nie
tylko ze Zwiezkiem Radzieckim, lecz takee z Niemcami. W obliczu okupacji
sowieckiej wielu Litwino'w nie miaeo innego wyjecia pro'cz ucieczki do
sesiednich Niemiec. Tak postepili nie tylko czeonkowie rzedu Litwy, wyesi
urzednicy wojskowi i dyplomaci, ale caee pododdziaey armii litewskiej, ktare
nielegalnie przekraczaey granice niemiecko-litewske i poddawaey sie Niemcom.
-- Przyp. J. F.
36. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 23 czerwca 1940 - 21.26 Otrzymany 23 czerwca 1940 - 23.20
Nr 1205 z dn. 23 czerwca
Pilne!
Na Wasz telegram nr 1065 z dn. 22 czerwca i jako uzupeenienie
mego telegramu nr 1195 z dn. 21 czerwca¹
Mofotow zeoeye mi dzisiaj nastepujece oewiadczenie. Rozstrzygniecie
kwestii besarabskiej nie moee bye odraczane. Rzed radziecki wciee sie
jeszcze stara rozwiezae kwestie droga I kojowe, ale zamierza ueye siey,
jeeeli rzed rumueski odrzuci porozumienie pokojowe. Roszczenia radzieckie
dotycze tee Bukowiny, na kto'rej zamieszkuje ludnoee ukraieska.
177

Moeotow na swe usprawiedliwienie oewiadczye, ee chociae upeyneeo sporo
czasu od dnia jego przemo'wienia w Radzie Najwyeszej², Rumunia
nic nie zrobiea w celu rozstrzygniecia kwestii besarabskiej. Naleey zatem
cos' uczynie.
Powiedziaeem Moeotowowi, ee taka decyzja rzedu radzieckiego jest dla
mnie niespodzianke. Uwaeaeem, ee rzed radziecki bedzie dochodzie swych
roszczee do Besarabii, czego nie kwestionujemy, ale nie podejmie
samodzielnych dziaeae do ich realizacji-^ Obawiam sie, ee keopoty w zakresie
polityki zagranicznej Rumunii, ktara zaopatruje nas obecnie w znaczne iloee
surowcaw niezbednych dla przemyseu wojennego i cywilnego, powaenie zahacze o
interesy Niemiec. Os'wiadczyeem Moeotowowi, ee niezweocznie zamelduje o tym
swemu rzedowi i poprosieem o niepodejmowanie eadnych zdecydowanych, krokaw
dopaty, dopaki rzed niemiecki nie zajmie okreelonej pozycji co do zamiaraw
rzedu radzieckiego.
Moeotow obiecae zawiadomie rzed radziecki o mojej proebie, lecz
dobitnie przy tym zaznaczye, ee sprawa jest niezwykle pilna. Moeotow dodae,
ee rzed radziecki sie spodziewa, ie Niemcy nie bede przeszkadzaey
przeprowadzeniu akcji radzieckiej, ale je popre. Ze swej strony rzed
radziecki uczyni wszystko od niego zaleene w celu ochrony interesaw Niemiec
w Rumunii.
Prosze odpowiednie instrukcje nadae pilnie telegraficznie. emiem
zwracie Wasze uwage na wielke liczbe zamieszkaeych w Besarabii i na
Bukowinie Niemcaw etnicznych [,,Volksdeut-sche"], ktarych losy naleeaeoby
omawie.
Schulenburg

¹Nie zamieszcza sie. -- Przyp. J. F.
²Ma sie na mys'li przemawienie Morotowa o polityce
zagranicznej Zwiezku
Radzieckiego wygeoszone przed Rade, Najwyesze, ZSRR 29 marca 1940 roku.
-
Przyp. red. wyd. niem.
178

37. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 24 czerwca 1940 - 18.50 Otrzymany 25 czerwca 1940 - 1.00
Nr 1212 z dn. 24 czerwca
22 czerwca zostae nadany przez radio, 23 czerwca zas' opublikowany w
prasie radzieckiej nastepujecy komunikat TASS:
„Ostatnio w zwiezku z wkroczeniem wojsk radzieckich do krajaw
nadbaetyckich usilnie rozpowszechnia sie pogeoski o tym, ee na granicy
litewsko-niemieckiej skoncentrowano czy to 100, czy 150 dywizji radzieckich,
ee to skoncentrowanie wojsk radzieckich spowodowane jest niezadowoleniem
Zwiezku Radzieckiego z sukceso'w Niemiec na Zachodzie, ie jest wyrazem
pogorszenia sie stosunkaw radziecko-niemieckich i ma na celu wywrzee presje
na Niemcy. Raenorakie warianty tych pogeosek powtarzaje sie ostatnio prawie
codziennie w prasie amerykaeskiej, japoeskiej, angielskiej, francuskiej,
tureckiej, szwedzkiej.
TASS upowaeniony jest os'wiadczyc, ee wszystkie te pogeoski, ktarych
absurdalnoee i tak jest oczywista, caekowicie sie nie zgadzaje z
rzeczywistoecie. W krajach nadbaetyckich znajduje sie faktycznie nie 100 i
nie 150 dywizji radzieckich, lecz zaledwie nie wiecej 18-20 dywizji, przy
czym dywizje te se skoncentrowane nie na granicy litewsko-niemieckiej, lecz
w raenych regionach trzech republik nadbaetyckich. Celem ich jest nie
„presja" na Niemcy, lecz stworzenie gwarancji do realizacji paktu o
pomocy wzajemnej ZSRR z tymi krajami.
W odpowiedzialnych koeach radzieckich uwaea sie, ee krzewiciele tych
absurdalnych pogeosek maje specjalny cel -zaciemnie stosunki
radziecko-niemieckie. Panowie ci jednak swe najskrytsze eyczenia przyjmuje
za rzeczywistoee. Nie se zdolni prawdopodobnie zrozumiee tego oczywistego
faktu, ee stosunkaw dobrosesiedzkich uksztaetowanych miedzy ZSRR a Niemcami
w wyniku zawarcia paktu o nieagresji nie sposab podwaeye jakimie' pogeoskami
oraz mierne propagande, poniewae stosunki te se oparte nie na przemijajecych
motywach o charakterze koniunkturowym, lecz na istotnych interesach
paestwowych ZSRR i Niemiec".
Schulenburg
179

38. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 24 czerwca 1940 - 18.49 Otrzymany 24 czerwca 1940 - 20.45
Nr 1213 z dn. 24 czerwca
Uzupeenienie mego telegramu nr 1212 z dn. 24 czerwca
Po zakoeczeniu naszej wczorajszej rozmowy o Besarabii (patrz telegram
nr 1205 z dn. 23 czerwca) Moeotow z wyraene satysfakcje zaczai mawie o
komunikacie TASS z dn. 22 czerwca, za ktary wyrazieem mu swoje wdziecznoee.
Sedzec wedeug sformueowali, przypuszczam, ee autorem komunikatu jest
sam Stalin. Obalenie kreeecych pogeosek o rozbieenoeciach miedzy Niemcami, a
Zwiezkiem Radzieckim, o skoncentrowaniu wojsk w zwiezku z radzieckimi
operacjami wojennymi w rejonie Baetyku i niedwuznaczne wyjaenianie stosunkaw
niemiecko-radzieckich w caeos'ci jest dla nas korzystne w obecnej sytuacji.
Jednakee oczywiste se rawniee dalekosieene cele komunikatu: podkreelanie
solidarnoeci niemiecko-radzieckiej - przygotowanie do rozwiezania kwestii
Besarabii.
Schulenburg
39. MEMORANDUM RIBBENTROPA DLA HITLERA
Baumschule, 24 czerwca 1940 r.
W tajnym protokole dodatkowym z dn. 23 sierpnia 1939 r. mawi sie:
„Odnoenie Europy Poeudniowo-Wschodniej strona radziecka wykazaea swe
zainteresowanie Besarabie. Strona niemiecka wyraz'nie oewiadczyea o zupeenym
braku zainteresowania politycznego tymi terytoriami".
O ile pamietam, miaeo wtedy miejsce co nastepuje: Podczas podziaeu sfer
interesaw w Europie Wschodniej, gdy byea mowa o Europie
Poeudniowo-Wschodniej, Sowieci podkreelili swe zainteresowanie Besarabie. W
zwiezku z tym zeoeyeem ustne oewiadczenie o braku naszego zainteresowania
kwestie besarabske. Jednak na skutek nieokreelonoeci awczesnych stosunkaw
niemiecko-rosyjskich, co musielis'my uwzgledniae z ostroenoeci, postanowieem
roszczee Rosji do Besarabii nie uznawae otwarcie, w postaci pisemnej i do
protokoeu wybraeem
180

sformueowanie o charakterze ogalnym: gdy omawiano kwestie Europy
Poiudniowo-Wschodniej, zeoeyeem ogalnikowe oewiadczenie o tym, ee Niemcy nie
se zainteresowane pod wzgledem politycznym „tymi terytoriami", tzn.
Europe, Poeudniowo-Wschodnie. Natomiast zainteresowanie ekonomiczne Niemiec
terytoriami Europy Poeudniowo-Wschodniej podkreelieem w sposdb naleeyty.
Zgadzaeo sie to z ogalnymi instrukcjami, ktare mi dae Fuhrer odnoenie Europy
Poeudniowo-Wschodniej, a takee - o ile pamietam - ze specjalnymi dyrektywami
Fiihrera, kto're otrzymaeem przed wyjazdem do Moskwy. Fiihrer w nich
upeenomocnie mnie do oewiadczenia o braku zainteresowania Niemiec
terytoriami Europy Poeudniowo-Wschodniej - ae do Konstantynopola i Cies'nin
weecznie, gdyby to byeo niezbedne. Jednak tego ostatniego nie omawiano.
Ribbentrop
40. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Przekazany telefonicznie 25 czerwca 1940 r. o godzinie 6 po poeudniu
Nr 1074 z dn. 25 czerwca Ambasadorowi do rek weasnych
Prosze odwiedzie Moeotowa i oewiadczye mu co nastepuje:
Niemcy pozostaje wierne porozumieniom moskiewskim.
Dlatego nie wykazuje zainteresowania kwestie besarabske. Na
tych terytoriach zamieszkuje jednak w przyblieeniu 100.000
Niemcaw etnicznych. Naturalnie, ee los ich nie moee byc
obojetny dla Rzeszy, spodziewa sie ona, ee przyszeoee ich
bedzie zagwarantowana. Rzed Rzeszy zastrzega sobie prawo do
zrobienia w odpowiednim czasie rzedowi radzieckiemu okreelo
nych propozycji dotyczecych przesiedlenia tych „Volksdeut-
sche" za przykeadem Niemcaw etnicznych z Woeynia.
Pretensje rzedu radzieckiego do Bukowiny - to cos' nowe
go. Bukowina byea terenem korony Austrii i gesto zaludniona
Niemcami. Los tych Niemcaw etnicznych ro'wniee bardzo
niepokoi Rzesze.
W innych regionach Rumunii Niemcy maje bardzo waene
interesy gospodarcze, ktare dotycze pal kopalnianych ropy
181

naftowej oraz ueytkaw rolnych. Dlatego, jak jue niejednokrotnie
informowaliemy rzed radziecki, Niemcy se niezwykle zainteresowane tym, ee te
regiony nie staey sie arene dziaeae wojennych.
4. Rzed Rzeszy jest przychylny uregulowaniu kwestii besarabskiej,
rawnoczeenie spodziewa sie, ee Zwiezek Radziecki zgodnie z porozumieniami
moskiewskimi potrafi wspalnie z rzedem rumunskim rozwiezae to zagadnienie
droge pokojowe. Ze swej strony rzed Rzeszy gotaw jest poradzie Rumunii, w
duchu porozumieli moskiewskich - jeeli zajdzie potrzeba - by osiegneea
uregulowanie kwestii besarabskiej w aspekcie odpowiadajecym Rosji.
Prosze raz jeszcze zaznaczye panu Moeotowowi nasze duee zainteresowanie
tym, aby Rumunia nie staea sie arene dziaeae wojennych. Jestes'my zdania, ee
w istniejecej sytuacji seuszne podejs'cie do sprawy moee przyczynie sie do
pokojowego rozwiezania kwestii zgodnie z eyczeniami Rosjan.
Wdzieczni bedziemy rzedowi radzieckiemu za zakomunikowanie o jego
opinii odnoenie dalszego toku wydarzee.
Ribbentrop
41. AMBASADOR SCHULENBURG DO RIBBENTROPA
Telegram
Moskwa, 26 czerwca 1940 - 0.59 Otrzymany 26 czerwca 1940 - 12.25
Nr 1223 z dn. 25 czerwca
Pilne!
Na Wasz telegram nr 1074 z dn. 25 czerwca
Panu Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rek weasnych
Instrukcje wykonaeem. Z Moeotowem spotkaeem sie dzisiaj o godzinie 9
wieczorem. Moeotow wyrazie uznanie rzedowi niemieckiemu za okazane
zrozumienie i gotowoee do popierania eedae Zwiezku Radzieckiego. Moeotow
oewiadczye, ee rzed radziecki rawniee pragnie pokojowego rozwiezania
zagadnienia, ale ponownie podkreelie fakt tego, ee dana kwestia jest bardzo
pilna i wymaga natychmiastowego zaeatwienia.
Wskazaeem Moeotowowi na to, ee rezygnacja Sowietaw z Bukowiny, ktara
nigdy nie naleeaea nawet do Rosji carskiej, istotnie sie przyczyni do
pokojowego uregulowania. Moeotow
182

zaoponowae. Powiedziae, ee Bukowina jest ostatnim brakujecym ogniwem
caeoeci Ukrainy i ee z tego powodu rzed radziecki przypisuje szczegalne wage
do rozstrzygniecia tej kwestii razem z besarabske. Odnioseem jednak
wraeenie, ee Moeotow nie odrzucie ostatecznie moeliwos'ci rezygnacji rzedu
radzieckiego z Bukowiny podczas pertraktacji z Rumunie.
Moeotow oewiadczye, ee niewetpliwie rzed radziecki bedzie moge pajee na
spotkanie naszym pragnieniom dotyczecym Niemco'w etnicznych w postaci
analogicznej do porozumienia dotyczecego Polski.
Moeotow obiecae uwzglednie nasze interesy gospodarcze w Rumunii w
sposab najbardziej dla nas przychylny.
Na zakoeczenie Moeotow oewiadczye, ee zawiadomi swaj rzed o niemieckim
punkcie widzenia i o wynikach poinformuje mnie w jak najszybszym czasie.
Moeotow dodae, ee kwestia ta nie byea jeszcze omawiana ani w Moskwie, ani w
Bukareszcie. Nastepnie wskazae, ee rzed radziecki troszczy sie wyeecznie o
swe weasne interesy i nie zamierza skeaniae innych krajaw (Wegry, Buegarie)
do stawiania Rumunii jakichkolwiek eedae.
Schulenburg
42. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 26 czerwca 1940 - 15.36 Otrzymany 26 czerwca 1940 - 22.35
Nr 1235 z dn. 26 czerwca
Cilne!
eciele tajne!
Uzupeenienie mego telegramu nr 1195 z dn. 21 czerwca¹
Wczoraj w dziee Komisarz Ludowy Spraw Zagranicznych Moeotow zaprosie
ambasadora weoskiego Rosso w celu kontynuacji rozmo'w jake prowadzili 20
czerwca. Moeotow wyjaenie, ee punkt widzenia rzedu weoskiego przedstawie
swemu rzedowi, ktary zaaprobowae. Rzed radziecki uwaea, ee stosunki
wepsko-radzieckie musze bye szybko i w sposab okreelony przywro'cone oraz
opierae sie .ia tej samej podstawie, co stosunki miedzy Niemcami a ZSRR.
Moeotow zaznaczye w zwiezku z tym, ie Rosja Radziecka i Niemcy se w bardzo
dobrych stosunkach i ee rzedy ich ewietnie '-'e zgraey w pracy.
. 183

Nastepnie Moeotow oewiadczye, ee jego zdaniem wojna [w Europie] moee
potrwae do nastepnej zimy, istnieje, jednak pewne kwestie polityczne
wymagajece niezweocznego rozstrzygniecia. Moee zwieele charakteryzowae
stosunki rzedu radzieckiego z raenymi paestwami w sposab nastepujecy:
Z Wegrami rzed radziecki utrzymuje dobre stosunki. Niektare eedania
wegierskie rzed radziecki uwaea za seuszne².
Buegaria i Zwiezek Radziecki se dobrymi sesiadami. Stosunki
radziecko-buegarskie se trwaee, ale jeszcze moge sie zacieenie. Roszczenia
Buegarii do Dobrudey i wyjecie do Morza Egejskiego rzed radziecki uwaea za
uzasadnione, uznaje je i nie sprzeciwia sie ich realizowaniu.
Stanowisko Zwiezku Radzieckiego wobec Rumunii jest znane. Zwiezek
Radziecki wolaeby zrealizowae swe wymagania wobec Besarabii (Bukowina nie
byea wspomniana) bez wojny, ale jeeli bedzie to niemoeliwe na skutek
nieugietos'ci Rumunii, [ZSRR] zamierza zastosowae siee. Co sie tyczy
przyszeos'ci innych regionaw Rumunii rzed radziecki porozumie sie z
Niemcami.
Do Turcji rzed radziecki ustosunkowuje sie z wielke podejrzliwoecie.
Jest to wynik nieprzyjaznej pozycji Turcji wobec Rosji i innych krajaw -
mawiec o innych krajach Moeotow miae na myeli Niemcy i Weochy. Podejrzliwoee
radziecka wobec Turcji wzrosea w zwiezku z zachowaniem sie tej ostatniej na
Morzu Czarnym, gdzie Turcja chce dominowae, oraz w Cieeninach, gdzie Turcja
deey do wyeecznego panowania. W celu zmniejszenia groeby tureckiej wobec
Batumi rzed radziecki powinien obronie sie na poeudniu i poeudniowym
wschodzie, bede przy tym uwzglednione interesy niemieckie i weoskie.
Na Morzu eradziemnym rzed radziecki uznaje hegemonie Weoch pod
warunkiem, ee Weochy uznaje hegemonie Zwiezku Radzieckiego na Morzu Czarnym.
Ambasador Rosso przekazae swemu rzedowi telegraficznie oewiadczenie
Moeotowa, komentujec jako caekiem rozwaene i polecajec dziaeae jak
najszybciej.
Schulenburg

¹Nie zamieszcza sie. -- Przyp. J. F.
²Ma sie na wzgledzie roszczenia Wegier do szeregu
terytorio'w rumueskich.
- Przyp. J. F.
184

43. AMBASADOR SCHULENBURG DO RIBBENTROPA
Telegram
26 czerwca 1940 r.
Bardzo pilne!
Nr 1236 z dn. 26 czerwca
Uzupeenienie mego telegramu nr 1223 z dn. 25 czerwca
Panu Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rek weasnych
Moeotow wezwae mnie dzisiaj w dziee i oewiadczye, ee rzed radziecki
wziee za podstawe jego [Moeotowa] wczorajsze rozmowe ze mne i postanowie
ograniczye swe roszczenia do paenocnej czeeci Bukowiny z miastem Czernowice
[Czernowce]. Granica wedeug zdania radzieckiego powinna przejee od najdalej
poeoeonego na poeudnie punktu radzieckiej Ukrainy Zachodniej u podnaea gary
Kniatias na wschad wzdeue rzeki Suczawa, a dalej na paenocny wschdd od Hercu
nad rzeke Prut. W wyniku Zwiezek Radziecki uzyska bezpoerednie eecznoee
kolejowe z Besarabii przez Czernowice do Lwowa. Moeotow dodae, ee rzed
radziecki oczekuje od Niemiec poparcia tych eedae.
W odpowiedzi na moje os'wiadczenie, ee eatwiej bedzie osiegnee pokojowe
rozwiezanie kwestii, jeeli rzed radziecki zwraci Rumunii zapas zeota
Rumueskiego Banku Narodowego przekazany do Moskwy w latach pierwszej wojny
ewiatowej¹ na przechowanie, Moeotow oznajmie, ee nie moee bye o
tym nawet mowy, gdye Rumunia stosunkowo deugo wyzyskiwaea Besara-bie,
0 dalszym uregulowaniu kwestii Moeotow wyrazie nastepuje
ce racje: rzed radziecki w ciegu najblieszych kilku dni przed
stawi poseowi rumueskiemu w Moskwie³ swe postulaty i
spodziewa sie, ee rzed Rzeszy Niemieckiej w tym czasie
niezweocznie poradzi rzedowi rumueskiemu w Bukareszcie, by
sie podporzedkowae eedaniom radzieckim, w przeciwnym
bowiem wypadku wojna jest nieunikniona. Moeotow obiecae, ee
mnie poinformuje od razu po rozmowie z poseem rumueskim.
Co sie tyczy stosunku rzedu rumueskiego do nowego posea radzieckiego,
to sie zdawaeo, ee Moeotow bye niezadowolony i zaznaczye, ee posee nie miae
jeszcze moenoeci wreczenia swych listaw uwierzytelniajecych, mimo ee mineey
ustalone terminy ³.
Schulenburg
¹Zapas zfota Rumueskiego Banku Narodowego wywieziony na
przechowanie
do Rosji w latach pierwszej wojny ewiatowej zostae zatrzymany przez
rzed
185

radziecki po tym, gdy wojska rumueskie zajety Besarabie naleeece, wtedy
do Rosji. Rzed radziecki niejednokrotnie oewiadczae, ee zeoto zostanie
zwro'cone Rumunii dopiero po zwro'ceniu Zwiezkowi Radzieckiemu Besarabii. --
Przyp. J.F.
²G. Davidesco. -- Przyp. red. viyd. niem.
³Posee -eawrentiew wreczye kralowi swe listy
uwierzytelniajece 8 lipca. --
Przyp. red. wyd. niem.
44. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 27 czerwca 1940 - 1.10 Otrzymany 27 czerwca 1940 - 6.30
Nr 1241 z dn. 26 czerwca
Uzupeenienie mego telegramu nr 1236 z dn. 26 czerwca
Bardzo pilne!
Moeotow dopiero co doniase mi telefonicznie, ee wezwae posea
rumueskiego na godzine 10 wieczorem [26 czerwca], zakomunikowae mu o
radzieckich postulatach przekazania Besarabii i Bukowiny Paenocnej oraz
zaeedae odpowiedzi od rzedu rumueskiego nie paz'niej dnia jutrzejszego, tzn.
27 czerwca.
Schulenburg
45. RIBBENTROP DO RADCY SCHMIDTA Doniesienie telefoniczne
27 czerwca 1940 - 10.30
Z pociegu specjalnego Ministra spraw zagranicznych Rzeszy
Tajne!
Poniesza instrukcja ma bye niezweocznie przekazana otwartym tekstem
telefonicznie do Bukaresztu postowi Fabricijusowi:
„Nakazuje sie niezweocznie zeoeye wizyte Ministrowi spraw
zagranicznych¹ i donieee mu co nastepuje:
186

Rzed radziecki poinformowae nas o tym, ee wymaga od rzedu rumueskiego
przekazania ZSRR Besarabii oraz paenocnej czes'ci Bukowiny. W celu
unikniecia wojny miedzy Rumunie a Zwiezkiem Radzieckim moeemy jedynie
poradzie rzedowi rumueskiemu, by ustepie eedaniom rzedu radzieckiego. Prosze
zatelegrafowae o wynikach wizyty".
Koniec instrukcji dla Bukaresztu.
Ribbentrop

¹ Minister spraw zagranicznych Rumunii I. Deigurtu. --
Przyp. red. wyd. niem.
46. AMBASADOR SCHULENBURG DO SEKRETARZA STANU WEIZSACKERA
Moskwa, 11 lipca 1940 r.
Wznowienie aktywnos'ci dyplomatycznej, jake wykazaf w ostatnich
tygodniach Zwiezek Radziecki, staeo sie naturalnie geawnym przedmiotem
rozmowy w erodowisku tutejszego korpusu dyplomatycznego. Niektare sprawy se
jeszcze niezupeenie jasne, jak na przykead dlaczego akurat teraz Zwiezek
Radziecki wystepie i przypuszczalnie wystepi przeciwko szeregowi paestw.
Wiekszoee moich kolegaw jest zdania, ie Sowieci, ktarzy zawsze se ewietnie
poinformowani, wiedze lub przynajmniej przypuszczaje, ee wojna [w Europie]
predko sie zakoeczy.
Co sie tyczy dziaeae przeciwko Rumunii, powszechne zdziwienie wzbudzieo
to, ee Zwiezek Radziecki zaeedae takee paenocnej czes'ci Bukowiny. eadnych
os'wiadczeri o roszczeniach do tego regionu Sowieci nigdy nie skeadali. Rzed
radziecki usprawiedliwia swe roszczenia jak wiadomo tym, ee na Bukowinie
zamieszkuje ludnos'e ukraieska. Poniewae dotyczy to wyeecznie czeeci
paenocnej terytorium, wiec Zwiezek Radziecki zadowolie sie ostatecznie tylko
te czes'cie. Nie moge sie wyzbye uczucia, ee inspiratorami oraz autorami
postulataw o ustepieniu Bukowiny Paenocnej byey koea ukraieskie na Kremlu. W
kilku wypadkach, na przykead podczas negocjacji o uecis'leniu granicy
niemiecko-radzieckiej w Polsce, silny wpeyw ukraieski na Kremlu bye
wyraz'nie widoczny. Pan Stalin
187

osobiecie mi mawie w owym czasie, ee goto'w pajee na ustepstwa odnoenie
paenocnej linii granicznej tam, gdzie przebiega ona przez Biaeorue', na
poeudniu natomiast, gdzie mieszkaje Ukraiecy, jest to niemoeliwe. Rzed
radziecki odmawie w wyniku tego odstepienia nam miasta Siniaw, na co
poczetkowo sie zgodzie. Wciee jeszcze nie ma moenoeci ustalenia, sked
pochodzi ten silny wpeyw ukraieski. Nie wiemy o eadnych wyjetkowo wpeywowych
Ukraiecach naleeecych do bliskiego otoczenia przywo'dcaw kremlowskich.
Klucza do rozwiezania zagadki trzeba bye moee szukae w meodym Paweowie
(obecnie w ambasadzie radzieckiej w Berlinie). Tego pupila panaw Stalina i
Moeotowa pewnego razu Stalin nazwae w mej obecnos'ci „naszym maleekim
Ukrairicem".
Interesy polityczne Moskwy skupione se obecnie caekowicie na
wydarzeniach zachodzecych w paestwach nadbaetyckich oraz na stosunkach z
Turcje i Iranem.
Wiekszoee dyplomataw zachodnich uwaea, ee wszystkie trzy paestwa
nadbaetyckie bede przeistoczone w organizmy' caekowicie zaleene od Moskwy,
tzn. zostane weeczone w skead Zwiezku Radzieckiego. Misje dyplomatyczne tych
paestw w Moskwie zostane- jak sie przypuszcza - rozwiezane i znikne w
kratkim czasie. Wszyscy se przekonani, ee rzed radziecki zaeeda opuszczenia
Kowna, Rygi i Tallina przez wszystkie zagraniczne misje dyplomatyczne.
Niepokoje werad Litwinaw, eotyszaw i Estonczykaw se bardzo silne. Zaczekamy
jednak na rozwaj wydarzee.
Dotyczy to bez wetpienia takee Turcji i Iranu. Obaj ambasadorowie
oewiadczaje tu, ee dotychczas nie wysuwano im eadnych postulataw ani w
Moskwie, ani w Ankarze, ani Teheranie. Rzecz jasna, jednak, ee sytuacja jest
nadzwyczaj powaena. Moena dodae, ee ostatecznie w tutejszych kotach
iraeskich oburzenie na nas jest duee z powodu opublikowania szastej Biaeej
Ksiegi. Oni [Irariczycy] uwaeaje, ee Biaea Ksiega pobudziea rzed radziecki
do podjecia akcji przeciw^ Iranowi. Ambasador iraeski¹ jest zbyt
medry, by nie widziee tego, ee dokumenty Biaeej Ksiegi seuee Zwiezkowi
Radzieckiemu jedynie za pretekst. Moskwa eatwo potrafieaby znaleee inny
pretekst, gdyby ten sie nie trafie.
Ciekawy wreszcie szczegae. Miejscowy ambasador turecki²opowiada wszystkim swoim przyjacioeom dyplomatom o tym, ee 6 lipca
otrzymae od Saradeogey³ otwarty telegram (nawet go pokazuje), w
ktarym zaprzecza fakt swej rozmowy z Mas-sigly'm, ambasador powoeuje sie
przy tym na swe interpelacje z tego powodu. Rawnoczeenie ambasador turecki
wieloznacznie demonstruje rozdraenienie jawnoecie swej rozmowy z ambasadorem
amerykaeskim Steinhardtem.
Hrabia von Schulenburg
188

¹Mochammed Sajed. -- Przyp. red. wyd. niem.
²Ali Gajdar Aktaj. --Przyp. red. wyd. niem.
³Minister spraw zagranicznych Turcji. --Przyp. red. wyd.
niem.
⁴R. L. D. Massigly -- ambasador francuski w Turcji. --
Przyp. red. wyd.
niem.
47. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 13 lipca 1940 - 19.04 Otrzymany 13 lipca 1940 - 21.10
Nr 1363 z dn. 13 lipca
Bardzo pilne!
Na Wasz telegram nr 1164 z dn. 8 lipca i uzupeenienie mego
telegramu nr 1348 z dn. 12 lipca¹
Dzisiaj wezwae mnie Moeotow i oewiadczye co nastepuje: Stalin raz
jeszcze uwaenie rozpatrzye kwestie strefy terytorium litewskiego i doszede
do wniosku, ee nasze roszczenia do tej strefy oraz radzieckie zobowiezanie
do ustepienia jej se niezaprzeczone. W obecnej sytuacji jednak byeoby bardzo
niedogodne i trudne rzedowi radzieckiemu przekazae to terytorium; dlatego
Stalin i on [Moeotow] usilnie prosze rzed niemiecki ze wzgledu na nadzwyczaj
przyjacielskie stosunki miedzy Niemcami a ZSRR o znalezienie moeliwoeci
pozostawienia Litwie tej strefy terytorium. Moeotow dodae, ee moeemy
naturalnie w kaedej chwili ewakuowae z Litwy oraz z tego terytorium ludnoee
pochodzenia niemieckiego. Moeotow jeszcze i jeszcze raz podkreelae
trudnoeci, jakie by napotkae rzed radziecki w wyniku przekazania tego
terytorium w danej chwili; powtarnie wyraeajec nadzieje na ustepstwo ze
strony Niemiec starae sie przedstawie swoje i Stalina proebe jako bardzo
pilne. Prosze o instrukcje telegraficznie. Moeliwe, ee z tej proeby
sowieckiej moena skorzystae do realizacji naszych eedae gospodarczych i
finansowych wobec paestw nadbaetyckich.
Schulenburg
¹ Nie zamieszcza sie. -- Przyp. J. F.
189

48. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 13 lipca 1940 - 21.17 Otrzymany 14 lipca 1940 - 9.15
Nr 1364 z dn. 13 lipca
Pilne!
Tajne!
Moeotow doniase mi dzisiaj, ee miejscowy ambasador brytyjski Cripps
przed paru dniami bye przyjety przez Stalina na proebe rzedu brytyjskiego.
Zgodnie ze wskazawke Stalina Moeotow wreczye mi memorandum o tej rozmowie.
Cripps interpelowae w sprawie stanowiska rzedu radzieckiego odnoenie
nastepujecych kwestii:
Rzed brytyjski jest przekonany o tym, ee Niemcy walcze
o hegemonie w Europie i chce pocheonee wszystkie kraje
europejskie. Zwiajzkowi Radzieckiemu jest to niebezpieczne na
rawni z Anglie. Dlatego oba kraje powinny dojsc do porozumie
nia w sprawie prowadzenia wspalnej polityki samoobrony
przeciwko Niemcom i przywracenia rawnowagi sie w Europie.
Niezaleenie od tego Anglia chciaeaby prowadzie ze
Zwiezkiem Radzieckim handel pod warunkiem, ee towary
angielskie nie bede odsprzedawane Niemcom.
Rzed brytyjski jest zdania, ee zjednoczenie krajaw
baetyckich i kierownictwo nimi w celu zachowania status quo
jest sprawiedliwym celem Zwiezku Radzieckiego. W obecnych
warunkach te waene misje moee speenie tylko ZSRR.
Rzed brytyjski wie, ee Zwiezek Radziecki nie jest
zadowolony z sytuacji w eies'ninach oraz na Morzu Czarnym.
Cripps jest zdania, ee interesy Zwiezku Radzieckiego w
Cieeninach musze bye zabezpieczone.
Odpowiedzi Stalina:
1. Rzed radziecki niewetpliwie bardzo sie interesuje wydarzeniami w
Europie, lecz on - Stalin - nie widzi tego, by Europie groziea hegemonia
jakiegokolwiek jednego kraju, i nie widzi zamiaru Niemiec pocheoniecia
Europy. Stalin eledzi polityke Niemiec i dobrze zna kilku czoeowych
niemieckich dziaeaczy paestwowych. Nie zauwaeye eadnych checi z ich strony
do pocheoniecia krajaw europejskich. Stalin uwaea, ee sukcesy wojenne
Niemiec nie stanowie eadnego zagroeenia ZSRR i jego przyjacielskim stosunkom
z Niemcami. Stosunki te maje za podstawe nie przemijajece okolicznoeci, lecz
istotne interesy narodowe obu krajaw.
Tak zwana europejska rawnowaga byfa dotychczas wymierzona nie tylko
przeciw Niemcom, lecz tee przeciw Zwiezkowi
190

Radzieckiemu. Totee Zwiezek Radziecki czyni wszelkie niezbedne kroki w
celu zapobieeenia przywraceniu dawnej rawnowagi sie w Europie.
Zwiezek Radziecki nie jest przeciw prowadzeniu handlu z
Anglie, ale kwestionuje prawo Anglii lub dowolnego innego
kraju do wtrecania sie w niemiecko-radzieckie stosunki
handlowe. Zwiezek Radziecki zgodnie z warunkami umowy
bedzie eksportowae do Niemiec czesc metali kolorowych
kupowanych za granice, gdye Niemcy potrzebuje tych metali
do produkcji materiataw wojennych, kto're dostarczaje do
Zwiezku Radzieckiego. Jeeli Anglia nie uznaje tych warunkaw,
wiec handel miedzy Anglie a Zwiezkiem Radzieckim jest
niemoeliwy.
Zdaniem Stalina ani jedno mocarstwo nie ma prawa do
wyjetkowej roli w kwestii poeeczenia krajo'w baekaeskich i nimi
kierowania. Zwiezek Radziecki nie pretenduje do takiej roli,
chociae jest zainteresowany sytuacje na Baekanach.
Co sie tyczy Turcji Stalin oewiadczye, ee Zwiezek Radzie
cki rzeczywiecie jest przeciw wyeecznemu panowaniu Turcji
nad Cies'ninami oraz dyktatowi tureckiemu na Morzu Czarnym.
Rzed turecki jest o tym poinformowany.
Schulenburg
49. AMBASADOR LITEWSKI DO RIBBENTROPA
Berlin, 21 lipca Ambasada litewska Nr 3991
Panie Ministrze Rzeszy!
Mam zaszczyt zwro'cic Jego Ekscelencji uwage na poniesze: 14 czerwca
1940 r. Zwiezek Socjalistycznych Republik Radzieckich jak wiadomo pod
nieuzasadnionym i nieokreelonym pretekstem postawie Litwie ultimatum, w
ktarym eedae:
dymisji konstytucyjnego rzedu Litwy;
oddania pod sed Ministra spraw wewnetrznych oraz
naczelnika policji politycznej bez przedstawienia jakichkol
wiek oskareee osnutych na prawie;
swobodnego oraz nieograniczonego wkroczenia do Litwy
radzieckich oddziaeaw wojskowych.
Nastepnego dnia rosyjska Armia Czerwona zaatakowaea litewske strae
graniczne, przekroczyea granice i okupowaea caee Litwe. Na dodatek bye
sformowany rzed marionetkowy narzu-

cony nam przez wysoko postawione radzieckie osobistos'ci oficjalne
przyseane z Moskwy, caea zas' administracja znalazea sie pod kontrole rzedu
Zwiezku Socjalistycznych Republik Radzieckich.
W celu ostatecznego weeczenia Litwy w skead Zwiezku Socjalistycznych
Republik Radzieckich rozkazano nam przeprowadzie 14 czerwca wybory do Sejmu
(parlamentu), w ktarych wyniku zrealizowana zostaea niebywaea falsyfikacja
woli narodu litewskiego.
Celem zniszczenia dowolnego wyrazu nieustepliwoeci jeszcze przed
wyborami zakazano wszelke dziaealnoee klubaw i organizacji, na prase
litewske naeoeono areszt, zwolniono przemoce jej redaktoraw, mniej lub
wiecej wpeywowe osoby na eycie spoeeczne aresztowano. Ludzie, ktarzy uwaeani
byli przez nas za otwartych wrogaw paestwa litewskiego, otrzymali nominacje
do instytucji paestwowych, w tym paestwowej policji politycznej.
Partia komunistyczna staea sie jedyne organizacje polityczne, ktarej
pozwolono funkcjonowae legalnie. Nastepnie wywarea ona decydujecy wpeyw na
zaplanowane wybory. Byea dozwolona tylko jedna lista kandydato'w, a
mianowicie taka, ktara byea do przyjecia przez partie komunistyczne.
Wszyscy musieli obowiezkowo brae udziae w wyborach. Zagroeono, ee
ogeosi sie wrogami narodu tych, ktarzy nie chce geosowae. Udziae osobisty
natomiast w wyborach bye surowo sprawdzany.
Oczywiecie Sejm wybrany w' takich warunkach bye jedynie elepym
narzedziem w rekach partii komunistycznej i tym samym rzedu Zwiezku
Socjalistycznych Republik Radzieckich. Dzisiaj, 21 lipca 1940 r. Sejm
powziee rezolucje w ustaleniu wewnetrz kraju ustroju radzieckiego i o
wejs'ciu Litwy w skead Zwiezku Socjalistycznych Republik Radzieckich.
Wszystkie te akcje rzedu ZSRR se woeajecym o pomste pogwaeceniem
wszystkich ukeadaw zawartych miedzy Republike Litewske a ZSRR, w tym:
1. Traktatu pokojowego z dn. 12 lipca 1920 r., na mocy
ktarego ZSRR - jako spadkobierca byeego Imperium Rosyjskie
go - uznae caekowite niezaleenoee oraz suwerennoee Litwy i po
wsze czasy zrzeke sie wszystkich praw do weadania Litwe, jakie
dawniej miala Rosja (patrz artykue 1);
2. Paktu o nieagresji z dn. 22 wrzeenia 1926 r.¹ i jego
prolongaty z dn. 6 maja 1931 r. oraz 3 kwietnia 1934 r. Na mocy
tego paktu Zwiezek Radziecki zobowiezae sie w jakichkolwiek
warunkach szanowae suwerennoee Litwy, a takee jej integral
noee i nietykalnoee (patrz artykue 2) oraz powstrzymywae od
jakichkolwiek bede dziaeae przy ueyciu siey (artykue 3);
3. Paktu o pomocy wzajemnej z dn. 10 paedziernika 1939 r.,
na mocy ktarego ZSRR powto'rnie udziela Litwie uroczystych
192

gwarancji w eaden sposab nie eamae suwerennoeci paestwa litewskiego,
jak tee jego ustroju wewnetrznego.
Ze wzgledu na te wszystkie okolicznoeci jako posee mianowany przez
instytucje konstytucyjne Republiki Litewskiej i akredytowany przy Rzeszy
Niemieckiej zmuszony jestem wyrazie oficjalny i zdecydowany protest
przeciwko agresji w stosunku do mojego kraju oraz pozbawieniu Litwy przez
Zwiezek Socjalistycznych Republik Radzieckich^ jej suwerennoeci oraz
niezaleenoeci narodowej. Musze oewiadczye, ie wspomniana wyeej rezolucja
byea narzucona Sejmowi przez rosyjskie weadze okupacyjne, wiec nie jest
niczym innym jak skrajnie oburzajecym faeszerstwem woli narodu litewskiego i
jest geeboko sprzeczna z Konstytucje oraz interesami paestwa litewskiego, a
takee z prawem narodaw do swobodnego samo-okreelenia i dlatego w eadnym
wypadku nie moee byc uznana za prawomocne.
Pragne skorzystae z okazji do zeoeenia Jego Ekscelencji zapewniee o mym
jak najgeebszym szacunku.
K. Skirpa Nadzwyczajny i peenomocny ambasador Litwy
¹ Podpisany 28 wrzeenia 1926 r. -- Przyp. red. wyd. niem.
50. MEMORANDUM MSZ NIEMIEC
Berlin, 22 lipca 1940 r.
Dzisiaj zeoeye mi wizyte poset litewski i oewiadczye- co nastepuje:
Na skutek zachodzecych w jego kraju waenych wydarzee uwaea za swaj
obowiezek nie dopus'cie, by te wydarzenia odeszey do przeszeos'ci bez
powziecia jakichkolwiek s'rodkaw. Swoje pozycje w stosunku do wydarzee w
Litwie podsumowae w liecie do Ministra spraw zagranicznych Rzeszy. Wreczenie
tego listu jest aktem jego osobistej decyzji, za kto're wyeecznie on ponosi
odpowiedzialnoee. Aktem tym nie chce sprawiae polityce niemieckiej
jakichkolwiek keopotaw.
Swoje starania teumaczy nastepujeco. Nieco wczes'niej, w przededniu
wydarzee Minister spraw zagranicznych [Litwy] Urbszys poinstruowae
wszystkich postaw dyplomatycznych
193

Litwy o poczynieniu podobnego kroku na wypadek pogwaecenia przez
Zwiezek Radziecki suwerennoeci. Pozostajec w kontakcie z poseami litewskimi,
jest przekonany, ee analogiczna nota bedzie wreczona dzie we wszystkich
stolicach, w ktarych reprezentowana jest Litwa. Potem posee wreczye mii
list, kto'ry zafeczam.Zawiera on „powaeny i zdecydowany prote.st".
Powiedziaeem panu Skirpie, ee na pewien czas dokument ten chciaebym
zostawie u siebie. Na podstawie jego [Skirpy] wypowiedzi doszedeem do
wniosku, ee nie oczekuje od nas jakich bede komentarzy o tym. Nie mogeem mu
jednak powiedziee, czy rzed niemiecki w ogole gotaw jest przyjee podobne
note. Dlatego musimy zastrzec sobie prawo jej zwrotu.
Posee oewiadczye dalej, ee miedzy innymi z powodu zneinej pozycji
Niemiec opus'cie jeden punkt noty, weeczony przez innych poseaw litewskich
do not rzedom, przy ktarych se akredytowani, a mianowicie proebe o to, by
weeczenie [Litwy w skead ZSRR] nie byeo uznane. Posef spytae, czy nie moee
chociaeby ustnie wyeuszczye mi tej proeby. Uchylieem to, po czym posee
os'wiadczyf, ee moena uwaeae, ie proeby takiej nie byeo. Wreszcie posee
powiedziae, ee zamierza nadae rozgeosu swej akcji dzieki pomocy
przedstawicielstwa berlieskiego agencji ELTA. Uwaea za konieczne oewiadczye
o swym osobistym stanowisku wzgledem zachodzecych wydarzee.
Poprosieem posea, by powstrzymae sie od tego kroku. Zgod.zie sie na
moje proebe.
Przekazane Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy przez sekretarza stanu
z proebe o instrukcje co do przyjecia noty. Moena oczekiwae, ee poseowie
eotwy i Estonii wrecze analogiczne noty. Posee eotewski umawie sie jue ze
mne na spotkanie dzie o godzinie 17.30.
Woermann
51. MEMORANDUM MSZ NIEMIEC
Berlin, 22 lipca 1940 r.
Dzisiaj zeoeye mi wizyte posee eotewski i wreczye do przekazania
Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy zaeeczany list, w kto'rym on, jako
posee „prawowitego rzedu eotwy", protestuje przeciwko weeczeniu eotwy
w skead Zwiezku Socjalistycznych Republik Radzieckich. W zwiezku z tym posee
zaznaczye, ee nie zamierza sprawiae Niemcom jakichkolwiek keopotaw. Jego
zdaniem nic nie wyniknie z powodu wreczenia tego protestu.
194

Powiedziaeem panu Krejewinszowi, ee list na pewien czas zatrzymam. O
tym, czy list moee bye przyjety, czy nie, zawiadomie go pozniej.
Przez sekretarza stanu posyeam panu Ministrowi spraw zagranicznych
Rzeszy uzupeenienie memorandum o rozmowie z poseem litewskim i pros'by o
powziecie decyzji.
Woermann
52. AMBASADOR eOTEWSKI DO RIBBENTROPA
Berlin, 22 lipca 1940 r. Ambasada eotewska
Panie Ministrze Rzeszy!
Mam zaszczyt poinformowae Jego Ekscelencje o tym, co
nastepuje:
Parlament zgromadzony w Rydze dn. 21 bieeecego miesieca proklamowae
eotwe republike radziecke i zwracie sie do Moskwy z proebe o weeczenie eotwy
w skead Zwiezku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Rezolucja ta nie ma
eadnych podstaw prawnych, poniewae parlament zawdziecza swe istnienie
wyborom, ktare przeprowadzane byey pod terrorem okupacji rosyjskiej i ktare
w eadnym wypadku nie moge byc rozpatrywane jako swobodny wyraz woli narodu.
Wczeeniejsze wtargniecie wojsk radzieckich do eotwy jue samo przez sie byeo
pogwaeceniem wszystkich istniejecych miedzy eotwe a ZSRR umaw.
Jako nadzwyczajny i peenomocny ambasador prawowitego rzedu eotwy uwaeam
za swo'j obowiezek zawiadomie Jego Ekscelencje o swym protes'cie przeciw
wymienionym wyeej dziaeaniom.
Raz jeszcze prosze Jego Ekscelencje przyjee moje zapewnienia o jak
najgeebszym do Was szacunku.
Edg. Krejewinsz Nadzwyczajny i peenomocny ambasador eotwy
195

53. MEMORANDUM MSZ NIEMIEC
Berlin, 24 lipca 1940 r.
Dzisiaj ambasadorowi litewskiemu i eotewskiemu po przyjacielsku
zwracieem ich noty dotyczece weeczenia ich krajaw w skead ZSRR i
oewiadczyeem na swe usprawiedliwienie, ee moeemy przyjmowae od poseaw tylko
te noty, ktare przedstawiaje w imieniu swych rzedaw. Zgodnie z instrukcje
nie wskazaeem, ee noty zostaey im zwro'cone na rozporzedzenie Ministra spraw
zagranicznych Rzeszy.
Posee estoeski rawniee chciae mi wreczye dzie analogiczny note.
Poprosieem, by sie powstrzymae od tego, podajec wspomniane jue przyczyny.
Posee litewski doniase mi, ee z weasnej inicjatywy wyseae do
litewskiego [radzieckiego] rzedu telegram z protestem przeciwko weeczeniu
[Litwy] w skead Zwiezku Radzieckiego, oewiadczajec miedzy innymi, ee ludnoee
litewske, narad i samego siebie nie uwaea za skrepowanych te rezolucje.
Ambasadorowie eotwy i Estonii powiedzieli mi, ee nie posyeali podobnych
telegramaw i nie zamierzaje tego robie.
Nastepnie powiedziaeem trzem ambasadorom, ee oni, podobnie jak inni
czeonkowie ich misji dyplomatycznych moge razem z rodzinami zostae w
Niemczech, jeeli tego sobie eycze. Trzej ambasadorowie wyrazili swe duee za
to uznanie i poprosili o podziekowanie Ministrowi spraw zagranicznych
Rzeszy.
Woermann
54. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 29 lipca 1940 - 19.10 Otrzymany 29 lipca 1940 - 20.20
Nr 1500 z dn. 29 lipca
Pilne!
Uzupeenienie mego telegramu nr 1472 z dn. 16 lipca¹

Moeotow wezwae mnie dzisiaj i oewiadczye, ee rzed radziecki jest nader
zainteresowany uzyskaniem informacji dotyczecych przedmiotu przeprowadzonych
niedawno negocjacji Niemiec i Weoch z dziaeaczami paestwowymi Wegier,
Rumunii, Buegarii i
196

Seowacji. Odpowiedziaeem, ee nie mam jeszcze eadnych informacji o tym,
ale poprosze o nie.
Prosze o pilne instrukcje telegraficzne, miedzy innymi z powodu
spodziewanego w dniu 1 sierpnia przemawienia Mototowa o polityce
zagranicznej.
Schulenburg

¹ Nie zamieszcza sie. -- Przyp. J. F.
55. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Berlin, 2 sierpnia 1940 - 16.24 Moskwa, 2 sierpnia 1940 - 20.45
Moskwa
Nr 1339 z dn. 2 sierpnia
Na Wasz telegram nr 1363 z dn. 13 lipca
Poleca sie zawiadomie pana Moeotowa o tym, ee rzed Rzeszy przyjee do
wiadomoeci eyczenie rzedu radzieckiego, by Niemcy zostawiey Zwiezkowi
Radzieckiemu cze^e Litwy przydzielone Niemcom na mocy porozumiee
moskiewskich. Wprowadza to istotne zmiane do ukeadu moskiewskiego na
niekorzys'e strony niemieckiej. Dlatego tee przed szczego'eo"wym
rozpatrzeniem tej kwestii przez rzed Rzeszy ciekawie by byeo nam dowiedziee
sie, co rzed radziecki zaproponuje w zamian.
Ribbentrop
197

POLITYKA ZAGRANICZNA ZSRR. Z REFERATU W. MOtOTOWA WYGeOSZONEGO NA
POSIEDZENIU RADY NAJWYeSZEJ ZSRR
1 SIERPNIA 1940 R.

2 sierpnia 1940 r.
...Nasze stosunki z Niemcami, w ktarych zwrot nastepie prawie przed
rokiem, prawie sie nie zmieniey, gdye jest to uwarunkowane porozumieniem
radziecko-niemieckim. Porozumienie to, ktarego eciele przestrzega nasz rzed,
wyeliminowaeo moeliwoee tare w stosunkach radziecko-niemieckich, podczas
przeprowadzania radzieckich zamierzee wzdfue naszej granicy zachodniej i
rawnoczeenie zapewnieo Niemcom caekowite pewnoee na Wschodzie. Tok wydarzee
w Europie nie tylko nie oseabie mocy porozumienia radziecko-niemieckiego o
nieagresji, ale odwrotnie -- podkreelie wage jego istnienia i dalszego
rozwoju. Ostatnio w prasie zagranicznej, w szczegalnoeci angielskiej i
przychylnej dla Anglii spekulowano na moeliwos'ci ro'enicy zdae miedzy
Zwiezkiem Radzieckim a Niemcami, prabowano zastraszye nas perspektywe
wzrostu potegi Niemiec. Zarawno z naszej jak tee niemieckiej strony praby te
byey niejednokrotnie demaskowane i odrzucane, jako nikczemne. Moeemy jedynie
poewiadczye, ee u podstaw uksztaetowanych dobrose,-siedzkich i przyjaznych
stosunkaw radziecko-niemieckich leee naszym zdaniem nie wzgledy przypadkowe
o charakterze koniunkturalnym, lecz istotne interesy paestwowe zaro'wno ZSRR
jak tee Niemiec.
Naleey rawniee podkreelie, ee nasze stosunki z Weochami polepszyey sie
ostatnio. Wymiana pogledaw z Weochami wykazaea, ee w dziedzinie polityki
zagranicznej nasze kraje maje caekowite moenoee zapewnienia zrozumienia
wzajemnego. W zupeenoeci se, uzasadnione widoki na wzmoeenie stosunkaw
handlowych...
Pierwszorzedne znaczenie ma dla naszego kraju fakt, ee odted granice
Zwiezku Radzieckiego bede przeniesione na wybrzeee Morza Baetyckiego.
Ro'wnoczes'nie kraj nasz bedzie miae swe nie zamarzajece porty na Morzu
Baetyckim, ktarych tak bardzo potrzebujemy...
Na minionej sesji Rady Najwyeszej referowaeem o traktacie pokojowym z
Finlandie... Rzecz zrozumiaea, ee jeeli poszczegalne elementy fieskich koe
rzedzecych nie zaprzestane swych dziaeae represyjnych przeciw spoeecznym
warstwom Finlandii, deeecym do zacieeniania dobrosesiedzkich stosunkaw z
ZSRR, wiec stosunki miedzy ZSRR i Finlandie moge, sie oseabie. (emiech.
Oklaski.)...
198

Nie bede sie zatrzymywae na naszych stosunkach ze Stanami Zjednoczonymi
Ameryki jue jedynie z tego wzgledu, ee nie moena powiedziee o nich nic
dobrego. (emiech.). Dowiedzieliemy sie, ee w Stanach Zjednoczonych nie
podobaje poniektarym sukcesy radzieckiej polityki zagranicznej w krajach
nadbaetyckich. Trzeba przyznae, ee okolicznoee ta niewiele nas wzrusza
(emiech, oklaski), gdye podoeamy swym zadaniom bez pomocy tych
niezadowolonych panaw. (emiech, oklaski.). Jednak ta okolicznoee, ee weadze
Stanaw Zjednoczonych bezprawnie zatrzymafy zeoto, kupione niedawno przez
nasz Bank Paestwowy od bankaw Litwy, eotwy i Estonii wywoeuje jak
najenergiczniejszy z naszej strony protest. W danym wypadku moeemy tylko
przypomniee zarawno rzedowi Stanaw Zjednoczonych jak tee Anglii, ktary
stanee na podobne, droge, o ich odpowiedzialnoee za te bezprawne
dziaeania...
Zwiezek Radziecki powinien w tych warunkach wykazae wzmoeone czujnoee
odnos'nie swego bezpieczeestwa zewnetrznego, utrwalenia wszystkich swych
pozycji wewnetrznych i zagranicznych. Przeszliemy z 7-godzinnego na
8-godzinny dziee pracy oraz poczyniliemy inne kroki uwzgledniajec to, ee
zobowiezani jesteemy do zapewnienia dalszego, jeszcze wiekszego wzrostu
potegi obronnej i gospodarczej kraju, zapewnienia powaenego wzmocnienia
dyscypliny wszystkich fudzi pracy, intensywnie pracowae nad zwiekszeniem
wydajnoeci pracy w naszym kraju. Osiegnelismy sporo nowych sukcesaw, ale nie
zamierzamy poprzestae na osiegnietym. W celu zapewnienia niezbednych nam
dalszych sukcesaw Zwiezku Radzieckiego zawsze musimy pamietae seowa
towarzysza Stalina o tym, ee „cafy nasz naro'd trzeba trzymae w stanie
gotowos'ci mobilizacyjnej w obliczu zagroeenia napaeci wojennej, eeby eaden
„przypadek" i eadne sztuczki naszych wrogaw zewnetrznych nie zastaey
nas nieprzygotowanymi". (Deugotrwaee oklaski.)... Osiegniemy nowe i jeszcze
chlubniejsze sukcesy Zwiezku Radzieckiego.
(Burzliwe, deugo nie milknece owacje. Wszyscy wstaje.)
199

56. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 13 sierpnia 1940 - 0.25 Otrzymany 13 sierpnia 1940 - 4.25
Nr 1368 z dn. 12 sierpnia
Pilne!
Uzupeenienie mego telegramu nr 1590 z dn. 7 sierpnia¹
Tajne!
Odnoenie strefy terytorium litewskiego Moeotow wreczye mi dzisiaj
deugie memorandum. Os'wiadczye, ee kompensata terytorialna jest nie do
przyjecia dla Zwiezku Radzieckiego, wyrazie jednak gotowoee do zapeacenia za
zatrzymanie tego terytorium przez Zwiezek Radziecki 3.860.000 dolaro'w w
zeocie (tzn. poeowe sumy, jake USA zapeaciey Rosji za odstawienie
Alaski²) w ciegu dwo'ch lat, na eyczenie Niemiec zeotem lub
towarami.
Tekst memorandum zostanie wyseany przez kuriera w s'rode samolotem.
Schulenbuirg

¹ Nie zamieszcza sie. -- Przyp. J. F.
¹ Ukead amerykaesko-rosyjski z dn. 30 marca 1867 r. Cena
zakupu -7.200.000 dolaraw. - Przyp. red. wyd. niem.

PRZYBYCIE DELEGACJI NIEMIECKIEJ

29 sierpnia 1940 r.
28 sierpnia przybyta do Moskwy delegacja niemiecka z Peenomocnym
Ministrem p. Schnurre na czele w celu omawienia wyni-ko'w realizacji
gospodarczego porozumienia radziecko-niemieckiego za pofrocze...
200

57. MSZ NIEMIEC DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Berlin, 5 wrzeenia 1940 r.
Tajemnica paestwowa Nr 1604
Nasza marynarka wojenna ma zamiar zrezygnowania z udzielonej jej bazy
na wybrzeeu murmaeskim, poniewae obecnie wystarcza jej baza w Norwegii.
Prosze zawiadomie Rosjan o tej decyzji i w imieniu rzedu Rzeszy wyrazie im
wdziecznoee za nieocenione, pomoc. Geawnodowodzecy sie morskich¹
jako uzupeenienie oficjalnej^ noty zamierza wyrazie swe uznanie w liecie
osobistym do geawnodowodzecego marynarki radzieckiej². Prosze
niezweocznie zawiadomie telegraficznie o tym powiadomieniu.
Woermann

¹Admirae Reder. -- Przyp. red. wyd. niem.
²Komisarz Ludowy Marynarki Wojennej ZSRR N. Kuzniecow. -
Przyp.
J. F.

KOMUNIKAT TASS

7 wrzeenia 1940 r.
Gazeta japoeska „Chosi" rozpowszechnia komunikat o toczecej sie
jakoby w koecu sierpnia rozmowie tow. Stalina z ambasadorem niemieckim
hrabie von Schulenburgiem w kwestii zawarcia porozumienia miedzy ZSRR,
Niemcami, Weochami i Japonie, i o anulowaniu paktu antykominternowskiego.
TASS upowaeniony jest oewiadczye, ee cafy ten komunikat gazety
„Chosi" jest wymyseem od poczetku do koeca, gdye tow. Stalin w ciegu
ostatnich szesciu-siedmiu miesiecy nie miae" eadnego spotkania z p.
Schulenburgiem.
201

58. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 10 wrzeenia 1940 - 17.58 Otrzymany 11 wrzeenia 1940 - 20.00
Nr 1900 z dn. 1 wrzes'nia
Na Wasz telegram nr 1649¹ z dn. 10 wrzes'nia
Pilne!
Moeotow wyrazie duee zainteresowanie i zmusie mnie do kilkakrotnego
powtarzenia oewiadczenia o tym, ee „Rzed Rzeszy gotaw jest w zasadzie
zrzec sie za okreelone wynagrodzenie wczeeniej odstepionej mu wedrug umowy
moskiewskiej strefy terytorium litewskiego". Odnioseem wraeenie, ee Moeotow
bye zadowolony. Os'wiadczenie o tym, ie zaproponowanej kompensaty wyraz'nie
nie moeemy przyjee i ee przystepiliemy do opracowania kontrpropozycji,
Moeotow przyjee z zainteresowaniem, ale bez eadnych komentarzy.
Schulenburg

¹ Nie zamieszcza sie. -- Przyp. J. F.
59. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Berlin, 17 wrzes'nia 1940 r. Ambasadorowi do rek weasnych!
Prosze zeoeye wizyte panu Moeotowowi 21 wrzeenia w dziee. Jeeeli do
tego czasu nie otrzymacie innych wskazawek, zakomunikujcie mu ustnie, niby
miedzy innymi, najlepiej w czasie rozmowy na jakie przypadkowy temat, co
nastepuje:
Trwajece nadal przedostawanie sie samolotaw angielskich do przestrzeni
powietrznej Niemiec i okupowanych przez nie terytoriaw zmusza do wzmocnienia
obrony poszczegalnych obiektaw, przede wszystkim na paenocy Norwegii. Czeee
skeadowe takiego wzmocnienia stanowi przerzucenie tam
202

dywizjonu artylerii zenitowej razem z jego zaopatrzeniem. Podczas
ustalania drag przerzucenia artylerii wyjaenieo sie, ee najmniej
skomplikowana droga do tego celu prowadzi przez Finlandie. Dywizjon zostanie
wyeadowany koeo Chaparandy mniej wiecej 22 wrzeenia, a nastepnie
przewieziony do Norwegii czeeciowo koleje, a czeeciowo szose.
Rzed fieski uwzgledniajec wyjetkowe sytuacje pozwolie Niemcom na to
transportowanie.
Chcemy poinformowae rzed radziecki zawczasu o tym kroku. Przypuszczamy
i prosimy o potwierdzenie tego, ee rzed radziecki to doniesienie przyjmie
jako scisle tajne.
O wykonaniu zlecenia prosze zawiadomie telegraficznie.
Ribbentrop
60. RIBBENTROP DO CHARGE D'AFFAIRES TIPPELSKIRCHA
Telegram
Berlin, 25 wrzeenia 1940 r.
Otrzymany w Moskwie 26 wrzeenia 1940 - 12.05
Nr 1746
Tajemnica paestwowa
P,ilne!
Scisle tajne. Tylko charge d'affaires do rek weasnych
Nastepujeca instrukcja powinna bye wykonana tylko w tym wypadku, jeeli
w czwartek z mej kancelarii ministerialnej telefonicznie albo telegraficznie
zostanie przekazane Warn seowo „Wykonanie".
Prosze w czwartek, 26 wrzeenia, zeoeye wizyte Moeotowowi i w moim
imieniu zakomunikowae mu, ee ze wzgledu na serdeczne stosunki eeczece Niemcy
i Zwiezek Radziecki chciaebym zawczasu, scisle poufnie, poinformowae o tym,
co nastepuje:
Agitacja podeegaczy do wojny w Ameryce, ktara na
obecnym etapie ostatecznej poraeki Anglii widzi jedyne dla
siebie wyjecie w rozprzestrzenianiu i kontynuowaniu wojny,
doprowadziea do pertraktacji miedzy dwoma mocarstwami Osi z
jednej strony a Japonie- z drugiej. Wynikiem tych negocjacji
bedzie przypuszczalnie w ciegu najblieszych kilku dni podpi
sanie sojuszu wojennego miedzy trzema mocarstwami.
Sojusz ten od poczetku i konsekwentnie wymierzony jest
wyeecznie przeciw amerykaeskim podeegaczom do wojny.
203

Niewetpliwie nie wpisano tego otwarcie do ukeadu, ale nieomylnie wynika
z jego tres'ci.
3. Ukead w stosunku do Ameryki nie ma rzecz jasna jakich
kolwiek agresywnych celow. Wyeecznym jego celem jest
zmuszenie do opamietania sie tych elementaw, kto're se za
przystepieniem Ameryki do wojny, przekonywujeco pokazujec
im, ee jeeeli rzeczywiecie weecze sie do walki, wiec automa
tycznie trzy duee mocarstwa stane sie ich wrogami.
4. Od poczetku tych negocjacji trzy porozumiewajece sie
strony caekowicie sie zgadzaje, ee ich sojusz w eadnym wypad
ku nie zakeaci stosunkaw kaedej z nich ze Zwiezkiem Radzie
ckim. W celu rozwiania wszelkich wetpliwoeci co do tego do
ukeadu weeczony zostae osobny artykue potwierdzajecy, ee
status istniejecych stosunkaw politycznych miedzy kaede z
trzech porozumiewajecych sie stron a Zwiezkiem Radzieckim
sie nie zmieni. Zatem zastrzeeenie to oznacza nie tylko, ee
zachowaje w caeoeci moc i dziaeanie umowy zawarte przez trzy
mocarstwa ze Zwiezkiem Radzieckim, zweaszcza umowy
niemiecko-radzieckie podpisane jesienie 1939 r.,lecz takee
dotyczy to caeego zespoeu stosunkaw politycznych ze Zwiez
kiem Radzieckim.
5. Pakt z pewnoecie ostudzi zapae podeegaczy do wojny,
szczegalnie w Ameryce. Wymierzony jest przeciw dalszemu
rozprzestrzenianiu sie trwajecej wojny i w tym sensie, jak sie
spodziewamy, poseuey sprawie przywro'cenia pokoju na caeym
ewiecie.
6. Korzystajec z okazji, prosze powiedziee panu Moeotowowi,
ee przyjeeem do wiadomoeci memorandum rzedu radzieckiego¹wreczone hrabiemu Schulenburgowi 21 wrzeenia i ee zamierzam
wkratce zwracie sie do pana Stalina z listem osobistym, w
ktarym odpowiem na memorandum w duchu przyjaz'ni niemie-
cko-radzieckiej. W lis'cie tym zostanie szczerze i poufnie
wyeuszczony niemiecki punkt widzenia na obecne sytuacje
polityczne. Spodziewam sie, ee list ten wniesie nowy wkead w
zacieenianie naszych przyjaznych stosunkaw. Poza tym list
bedzie zawierae zaproszenie do Berlina pana Moeotowa, ktarego
rewizyta po mych dwukrotnych wizytach w Moskwie jest przez
nas oczekiwana. Chciaebym z panem Moeotowem omawie waene
zagadnienia dotyczece ustalenia na przyszeoee wspalnych celaw
politycznych.
Ribbentrop

¹ Nie zamieszcza sie. -- Przyp. J. F.
204

61. CHARGE D'AFFAIRES TIPPELSKIRCH DO RIBBENTROPA
Telegram
Moskwa, 27 wrzeenia 1940 - 5.13 Otrzymany 27 wrzeenia 1940 - 9.15
Bardzo pilne! Tajemnica paestwowa Nr 2041 z dn. 26 wrzeenia Na Wasz
telegram nr 1746 z dn. 26 wrzeenia ecisee tajne!
Panu Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rek weasnych
Instrukcje zgodnie z nakazem zostaey wykonane dzisiaj wieczorem o
godzinie 22. Moeotow wyseuchae bardzo uwaenie doniesienia. Punkt 6 Moeotow
podkreelie z wyraz'nym zadowoleniem i powiedziae, ee w danym momencie nie ma
potrzeby wyeuszczania jego [Moeotowa] pozycji, poniewae taka moeliwoee
nadarzy sie przy udzielaniu odpowiedzi na list, jaki Minister spraw
zagranicznych Rzeszy zamierza wyseae do Stalina.
Moeotow zanim przeszede do kwestii sojuszu wojennego z Japonie, zapytae
powoeujec sie na doniesienie telegraficzne radzieckiego posea peenomocnego z
Berlina o porozumienie niemiecko-fieskie, ktare zgodnie z komunikatem
fieskim udziela wojskom niemieckim prawa do przejecia do Norwegii przez
Finlandie. Na nie powoeywae sie na swej konferencji prasowej kierownik
agencji prasowej Schmidt. Moeotow wskazae takee na komunikat wydziaeu
berlieskiego United Press nadany w radiu o tym, ee wojska niemieckie
wyledowaey w porcie fieskim Vaasa. Oewiadczyeem, ee nie mam o tym eadnej
dodatkowej informacji.
Potem Moeotow zeoeye nastepujece oewiadczenie w sprawie sojuszu
wojennego. Z wdziecznoecie przyjmuje doniesienie Ministra spraw
zagranicznych Rzeszy. Przed kilkoma dniami o planach podpisania podobnego
porozumienia zawiadomieo z Tokio poselstwo radzieckie. Rzed radziecki rzecz
jasna bardzo sie ciekawi te kwestie, poniewae dotyczy ona sesiednich krajaw,
z ktarymi Zwiezek Radziecki, eeczy mnastwo interesaw. Zrozumiaee zatem, ee
rzed radziecki nie tylko bardzo sie ciekawi, ale tee pragnie bye
poinformowany zawczasu o porozumieniu oraz jego tres'ci. To eyczenie rzedu
radzieckiego opiera sie na artykuee 3 i 4 paktu o nieagresji. W podobnym
przypadku rzed radziecki tee by informowae nas zawczasu i doniase o tres'ci
ukeadu. Artykue 4 rzed radziecki wyjaenia w
205

ten sposab, ee ma prawo zapoznae sie z umowe zawierane miedzy
mocarstwami Osi a Japonie, a takee otrzymae informacje o tajnych protokoeach
i porozumieniach, obiecujec zachowanie s'ciseej tajemnicy. Prosie o
zakomunikowanie mu, czy rzed niemiecki zgadza sie z take interpretacje
artykueu 4 i powtarnie wyrazie swe eyczenie zapoznania sie z treecie umowy
przed jej podpisaniem, aby mdge wypowiedziee o niej swoje, opinie. Jeeli zae
wbrew tym oczekiwaniom rzed niemiecki nie zgodzi sie z jego interpretacje
artykueu 4, prosi o wyteumaczenie mu takiego stanowiska rzedu niemieckiego.
Szczegalnie znaczece wydaje mi sie w wypowiedzi Moeotowa co nastepuje:
Nadzwyczajne zainteresowanie sie ukeadem z Japonie.
Nieustanne wzmiankowanie artykueu 3, szczegalnie
artykueu 4 paktu o nieagresji, w tym artykue 4 przytoczye
doseownie.
Domaganie sie przejrzenia tekstu ukeadu z tajnymi
czes'ciami jego weecznie.
Po tym, kiedy Moeotow zeoeye swe os'wiadczenie w kwestii sojuszu
wojennego, ponownie powracie do porozumienia niemiecko-fieskiego
wymienionego na poczetku i oewiadczye, ee w ciegu ostatnich trzech dni rzed
radziecki otrzymae doniesienia dotyczece wyledowania wojsk niemieckich w
Vaasie, Uleaborgu i Porvoo bez poinformowania ze strony Niemiec.
Rzed radziecki chce otrzymae tekst porozumienia o przejeciu wojsk
[niemieckich] przez Finlandie, w tym tee tekst czeeci tajnej. eedanie to
takee jest oparte na artykule 3 i 4 paktu o nieagresji. Jeeeli sie, zgadzamy
z take interpretacje wspomnianych artykueaw, wiec prosi, eebys'my
zawiadomili go o przedmiocie tego porozumienia, przeciw komu jest ono
wymierzone oraz o celach, jakim seuey. Spoeecznoee omawia jue porozumienie,
gdy tymczasem rzed radziecki nic o nim nie wie.
Powiedziaeem Mototowowi, ee zawiadomie swaj rzed o jego oewiadczeniu.
Tippelskirch
206

POROZUMIENIE BERLIeSKIE O PAKCIE TRZECH
30 wrresnia 1940 r.
i
27 wrzeenia w Berlinie zawarty zostat pakt o sojuszu wojennym miedzy)
Niemcami, Weochami i Japonie,. Nie ma potrzeby szerzej opowiapac o treeci
tego paktu, gdye tekst jego bye opublikowany w prasie. Pakt nie jest
niespodzianke dla Zwiezku Radzieckiego zarawno dlatego, ee faktycznie jest
uksztaetowaniem ustalonych jue sto-sunko'v/ miedzy Niemcami, Weochami i
Japonie -- z jednej strony, a Anglie i Stanami Zjednoczonymi -- z drugiej,
jak tee, ee rzed radziecki bye poinformowany przez rzed niemjecki o majecym
sie odbye zawarciu Paktu Trzech jeszcze przed jego opublikowaniem...
Jedna z waenych wtas'ciwos'ci paktu polega na tym, ee otwarcie uznaje
sfery wpeywaw jego uczestnikaw oraz podziae tych sfer miedzy jsiebie z
zobowiezaniem wzajemnej ochrony tych sfer wpeywaw przed zamachami ze strony
innych paestw i przede wszystkim naturalnie ze strony Anglii oraz
wspaepracujecych z nie, Stanaw Zjednoczonych Ameryki. Zgodnie z paktem
Japonia otrzymuje „wielkeprzestrzee wschodnioazjatycke", Niemcy zae i
Weochy -- „Europe"...
Druga waena weaeciwos'e paktu -- to zawarte w nim zastrzeeenie o
Zwiezku Radzieckim. Pakt geosi:
„Niemcy, Weochy i Japonia oewiadczaje, ee dane porozumienie w
eaden sposab nie zmienia stosunkaw politycznych, istniejecych obecnie miedzy
kaedym z trzech uczestnikaw porozumienia i Zwiezkiem Radzieckim".
Zastrzeeenie to naleey rozumiee... jako potwierdzenie mocy i znaczenia
paktu o nieagresji miedzy ZSRR a Niemcami oraz paktu o nieagresji miedzy
ZSRR i Wtochami...

KOMUNIKAT O PODPISANIU
POROZUMIENIA O KOMUNIKACJI
KOLEJOWEJ MIeDZY ZSRR I NIEMCAMI

5 paedziernika 1940 r.
1 paedziernika br. w Berlinie podpisane zostaeo porozumienie o
komunikacji kolejowej miedzy ZSRR i Niemcami. Porozumienie przewiduje
bezpos'redni$ komunikacje kolejowe pasaeerske, i towarowe miedzy ZSRR a
Niemcami.
Pertraktacje przebiegaey w atmosferze eyczliwoeci.
207

PRZYBYCIE WOJSK NIEMIECKICH DO RUMUNII

9 paedziernika 1940 r.
Nowy Jork, 7 paedziernika (TASS). Jak donosi bukaresztaeski
korespondent agencji United Press wedeug posiadanych informacji do Rumunii w
ciegu ostatnich 24 godzin przybyto „4 lub 5 zestawaw" z wojskami
niemieckimi, z formacjami zmotoryzowanymi weecznie. Spodziewane jest
przybycie nowych wojsk niemieckich.
Jak donosi korespondent berlieski agencji United Press rumueska misja
dyplomatyczna potwierdziea wiadomoee o przybyciu wojsk niemieckich do
Rumunii „w celu zreorganizowania i szkolenia armii rumueskiej".
Korespondent wskazuje, ee -- jak zaznaczono w rumueskiej misji
dyplomatycznej -- oczekuje sie przybycia do Rumunii znacznej liczby wojsk
weoskich celem udzielenia pomocy w szkoleniu eoenierzy rumueskich.

ZDEMENTOWANIE NIEMIECKIE

10 paedziernika 1940 r.
Berlin, 9 paedziernika (TASS). Na konferencji prasowej w niemieckim
ministerstwie spraw zagranicznych przedstawiciel ministerstwa oewiadczye-,
ee szerzece sie pogeoski o posyeaniu wojsk niemieckich do Rumunii se
nieprawdziwe.
Do Rumunii poseano jedynie oficeraw instruktoraw niemieckich dla armii
rumueskiej oraz doborowe formacje niemieckie majece cele szkoleniowe.
208

PRZYJAee NIE MA GRANIC
62. RIBBENTROP DO STALINA
List
Berlin, 13 paedziernika 1940 r.
Drogi Panie Stalinie!
Ponad rok temu na wniosek Pana oraz Fuhrera zostaey ponownie
rozpatrzone i na absolutnie nowej podstawie ustalone stosunki miedzy
Niemcami a Rosje Radziecke. Uwaeam, ee decyzja znalezienia wspalnego jezyka
przyniosea poeytek dla obu stron - zaczynajec od uznania tego, ee nasze
przestrzenie eyciowe moge sesiadowae bez wzajemnych pretensji, i koeczec na
praktycznym rozgraniczeniu sfer wypeywaw, co doprowadzieo do paktu
niemiecko-radzieckiego o przyjaeni i granicy. Jestem przekonany, ee
konsekwentne kontynuowanie polityki dobrosesiedzkich stosunkaw oraz dalsze
zacieenianie wspaepracy politycznej i gospodarczej w przyszeoeci bedzie
coraz bardziej korzystne dla obu wielkich narodaw. Niemcy, przynajmniej, se
gotowe i w peeni zdecydowane pracowae w tym kierunku.
Wydaje mi sie, ee, uwzgledniajec te cele, bezpoeredni kontakt miedzy
odpowiedzialnymi dziaeaczami obu krajaw jest nader waeny. Jestem przekonany,
ee kontakt osobisty, a nie poprzez kanaey dyplomatyczne dla reeimaw
autorytatywnych takich, jak nasze, co pewien czas jest niezbedny. Dlatego
dzie pragneebym dokonae kratkiego przegledu wydarzee, ktare zaszey po mej
ostatniej wizycie w Moskwie. W zwiezku z donioseoecie historyczne tych
wydarzee i kontynuacje naszej wymiany pogledaw w ciegu ostatniego roku,
chciaebym dokonae dla Was rawniee przegledu polityki, jake uprawiaje Niemcy
w tym okresie.
209

Po zakoeczeniu kampanii polskiej zauwaeyliemy (potwierdziey to liczne
komunikaty otrzymane zime), ee Anglia, wierna swej tradycyjnej polityce,
buduje swe strategie wojskowe, liczec na rozszerzenie wojny. Powzieta w 1939
r. prdba wciegniecia Zwiezku Radzieckiego do koalicji wojskowej przeciw
Niemcom jue nieco ujawniaea te rachuby. One [Anglia i Francja] byey
przestraszone porozumieniem niemiecko-ra-dzieckim. Paz'niej analogiczna byea
pozycja, Anglii i Francji wobec konfliktu radziecko-fieskiego.
Wiosne, 1940 r. te tajne zamierzenia staey sie dostatecznie oczywiste.
Od tego czasu polityka brytyjska wkroczyea w okres aktywnego rozszerzenia
wojny na inne narody Europy. Po zakoeczeniu wojny radziecko-firiskiej za
pierwszy cel zostaea obrana Norwegia. Okupacja Narviku i innych baz
norweskich pozbawieaby Niemcy dostaw [norweskich] rudy eelaza oraz
umoeliwieaby utworzenie nowego frontu w Skandynawii. Jedynie dzieki
ingerencji kierownictwa niemieckiego we weaeciwym czasie oraz beyskawicznym
uderzeniom naszych wojsk, ktare wypedziey z Norwegii Anglikaw i Francuzaw,
caea Skandynawia nie staea sie arene dziaeae wojennych.
Po kilku tygodniach takiee przedstawienie angielsko-fran-cuskie miaeo
sie powtarzye w Holandii i Belgii. Niemcy rawniee tu w ostatniej chwili
potrafiey dzieki zdecydowanym zwyciestwom swych armii zapobiec zamierzonemu
uderzeniu wojsk angielsko-francuskich przeciw okregowi Ruhry, o czym w pore
uzyskaliemy informacje. Dzie nawet we Francji, „kontynentalnej
szpadzie Anglii", dla wiekszos'ci Francuzaw staeo sie rzecze oczywiste, ee
ich kraj w ostatecznoeci musi speynee krwie (jako ofiara tradycyjnej
„humanitarnej" polityki brytyjskiej). Co sie tyczy obecnych weadcaw
brytyjskich, ktarzy wypowiedzieli wojne Niemcom i w ten sposab s'ciegneli na
narad brytyjski nieszczeecie, to nie potrafie deueej ukrywae swej
tradycyjnej polityki i pogardy do sojusznikaw. Na odwrat, gdy los przestae
im sprzyjae, skoeczyeo sie dawanie wszystkich faeszywych uroczystych
obietnic. Z prawdziwie angielskim cynizmem zdradziecko opuecili swych
przyjaciae. Co wiecej, aby sie uratowae, rzucili potwarz na swych byeych
sojusznikaw, paeniej zas nawet otwarcie stawili zbrojny opar. Andalsnes,
Dunkierka, Oran, Dakar - oto nazwy, ktare, jak mi sie wydaje, moge otworzye
oczy ewiatu na wartoee przyjaeni angielskiej. Jednakee my, Niemcy, rawniee
otrzymaliemy nauczke: Anglie} se nie tylko niesumiennymi politykami, lecz w
dodatku takee kiepskimi eoenierzami. Nasze wojska gromiey ich wszedzie,
gdzie tylko staczaey walki. Wszedzie eoenierze niemieccy ich przewyeszali.
Nastepnym celem polityki brytyjskiej dotyczecej rozszerzenia wojny
staey sie Baekany. Zgodnie z wiadomoeciami, ktare dotarey do nas, na ten rok
piastowano najprzeraeniejsze plany,
210

i w jednym wypadku bye jue wydany rozkaz o ich wykonaniu. To, ee plany
te nie zostaey zrealizowane, jest - jak teraz wiemy - wyeecznie skutkiem
prawie niewiarygodnego dyletanctwa i zadziwiajecych rozbieenoeci miedzy
politycznymi oraz wojskowymi przywadcami Anglii i Francji.
Wrogowie Niemiec starali sie ukrye przed caeym ewiatem swe
przedsiewziecia, zmierzajece do rozszerzenia wojny. Prabowali oni
przedstawie caeemu ewiatu nasze zdemaskowanie tych angielskich metod
rozszerzenia wojny jako manewr propagandy niemieckiej. Tymczasem los
zrzedzie tak, ee do rek armii niemieckiej, nacierajecej z beyskawiczne
szybkoecie na wszystkich frontach wojny, trafiey dokumenty ogromnej wagi.
Jak wiadomo, udaeo sie nam zdobye tajne dokumenty polityczne francuskiego
sztabu generalnego przygotowane jue do wyseania. W ten sposab uzyskaliemy
niezbite dowody seusznoeci naszych komunikataw o zarfiiarach naszych wrogaw
i wyciegnietych przez nas z tego wnioskach. Szereg tych dokumentaw, jak
pamietacie, bye opublikowany w prasie, liczne zae materiaey se jeszcze
teumaczone i studiowane. Jeeli zajdzie potrzeba, bede opublikowane w Biaeej
Ksiedze. Tu z iecie zdumiewajece dowodnoscie demaskuje eiic podeoee
brytyjskiej polityki wojennej. Zrozumiecie, ee Cieszymy sie z moeliwos'ci
otwarcia ewiatu oczu na bezprecedensowe niekompetencje, a takee na prawie
zbrodnicze beztroske, z jake obecni przywadcy angielscy przez wypowiedzenie
wojny Niemcom sprowadzili nieszczeecie nie tylko na swaj weasny narad, lecz
rawniee na inne narody Europy. Ponadto, dokumenty, ktare se w naszej
dyspozycji, ewiadcze o tym, ee panowie znad Tamizy nie wahaje sie przed
napaeciami na zupeenie neutralne narody w odwet za to, ee te kontynuuje z
Niemcami naturalny dla nich handel, pomimo not brytyjskich, a nawet graeb.
Bez wetpienia, radzieckie oerodki naftowe Baku oraz port naftowy Batumi jue
w tym roku staeyby sie obiektami napaeci brytyjskiej, gdyby upadek Francji i
wypedzenie armii brytyjskich z Europy nie zeamaey agresywnego ducha
brytyjskiego i nie poeoeyey kresu ich aktywnos'ci.
Rozumiejec caekowity absurd kontynuowania tej wojny, Fiihrer 19 lipca
znowu zaproponowae¹ Anglii pokaj. Teraz, po odrzuceniu tej
ostatniej propozycji, Niemcy zamierzaje toczye wojne przeciwko Anglii i jej
imperium do ostatecznego rozgromienia Brytanii. Walka ta jue sie toczy i
zakoeczy dopiero wtedy, gdy wrag bedzie zniszczony pod wzgledem wojskowym
lub, gdy bede usuniete eiiey, odpowiedzialne za wojne. Nie ma znaczenia,
kiedy to sie stanie.
Jednego zatem moeecie bye pewni: wojna jako taka w kaedym razie jest
jue przez nas wygrana. Kwestia tkwi tylko w tym, ile czasu upeynie; od
chwili, gdy Anglia, w wyniku naszych akcji, przyzna s>ie do ostatecznej
poraeki.
211

W tej ostatniej fazie wojny, broniec sie od jakichkolwiek dziaeae,
ktare Anglia w swej rozpaczliwej sytuacji jeszcze moee przedsiewziee, Oe -
jako naturalny erodek ostroenos'ci - bedzie zmuszona niezawodnie obronie sw
e pozycje wojskowe i strategiczne w Europie, a takee swe pozycje polityczne
i dyplomatyczne na caeym ewiecie. Opracz tego, Os musi zapewnie niezbedne
warunki do utrzymania swego eycia gospodarczego. Natychmiast po zakoeczeniu
kampanii na Zachodzie Niemcy i Weochy przystepiey do tego zadania i jue go
wykonaey w ogalnych zarysach. W zwiezku z tym moena takee wymienie
bezprecedensowe dla Niemiec zadanie ochrony ich norweskich pozycji
przybrzeenych na caeej przestrzeni od Skagerraku do Kirkenesu. Niemcy w tym
celu zawarey ze Szwecje i Finlandie pewne techniczne porozumienia, o ktarych
jue Was w peeni informowaeem poprzez ambasad^ niemiecke [w Moskwie]. Zostaey
one zawarte wyeecznie w celu ueatwienia zaopatrzenia przybrzeenych miast na
paenocy |iNorviku i Kirkenesu), doked nam jest trudno dostae sie droge
ledowe.
Polityka, ktara prowadziliemy jeszcze niedawno w sporze
rumurisko-wegierskim, zmierza ku tym samym celom. Nasze gwarancje wobec
Rumunii se okreelane wyjetkowe koniecznoecie obrony tego regionu
baekaeskiego, szczegalnie waenego dla nas z punktu widzenia zaopatrzenia
Niemiec w rope naftowe i zboee, od jakiegokolwiek zakeacenia stabilnoeci
spowodowanego przez wojne, sabotae itp. wewnetrz tej strefy, a takee prab
ingerencji z zewnetrz. Prasa antyniemiecka prabowaea w sposab znieksztaecony
skomentowae gwarancje mocarstw Osi wobec Rumunii. W rzeczywistoeci zae
zaszeo co nastepuje: w koecu sierpnia, jak wnidomo, rozbieenoeci miedzy
Rumunie i Wegrami, podniecane pirzez agentaw brytyjskich, zawzietych
agitatoraw na Baekanach], osiegneey takie stadium, ee wojna staea sie
nieunikniona i ziderzenia w powietrzu jue zachodziey. Byeo rzecze oczywiste,
ee pokaj na Baekanach moee bye zachowany jedynie za poerednictwem nadzwyczaj
szybkiej ingerencji dyplomatycznej^ Czasu na jakiekolwiek pertraktacje i
konsultacje nie byeo. T'ym sie teumaczy improwizowane spotkanie w Wiedniu z
podjeciem decyzji w ciegu 24 godzin. Dlatego z pewnoecie nie ma potrzeby
podkreelae, ee tendencja, ktare wykazaea wawczas prasa antyniemiecka, do
interpretacji tych dziaeae niemiecko\-weoskich jako skierowanych przeciwko
Zwiezkowi Radzieckiemu jest zupeenie bezpodstawna i podyktowana wyjetkowym
zamierzeniem zachwiania stosunkaw miedzy Osie a Z wiezkiem Radzieckim.
Niemiecka misja wojskowa, wyseana razem z grupe instruktoraw [do
Rumunii] przed kilkoma dniami na proebe Rumunaw (co znaw nasi wrogowie
wykorzystali w celu brutalnego oszczerstwa), poseuey jako szkolenie armii
rumueskiej, a takee
212

Minister spraw zagranicznych Joachim von Ribbentrop

Otrzymuje instrukcje
od Fuhrera (Zdjecie niemieckie)
Zrywa sie do wykonania (Karykatura radziecka)

213

jako ochrona interesaw niemieckich, poniewae gospodarka niemiecka i
gospodarka tych terenaw se, w eciseej zaleenoeci wzajemnej. Na wypadek,
jeeli Anglia, jak wynika z niektarych komunikataw, w rzeczywistoeci zamierza
przedsiebrae pewne akcje, na przykead - przeciwko kopalniom ropy naftowej w
Rumunii, poczyniliemy jue kroki, aby we weaeciwy sposab odpowiedziee na
kaede prabe brytyjske, interwencji z zewnetrz lub sabotaeu wewnetrznego. W
wyniku absolutnie nieseusznych i tendencyjnych doniesiee prasy, ktare staey
sie coraz czestsze w ciegu ostatnich kilku dni, zakomunikowaeem niedawno
Waszemu ambasadorowi, panu Szkwarcewowi, o rzeczywistych motywach naszych
dziaeae i o przeprowadzonych jue przedsiewzieciach.
W zwiezku z powzietymi przez Anglikaw prabami sabotaeu poruszona przez
Wasz rzed kwestia zmiany reeimu nad Duna- ' jem nabiera wielkiego znaczenia.
Moge zakomunikowae Warn, ee za zgode rzedu weoskiego w ciegu najblieszych
kilku dni opracujemy propozycje, ktare uwzglednie Wasze eyczenia w tej
kwestii.
Po powzieciu erodkaw dotyczecych obrony pozycji Osi w Europie geawny
interes rzedu Rzeszy i rzedu Weoch skoncentrowae sie w ciegu ostatnich kilku
tygodni na zapobieeeniu rozszerzeniu sie dziaeae wojennych poza granice
Europy i przeksztaeceniu ich w ewiatowy poear. Poniewae nadzieje Anglikaw na
znalezienie sobie sojusznikaw w Europie zgasey, rzed angielski wzmage
poparcie tych kae demokracji za oceanem, ktare deee do wojny przeciw Niemcom
i Weochom po stronie Anglii.. Ich interesy, sprzeczne z interesami narodaw,
ktare tak pragne Nowego eadu na ewiecie, podobnie jak upadku skostniaeych
demokracji plutokratycznych - te interesy groee pizeksztaece-nem wojny
europejskiej w ewiatowy poear. Szczegalnie dotyczy to Japonii. Dlatego
pewien czas temu na rozkaz Fiihrera poseaeem do Tokio emisariusza celem
nieoficjalnego wyjaenienia, czy nasze wspalne interesy nie moge bye wyraeone
w postaci paktu, skierowanego przeciw dalszemu rozszerzeniu wojny na inne
narody. Wymiana zdae, ktara nastepiea niebawem, doprowadziea Berlin,' Rzym i
Tokio do caekowitej jednomyelnoeci w tym sensie, ee w interesach szybszej
odbudowy pokoju naleey zapobiec dalszemu rozszerzeniu sie wojny i ee
najlepszym erodkiem przeciwdziaeania miedzynarodowej klice podeegaczy do
wojny bedzie sojusz wojskowy Trzech Mocarstw. Zatem, na przekar wszystkim
intrygom Brytanii umowa¹ zostaea zawarta nadzwyczaj szybko, o
czym powiadomieem Was przez ambasade na dziee przed jej podpisaniem, gdy
tylko osiegnieto ostateczne porozumienie. Jestem przekonany, ee zawarcie tej
umowy przyepieszy upadek obecnych weadcaw brytyjskich, ktarzy nie chce
zawarcia pokoju. W ten sposab umowa bedzie seueyea interesom wszystkich
narodaw.
214

Co sie tyczy kwestii pozycji trzech uczestniko'w tego sojuszu wobec
Rosji Radzieckiej, chciaebym powiedziee od razu, ee od poczetku wymiany
pogledaw wszystkie Trzy Mocarstwa w jednakowym stopniu se zdania, ee ten
pakt w eadnym przypadku nie moee bye skierowany przeciw Zwiezkowi
Radzieckiemu, przeciwnie - stosunki przyjacielskie Trzech Mocarstw i ich
umowy z ZSRR w eadnym przypadku nie powinny bye zachwiane przez to
porozumienie. A propos, ten punkt widzenia znalaze swaj formalny wyraz w
tekecie umowy berlieskiej. Jeeli chodzi o Niemcy, to zawarcie tego paktu
jest logicznym wynikiem ich linii polityki zagranicznej, ktarej dawno
trzymae sie rzed niemiecki i zgodnie z nie pokojowo wspaeistnieje zarawno
przyjacielska wspaepraca niemiecko-japoeska, jak tee przyjacielska
wspaepraca niemiecko-radziecka. Stosunki przyjacielskie miedzy Niemcami i
Rosje Radziecke, jak rawniee i stosunki przyjacielskie miedzy Rosje
Radziecke i Japonie oraz stosunki przyjacielskie miedzy Mocarstwami Osi i
Japonie se logicznymi czeeciami skeadowymi naturalnej koalicji politycznej,
ktara jest nader korzystna dla wszystkich zainteresowanych mocarstw. Jak
pamietacie, podczas mej pierwszej wizyty w Moskwie zupeenie otwarcie
omawiaeem z Wami podobne idee. Weas'nie wawczas zaproponowaeem swe dobre
uslugi w celu uregulowania rozbieenoeci radziecko-ja-poeskich. Odted
kontynuuje prace w tym kierunku i byebym rad, gdyby obopalne eyczenie
osiegniecia wzajemnego zrozumienia - a ze strony Japonii jest ono coraz
bardziej oczywiste -miaeo logiczne zakoeczenie.
W koecu chciaebym oewiadczye, w caekowitej zgodzie ze zdaniem Fiihrera,
ee zadanie historyczne Czterech Mocarstw polega na tym, eeby uzgodnie swe
deugofalowe cele polityczne i - po podziale miedzy sobe sfer interesaw na
skale ewiatowe -skierowae przyszeoee swych narodaw na weaeciwe droge.
Bylibyemy radzi, gdyby pan Moeotow przybye do nas do Berlina z wizyte
celem dalszego wyjaenienia kwestii, majecych decydujece znaczenie dla
przyszeos'ci naszych narodaw, i omawienia ich w konkretnej postaci. W
imieniu rzedu niemieckiego chciaebym najserdeczniej go zaprosie. Po dwach
moich wizytach w Moskwie szczegalnie byeoby mi przyjemnie osobiecie widziee
pana Moeotowa w Berlinie. Opracz tego, Jego wizyta umoeliwi Fiihrerowi
osobiecie wypowiedziee panu Moeotowowi swe pogledy na przyszey charakter
stosunkaw miedzy naszymi krajami. Po powrocie pan Moeotow potrafi
szczegaeowo zreferowae Warn cele i zamiary Fiihrera. Jeeeli potem, jak tego
niewetpliwie sie spodziewam, wypadnie mi popracowae nad uzgodnieniem naszej
wspalnej polityki, bede szczeeliwy znaw osobiecie przybye do Moskwy, eeby
wspalnie z Wami, maj drogi Panie Stalinie, podsumowae wynik wymiany pogledaw
i omawie, bye moee - razem z przedstawicielami
215

Japonii i Weoch - podstawy polityki, ktara przyniesie nam wszystkim
praktyczne korzyeci.
eecze najlepsze pozdrowienia, oddany Warn
Ribbentrop

¹ Berlieskie Trajporozumienie: sojusz
niemiecko-weosko-japoeski z dr 27 wrzes'nia 1940 r. -- Przyp. red. wyd.
niem.
63. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 18 paedziernika 1940 - 0.08 Otrzymany 18 paedziernika 1940
-1.50
Pilne!
Tajemnica paestwowa!
Nr 2200 z dn. 17 paedziernika
Do Pana Ministra spraw zagranicznych Rzeszy
Dzie wreczyeem panu Moeotowowi list przeznaczony dla pana Stalina i
bardzo prosieem go [Moeotowa] o jak najszybsze przyjecie zaproszenia do
Berlina. Moeotow znowu oewiadczye, ee nie zaprzecza, ie winien jest wizyte w
Berlinie, lecz nie moee dae odpowiedzi dopaty, dopaki nie przestudiuje
listu.
Nastepnie zahaczyeem o skargi ze strony komisji dotyczecej
przesiedlenia w krajach baekaeskich i Besarabii. Ma sie rozumiee, Moeotow
prabowae kwestionowae uzasadnienie skarg, lecz ostatecznie obiecae je
rozpatrzye.
Schulenburg
216

64. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Berlin, 18 paedziernika 1940 - 15.30 Otrzymany 18 paedziernika 1940 -
17.30
Pilny!
Tajemnica paestwowa!
Nr 1878 z dn. 18 paedziernika
Panu ambasadorowi do rek weasnych
Prosze niezweocznie zakomunikowae telegraficznie, dlaczego maj list do
Stalina nie zostae wreczony rzedowi radzieckiemu do 17 paedziernika i
dlaczego, uwzgledniajec wage jego treeci, list adresowany do Stalina nie
zostae wreczony przez Was Stalinowi do rek weasnych, co uwaeaeem za
zrozumiaee samo przez sie.
Ribbentrop
65. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 19 paedziernika 1940 - 15.20 Otrzymany 19 paedziernika 1940
-18.00
Pilne!
Tajemnica paestwowa!
Nr 2209 z dn. 19 paedziernika
Na Wasz telegram nr 1878 z dn. 18 paz'dziernika
Panu Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rek weasnych
List przeznaczony Stalinowi wreczyeem Moeotowowi dlatego, ee dobrze
znam panujece tu stosunki seuebowe i osobiste. Po tym, gdy zgodnie z Waszymi
wskazawkami, niedawno zakomunikowaeem panu Moeotowowi o Waszym zamiarze
zwracenia sie z listem do Stalina i o przypuszczalnej treeci listu,
propozycja z mojej strony wreczenia listu bezpoerednio Stalinowi wywoeaeaby
powaene rozdraenienie pana Moeotowa. Wydawaeo mi sie, ee niezbedne jest
unikniecie tego, poniewae Moeotow jest najbliesze osobe zaufane Stalina i w
przyszeoeci bedziemy mieli z nim do czynienia w zakresie wszystkich
waeniejszych kwestii politycznych.
217

Opracz tego Stalin ostatnio jest bardzo poweciegliwy wobec ludzi i
dlatego w sposab uzasadniony przypuszczaeem, ee pod tym lub innym pretekstem
uniknie osobistego spotkania ze mne. W zwiezku z tym moge przypomniee o
oewiadczeniu prasy radzieckiej z dn. 7 wrzeenia, wedeug ktarego Stalin nie
widziae mnie ponad szeee miesiecy. Naleganie na przyjecie przez Stalina
eatwo mogeo bye potraktowane przez strone radziecke jako reakcja na to
oewiadczenie.
To, ee list nie bye wreczony do 17 paedziernika, teumacze tym, ee nie
mogeem przybye do Moskwy przed wieczorem 15 paedziernika z powodu opaenienia
samolotu. Przed wreczeniem listu musieliemy najpierw przeteumaczye go na
jezyk rosyjski, poniewae wiemy z doewiadczenia, ee przekeady dokonywane
przez teumaczy radzieckich se zee i peene beedaw. Uwzgledniajec
nadzwyczajne, wage listu, byeo niezbedne przekazanie go Stalinowi w
przekeadzie bez zarzutaw, aby do jego tres'ci nie wkradey sie nieeciseoeci.
Przeteumaczenie na jezyk rosyjski i wydrukowanie po rosyjsku ostatecznego
egzemplarza tego deugiego i waenego poseania byeo niemoeliwe w kratszym
terminie, nawet dokeadajec najenergiczniejszych starae.
Schulenburg
66. AMBASADOR SCHULENBURG DO RIBBENTROPA
Telegram
Moskwa, 22 paedziernika 1940 - 5.02 , Otrzymany 22 paedziernika 1940 -
7.35
Bardzo pilne!
Nr 2236 z dn. 21 paedziernika
Na Wasz telegram nr 1890 z dn. 20 paedziernika¹
Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rek weasnych
Dzie wieczorem Moeotow wreczye mi w zaklejonej kopercie odpowiede
Stalina razem z kopie. Forma i styl listu nie budze wetpliwoeci, ee list
ueoeye osobis'cie Stalin.
Doseowny przekead listu nastepuje ponieej.
„Drogi Panie Ribbentrop! Otrzymaeem Paeski list.
Szczerze dziekuje Panu za zaufanie, a takee za zawarte w tym liecie
cenne, analize niedawnych wydarzee.
Zgadzam sie z Panem, ee niewetpliwie dalsze polepszenie stosunkaw
miedzy naszymi krajami jest moeliwe tylko na
218

trwaeej podstawie rozgraniczenia deugofalowych interesaw wzajemnych.
Pan Moeotow zgadza sie, ee powinien przybye do Pana z rewizyte do
Berlina. Totee przyjmuje Paeskie zaproszenie.
Pozostaje tylko sie umawie co do daty jego przybycia do Berlina.
Najodpowiedniejszym czasem dla pana Moeotowa byeby okres od 10 .do 12
listopada. Jeeeli to odpowiada rawniee rzedowi niemieckiemu, sprawe moena
uwaeae za zaeatwione.
Aprobuje Paeske chee ponownego przyjazdu do Moskwy w celu podsumowania
wynikaw wymiany pogledaw, ktara sie zaczeea w ubiegeym roku, w kwestiach
interesujecych oba kraje; mam nadzieje, ee ta chee zostanie zrealizowana po
wizycie pana Moeotowa w Berlinie.
Co sie tyczy omawienia szeregu problemaw wespae z Japonie i Weochami, w
zasadzie nie jestem przeciwko tej idei, uwaeam, ee to zagadnienie musi bye
uprzednio rozpatrzone.
Ze szczerym szacunkiem, oddany Panu..."
Moeotow dodae ustnie, ee planuje przybye do Berlina 10, 11 lub 12
listopada. Co do czasu trwania jego wizyty, decyzji jeszcze nie powzieto.
Podyktuje to koniecznoee.
Chilger, ktary przybywa do Berlina w czwartek rano, przywiezie oryginae
listu Stalina i omawi dalsze szczegaey wizyty.
Moeotow prosie, aby w ciegu pewnego czasu caea ta sprawa miaea scisle
poufny charakter.
Schulenburg

¹ Nie zamieszcza sig. - Przyp. J. F.
67. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 2 listopada 1940 - 2.30 Otrzymany 2 listopada 1940 - 7.50
Pilne!
Nr 2313 z dn. 1 listopada
Jako dodatek do mego telegramu pod nr 2310¹
Do sekretarza paestwowego
Podczas dzisiejszej pogadanki miedzy Schnurre i Mikojanem Mikojan z
wyraenym niezadowoleniem sie skareye, ee nie chcemy
219

przyjmowae zamawiee na dostawy niezbednych rzedowi radzieckiemu
materiaeaw wojskowych, chociae dostarczamy jednoczes'nie materiaey wojskowe
Finlandii i innym krajom. O naszych dostawach broni dla Finlandii Sowieci
wspomnieli po raz pierwszy.
Schulenburg

¹ Nie zamieszcza sie. -- Przyp. J. F.

ODJAZD PRZEWODNICZeCEGO RADY
KOMISARZY LUDOWYCH ZSRR I
KOMISARZA LUDOWEGO SPRAW
ZAGRANICZNYCH W. MOtOTOWA
11 listopada 1940 r. DO BERLINA
10 listopada br. o godz. 18 min. 45 z Moskwy do Berlina wyjechae
Przewodniczecy Rady Komisarzy Ludowych ZSRR i Komisarz Ludowy Spraw
Zagranicznych tow. W. Mofotow w towarzystwie Komisarza Ludowego Hutnictwa
Metali tow. Tewosiana J., zastepcy Komisarza Ludowego Spraw Zagranicznych
tow. Dekanozowa W., zastepcy Komisarza Ludowego Handlu Zagranicznego tow.
Krutikowa A. i in. ... Jednoczeenie do Berlina udali sie Ambasador
Nadzwyczajny i Peenomocny Niemiec hrabia von Schulenburg, pan Schnurre i in.
68. ZAPIS ROZMOWY RIBBENTROPA Z M0e0T0WEM (w obecnoeci zastepcy
komisarza ludowego Dekanozowa i radcaw ambasad Chilgera oraz Paweowa jako
teumaczy)
Berlin, 12 listopada 1940 r.
Po kratkim wstepie Minister spraw zagranicznych Rzeszy powiedziae, ee
od chwili jego dwach ubiegeorocznych wyjazdaw do Moskwy zaszeo dueo
wydarzee. Powoeujec sie na pertraktacje, ktare prowadze w Moskwie z
rosyjskimi dziaeaczami paest-
220

wowymi, i jako uzupeenienie tego, co niedawno pisae Stalinowi, chce
teraz zeoeye kilka oewiadczee na temat niemieckiego punktu widzenia na
sytuacje ogalne oraz na stosunki rosyjsko-nie-mieckie, jednakee bez
uprzedzenia Fuhrera, kto'ry w dziee bedzie prowadzie szczegaeowe rozmowy z
Moeotowem i sam mu zreferuje pryncypialne ocene sytuacji politycznej. Po tej
pogadance z Fuhrerem Moeotow znaw wraci do rozmaw z Ministrem spraw
zagranicznych Rzeszy. Moena z przekonaniem powiedziee, ee ta wymiana
pogledaw miedzy Niemcami i Rosja wpeynie pomyelnie na stosunki miedzy obu
krajami.
Moeotow odpowiedziae, ee treee listu do Stalina, w ktarym zostae podany
ogalny przegled wydarzee od zeszeej jesieni, jest mii znana i z'ywi
nadzieje, ee podana w liecie analiza bedzie uzupeeniona ustnym oewiadczeniem
Fuhrera dotyczecym ogalnej sytuacji i stosunkaw niemiecko-rosyjskich.
Minister spraw zagranicznych Rzeszy odpowiedziae, ee w liecie do
Stalina jue wyrazie, lecz korzystajec z okazji raz jeszcze chce podkreelie
caekowite przekonanie Niemiec o tym, ee eladna siea na ziemi nie jest w
stanie zapobiec upadkowi Imperium Brytyjskiego. Anglia jest jue rozbita i
sprawa tego, kiedy uzna siebie za ostatecznie pokonane jest tylko kwestie
czasy. Moeliwe, ee to sie stanie szybko, poniewae sytuacja w Angeii z kaedym
dniem sie pogarsza. Niemcy, ma sie rozumiee, bede popierae szybkie
zakoeczenie konfliktu, poniewae nie chce w eadnych okolicznoeciach skiadae w
ofierze istniee ludzkich bez koniecznoeci. Jednak, jeeli Anglicy nie uznaje
siebie za zwycieeonych w najblieszej przyszeoeci, to stanowczo poprosze o
pokaj w nastepnym roku. Niemcy kontynuuje bombardowanie Anglii dniem i noce.
Niemieckie eodzie podwodne z czasem bede wykorzystane w peenym zakresie ich
moeliwoeci bojowych i wyrzedze Anglii wielkie szkody. Niemcy uwaeaje, ee te
ataki prawdopodobnie zmusze Anglie do zaprzestania walki. Pewne trwoge moena
jue zauwaeye w Wielkiej Brytanii, co daje nadzieje na bliskie rozwiezanie.
Jeeeli jednak Anglia nie zostanie rzucona na kolana obecnymi nalotami,
Niemcy, gdy tylko na to pozwole warunki atmosferycznie, rozpoczne ataki na
szersze skale i stanowczo rozgromie Anglie. Tylko zee warunki atmosferyczne
przeszkadzaje na razie przeprowadzeniu tych akcji na duee skale.
Z drugiej strony, Anglia eywi nadzieje na pomoc Stanaw Zjednoczonych,
ktarych poparcie jednak jest pod dueym znakiejm zapytania. Przystepienie USA
do wojny nie ma dla Niemiec eadnego znaczenia w planie moeliwych ledowych
operacji wojskowych. Niemcy i Weochy nigdy nie pozwole Anglosisom wyledowae
na kontynencie europejskim. Pomoc, jake Anglia moee otrzymae od
amerykaeskiej marynarki wojenntbj, rawniee jest bardzo wetpliwa. Zatem,
Ameryka ogranicjzy sie prawdopodobnie do wyseania Anglikom sprzetu
221

wojskowego, przede wszystkim samolotaw. Trudno jest powiedziee, jakie
dostawy w rzeczywistoeci otrzyma Anglia. Moena jednak przypuszczae, ee w
wyniku dziaeae marynarki wojennej Niemiec zaledwie nieznaczna czeee dostaw
amerykaeskich trafi do Anglii, totee i w tym przypadku pomoc amerykaeska
jest bardziej nie wetpliwa. Czy Ameryka przystepi do wojny, czy nie - w
takiej sytuacji to zagadnienie dla Niemiec jest absolutnie obojetne.
Mawiec o sytuacji politycznej, Minister spraw zagranicznych Rzeszy
podkreelie, ee teraz, po zakoeczeniu kampanii francuskiej, Niemcy se,
niezwykle silne. Bardziej szczegaeowej informacji o tym panu Moeotowowi
udzieli zapewne Fuhrer. W toku wojny nie ponieeliemy ani istotnych strat w
skeadnie osobowym (w kaedym bede razie takich, ktare spowodowaeyby, tragedie
w naszych domach), ani istotnych strat materialnych. Niemcy maje do swej
dyspozycji niezwykle dueo dywizji, ich zae lotnictwo wojskowe stale sie
wzmacnia. Liczba eodzi podwodnych i innych okretaw wojennych stale sie
zwiekszy. W takiej sytuacji kaeda praba Anglii (lub Anglii popieranej przez
Ameryke) wyledowania lub rozpoczecia operacji wojennych na kontynencie
europejskim skazana jest na caekowite fiasko. Nie stanowi to eadnego
problemu wojennego. Anglicy tego jeszcze nie zrozumieli, gdye w Anglii
panuje prawdopodobnie chaos, krajem zae rzedzi dyletant polityczny i
wojskowy imieniem Churchill, ktary w ciegu swej kariery ponosie poraeki we
wszystkich decydujecych poczynaniach i ktary dozna poraeki i tym razem.
Opracz tego, mocarstwa Osi caekowicie dominuje w Europie kontynentalnej
pod wzgledem wojskowym i politycznym. Nawet Francja, ktara przegraea wojne i
musi za to peacie (co miedzy innymi Francuzi doskonale rozumieje),
zobowiezaea sie nigdy nie popierae Anglii i de Gaulle, uprawiajecego
donkiszo-terie zwyciezcy Afryki. Dzieki niezwykeej trwaeoeci swych pozycji
mocarstwa Osi teraz wiecej myele nie o tym, jak wygrae wojne, lecz o tym,
jak zakoeczye jue wygrane wojne.
Naturalne pragnienie Niemiec i Weoch jak najszybszego zakoeczenia wojny
pobudza je do szukania sobie sojusznikaw, ktarzy sie zgodze z tym zamiarem.
W wyniku tych poszukiwae zawarto Pakt Trzech miedzy Niemcami, Weochami i
Japonie. Minister spraw zagranicznych Rzeszy moee w trybie pOufnym
zakomunikowae, ee wiele innych krajaw oewiadczyeo jue o swej solidarnoeci z
ideami paktu Trzech Mocarstw.
W zwiezku z tym Minister spraw zagranicznych Rzeszy podkreelie, ee
podczas zawarcia paktu Trzech Mocarstw, o ktarym rozmowy odbyey sie bardzo
szybko, wszyscy tr^ej jego uczestnicy deeyli - jak wskazae jue w liecie do
Stalina - do tego, aby pakt w eadnym przypadku nie przeszkodzie stosunkom
Trzech Mocarstw z Rosje. Myel te, wypowiedziane poczet-
222

kowo przez Ministra spraw zagranicznych Rzeszy, natychmiast poparey
Weochy i Japonia. Poparcie Japonii szczegalnie jest waene dla Niemiec w
zwiezku z agitacje podeegaczy do wojny w USA. Kwestie stosunkaw z Rosje
uregulowano jako pierwsze i utrwalono w artykule V Berlieskiego Paktu
Trzech.
Minister spraw zagranicznych Rzeszy podkreelie, ee jue na poczetku swej
wizyty w Moskwie wyraenie wypowiedziae myel o tym, ee zgodnie z koncepcje
dotyczece polityki zagranicznej Nowych Niemiec ich przyjaee z Japonie, (jak
wskazano w Pakcie Trzech) i przyjaee z Rosje nie tylko se absolutnie
niesprzeczne, lecz takee moge przyepieszye osiegniecie ich geawnego celu, a
mianowicie - szybkiego zakoeczenia wojny. Naturalnie, deeenie to podziela
rawniee Rosja Radziecka. Moeotow na pewno pamieta, ee Minister spraw
zagranicznych Rzeszy oewiadczye w Moskwie, ee Niemcy bede popieraey
polepszenie stosunkaw miedzy Rosje i Japonie. On, Minister spraw
zagranicznych Rzeszy wyjechae wtedy do Niemiec po zapewnieniu sobie zgody
Stalina na to, aby Niemcy w interesach Rosji wykorzystaey swaj wpeyw w Tokio
do zblieenia rosyjsko-japoriskiego. Minister spraw zagranicznych Rzeszy
zaznaczye, ee w odpowiedni sposab wykorzystae ten wpeyw w Tokio i jest
przekonany, ee jego wysieki w pewnym stopniu jue zaowocowaey. Jeszcze siedem
lub osiem lat temu, a nie tylko od chwili jego wizyty w Moskwie on, Minister
spraw zagranicznych Rzeszy, w rozmowach z Japoeczykami wystepowae za zgode
rosyjsko-niemiecke. Jest zdania, ee weaenie tak, jak byeo moeliwe wzajemne
rozgraniczenie sfer wpeywaw miedzy Rosje i Niemcami, moena osiegnee umowe o
rozgraniczeniu wpeywaw miedzy Japonie i Rosje. Polityka japoeska uzyskania
przestrzeni eyciowej teraz jest skierowana nie na Wschad i Paenoc, lecz na
Poeudnie i Minister spraw zagranicznych Rzeszy jest przekonany, ee w pewnym
stopniu przyczynie sie do tego. Istnieje jeszcze jedna przyczyna, z ktarej
powodu Niemcy wawczas staraey sie znaleee wspalny jezyk z Uaponie, a
mianowicie -uewiadomienie tego, ee Anglia pewnego pieknego dnia moee
rozpoczee wojne przeciw Rzeszy. Dlatego jeszcze za owych dobrych czasaw
Niemcy uprawiaey odpowiednie polityke wobec Japonii.
Fiihrer jest teraz zdania, ee naleey sprabowae chociae w ogalnych
zarysach rozgraniczye sfery wpeywaw Rosji, Niemiec, Weoch i Japonii. Fiihrer
badae te kwestie deugo i geeboko oraz doszede do nastepujecego wniosku:
uwzgledniajec to poeoeenie, jakie zajmuje w ewiecie te cztery narody, bedzie
rzecze najmedrzejsze, jeeli one, deeec do rozszerzenia swej przestrzeni
eyciowej, zwrace sie na poeudnie. Japonia jue skreciea na poeudnie i bede
jej potrzebne stulecia, aby umocnie swe zdobycze terytorialne na poeudniu.
Niemcy z Rosje jue rozgraniczyey swe sfery wpeywo'w i po tym, gdy Nowy ead
ostatecznie
225

sie. ustali w Europie Zachodniej, [Niemcy] rawniee przystepie do
rozszerzenia przestrzeni eyciowych w kierunku poeudniowym, tzn. w regionach
byeych kolonii niemieckich w Afryce erodkowej. Dokeadnie tak samo Wiochy
rawniee posuwaje sie na poeudnie, do Afryki Paenocnej i Wschodniej. Ministra
spraw zagranicznych Rzeszy interesuje, czy w przyszeoeci Rosja takee nie
zawraci na poeudnie celem uzyskania naturalnego wyjs'cia na peene morze,
ktare jest tak waene dla Rosji. To weaenie -oewiadczye na zakoeczenie
Minister spraw zagranicznych Rzeszy jest te wielke idee, jake w ciegu
ostatnich miesiecy czesto omawiae z Fuhrerem i ktare, teraz, w zwiezku z
wizyte w Berlinie, przedstawia sie Moeotowowi.
Na pytanie Mototowa, jakie morze miae na wzgledzie Minister spraw
zagranicznych Rzeszy, gdy mawie o wyjs'ciu Rosji do morza, ten ostatni
odpowiedziae, ee, zdaniem Niemiec,¹po wojnie zajde ogromne
zmiany na caeym ewiecie. Przypomniae o swej wypowiedzi zwraconej do Stalina
w Moskwie, ee Anglia nie ma wiecej prawa do panowania na ewiecie. Anglie
uprawia szalone polityke, za ktare kiedykolwiek bedzie musiaea zapeacie.
Dlatego Niemcy se przekonane, ee w statusie posiadeoeci Imperium
Brytyjskiego zajde wielkie zmiany. Na razie porozumienie niemiecko-rosyjskie
obu stronom przynioseo poeytek - zarawno Niemcom, jak tee Rosji, ktara
potrafiea urzeczywistnie uzasadnione przemiany na Zachodzie. Zwyciestwo
Niemiec nad Polske i Francje istotnie sie przyczynieo do pomyelnego
przeprowadzenia tych zmian. Obaj partnerzy paktu niemiecko-rosyjskiego
dobrze popracowali wspalnie. To stanowi najtrwalsze podstawe dowolnego
paktu. Kwestia polega teraz na tym, czy moge oni kontynuowae prace razem
rawniee w przyszeoeci i czy Rosja Radziecka moee wyciegnee odpowiednie
korzyeci z nowego porzedku rzeczy w Imperium Brytyjskim, tzn. czy dla Rosji
nie bedzie najdogodniejsze wyjecie ku morzu poprzez. Zatoke Perske i Morze
Arabskie oraz czy rawnoczeenie nie dadze sie urzeczywistnie inne deeenia
Rosji w tej czeeci Azji, ktare Niemcy absolutnie nie se zainteresowane.
Minister spraw zagranicznych Rzeszy poruszye nastepnie kwestie Turcji.
Dotychczas kraj ten sie znajdowae" w swego rodzaju przymierzu z Anglie i
Francje. Francja zostaea usunieta w wyniku swej kleski, waga zae Anglii jako
sojusznika staje sie coraz bardziej wetpliwa. Dlatego Turcja caekiem medrze
sprowadziea w ciegu ostatnich miesiecy swe stosunki z Anglie do poziomu,
ktary praktycznie oznacza tylko formalne neutralnoee. Sprawa polega na tym,
jakie interesy Rosja ma w Turcji. W zwiezku z nieuniknionym koecem wojny, w
czym se zainteresowane wszystkie kraje, weecznie z Rosje, jest on pewien, ee
Turcja bedzie zmuszona stopniowo wyzwolie sie od wiezi z Anglie. On,
Minister spraw zagranicznych Rzeszy, nie
226

moee teraz ostatecznie opracowywae szczegaeaw, lecz jest pewien, ee po
opracowaniu przez Rosje, Niemcy, Weochy i Japonie wspalnej platformy Turcja
z czasem bedzie musiaea przyeeczye sie do tych krajaw. Na razie nie omawiae
tych kwestii z Turkami bezpoerednio. Oewiadczye jedynie w poufnej rozmowie z
ambasadorem tureckim, ee bedzie popierae taki rozwaj wydarzee, przy ktarym
Turcja, przestrzegajec swej dzisiejszej linii politycznej, dojdzie do
absolutnej neutralnoeci. Dodae rawniee, ee Niemcy nie maje jakichkolwiek
roszczee do terytorium tureckiego.
Minister spraw zagranicznych Rzeszy oewiadczye nastepnie, ee w zwiezku
z tym ewietnie rozumie niezadowolenie Rosji z Konwencji w Montreux o
Cieeninach. Niemcy se jeszcze bardziej niezadowolone, poniewae w ogale nie
zostaey do niej weeczone. Osobiecie on, Minister spraw zagranicznych Rzeszy,
uwaea, ee Konwencja w Montreux, jak rawniee Komisje Dunajskie, musze bye
rozwiezane i zastepione czyme innym. Ta nowa umowa musi bye zawarta przez te
mocarstwa, ktare se szczegalnie zainteresowane w danej kwestii, przede
wszystkim przez Rosje, Turcje, Weochy i Niemcy. Rzecz caekiem zrozumiaea, ee
Rosja Radziecka nie moee bye zadowolona z obecnego stanu rzeczy. Niemcy
uwaeaje za caekiem moeliwe do przyjecia myel, ee na Morzu Czarnym Rosja
Radziecka i paestwa przylegajece [czarnomorskie] powinny miee okreelone
przywileje w porawnaniu z innymi krajami ewiata. Byeoby absurdem, gdyby
kraje poeoeone o tysiece kilometraw od Morza Czarnego eedaey dla siebie
takich samych praw w tym regionie, co mocarstwa czarnomorskie. Nowe
porozumienie z Turcje o Cieeninach, opracz wszystkiego innego, powinno dae
Rosji niektare wyjetkowe przywileje, ktarych szczegaeaw w tej chwili jeszcze
nie moee poruszae, lecz ktare w zasadzie udziele okretom wojennym i flocie
handlowej Zwiezku Radzieckiego bardziej swobodnego nie dotychczas dostepu do
Morza eradziemnego. Rosja zaseueyea na to. On, Minister spraw zagranicznych
Rzeszy, jue omawiae te zagadnienia z Weochami i dopiero co wypowiedziane
opinie we Weoszech byey powitane z wielka sympatie. Uwaea za celowe, aby
Rosja. Niemcy i Weochy okreeliey wspalne polityke wobec Turcji, aby ten kraj
dobrze sie spisae we weasnych oczach i zerwae zwiezki z Anglie,, ktarym nie
bardzo sympatyzuje wszystkie trzy kraje. Dlatego Turcja zostanie nie tylko
skeadnikiem koalicji krajaw, wystepujecych przeciwko eskalacji wojny i o
szybsze ustalenie pokoju, lecz bedzie rawniee gotowa do dobrowolnego
odrzucenia Konwencji w Montreux oraz wspalnego z trzema krajami [Niemcami,
Weochami i ZSRR] zawarcia nowej konwencji o Cieeninach, ktara uczyni zadoee
sprawiedliwym eedaniom wszystkich stron i da Rosji pewne szczegalne
przywileje. W tym wypadku moge one wspalnie rozstrzygnee, czy moena uznae
terytorialne nietykalnoee Turcji.
227

Minister spraw zagranicznych Rzeszy podsumowae rozmowe, oewiadczye, ee
zostaey poruszone nastepujece kwestie:
1. Wspalne rozpatrzenie sprawy, w jaki sposab mocarstwa
Paktu Trzech moge osiegnee jakiekolwiek porozumienie ze
Zwiezkiem Radzieckim, ewiadczece o poparciu przez Zwiezek
Radziecki celaw Paktu Trzech, a mianowicie: zapobieeenie
eskalacji wojny i jak najszybsze ustalenie powszechnego
pokoju.
Opracz tego moge byc poruszone inne kwestie, dotyczece wspaepracy i
wzajemnego poszanowania interesaw tych krajaw. Takie w przyblieeniu se
orientacyjne cechy proponowanego porozumienia. Szczegaey jego powinny bye
omawione w przyszeoeci. Jeeli rzedowi radzieckiemu te rozwaeania se do
przyjecia, wiec w praktyce moee dojee do wspalnego oewiadczenia rzedu
radzieckiego i mocarstw Paktu Trzech o przywro'-ceniu powszechnego pokoju.
Wspalne omawienia kwestii dotyczecej moeliwoeci okree
lenia w przyszeos'ci w ogalnych zarysach interesaw, czterech
krajaw.
Byey rawniee poruszone: problem Turcji i kwestia Cieenin.
Naleey miee na wzgledzie, ee Minister spraw zagranicznych
Rzeszy nie bye jeszcze gotaw, by wystepie z jakimie konkret
nymi propozycjami dotyczecymi tych zagadniee. Dokonae
tylko przegledu myeli omawianych przez Fiihrera i jego samego
wtedy, gdy pisano list do Stalina. Minister spraw zagranicznych
Rzeszy z, wielke gotowoecie sam przybedzie do Moskwy i omawi
osobiecie te sprawy ze Stalinem, jeeli rzed radziecki uwaea te
idee za moeliwe do urzeczywistnienia. Interesuje go, czy
bedzie korzystna w tym wypadku jednoczesna obecnoee jego
kolegaw z Weoch i Japonii, ktarzy - jak on wie - takee se
gotowi przybye do Moskwy. Naturalnie, stosunki Rosji z Osie,
podobnie jak stosunki Rosji z Japonie, musze bye z poczetku
omawione kanaeami dyplomatycznymi.
Na zakoeczenie Minister spraw zagranicznych Rzeszy zrobie jeszcze jedne
uwage dotyczece jego niedawnej rozmowy z ambasadorem chieskim. Nikt go nie
prosie o przeprowadzenie takiej rozmowy, lecz miae podstawy przypuszczae, ee
Japoeczycy nie bede oponowali z tego powodu. Nasuwa sie pytanie, czy w
ramach starae skierowanych na jak najszybsze zakoeczenie wojny moena
uregulowae rozbieenoeci miedzy Czang Kaj-szekiem a Japonie. W eadnym wypadku
nie proponowae poerednictwa niemieckiego, lecz biorec pod uwage deugotrwaee
i przyjacielskie stosunki istniejece miedzy Niemcami i Chinami po prostu
poinformowae marszaeka Czang Kaj-szeka o niemieckim punkcie widzenia.
Japonia wkratce moee uznae rzed w Nankinie. Z drugiej strony, kreee pogeoski
o tym, ee zarawno Japonia, jak tee Chiny chce pajee na kompromis. Nie moena
dokeadnie ustalie, czy te pogeoski opieraje sie na faktach. Bez
228

wetpienia jednak byeoby dobrze, gdyby obie strony mogey dojee do
kompromisu. Dlatego on (Minister spraw zagranicznych Rzeszy) wywoeae
ambasadora chieskiego, by przedstawie mu pozycje Niemiec w tej kwestii,
poniewae nie wyklucza faktu, ee jue cos sie dzieje *v stosunkach miedzy
Japonie i Chinami, o czym weaenie chce informowae Molotowa podczas tej
wymiany pogledaw.
Mototow sie zgodzie z uwage dotyczece korzyeci z kompromisu
chiesko-japoeskiego i zaopiniowae, ee oewiadczenie Ministra spraw
zagranicznych Rzeszy jest niezwykle ciekawe i ee wymiana pogledaw co do
najwaeniejszych problemaw dotyczecych nie tylko Niemiec, ale tee Rosji
Radzieckiej moee bye rzeczywiecie korzystna. Dobrze zrozumiae oewiadczenie
Ministra spraw zagranicznych Rzeszy dotyczece ogromnej wagi Paktu Trzech.
Jednakee jako przedstawiciel kraju nie walczecego musi poprosie o
wyjaenienie niektarych punktaw po to, by lepiej zrozumiee sens Paktu. Gdy
omawiano w Pakcie Nowy ead w Europie i wielke przestrzee wschodnioazjatycke,
pojecie „wielka przestrzee wschodnioazjatycke" zostaeo okreelone doee
niewyraenie, przynajmniej z punktu widzenia tych, ktarzy nie uczestniczyli w
przygotowaniu Paktu. Dlatego mu (Moeotowowi) rzecze waene bedzie poznae
bardziej dokeadne okreelenie tego pojecia. Pracz tego, udziae Zwiezku
Radzieckiego w akcjach zaplanowanych przez Ministra spraw zagranicznych
Rzeszy naleey szczegaeowo omawie nie tylko w Berlinie, lecz rawniee w
Moskwie.
Minister spraw zagranicznych Rzeszy odpowiedziae, ee pojecie
„wielka przestrzee wschodnioazjatycke" rawniee dla niego byeo nowe i
niejasne. Sformueowanie zaproponowane zostaeo jednego z ostatnich dni
rozmaw, kto're jak jue wzmiankowano przebiegaey bardzo szybko. Moee jednak
oewiadczye, ee pojecie „wielka przestrzee wschodnioazjatycke" wcale
nie dotyczy eyciowo waenej dla Rosji sfery wpeywaw. Jak jue zaznaczano, w
toku rozmaw o pakcie przede wszystkim rozstrzygnieto kwestie tego, ee Pakt
nie moee miee na celu bezpoeredniego lub poeredniego wystepienia przeciwko
Rosji.
Moiotow odpowiedziae, ee podczas rozgraniczenia sfer wpeywaw na doee
deugi okres potrzebna jest dokeadnoee, dlatego tee prosie informowae go o
zdaniu tych, ktarzy ukeadali Pakt, lub przynajmniej o zdaniu na ten temat
rzedu Rzeszy. Szczegalna eciseoee potrzebna jest podczas rozgraniczenia sfer
wpeywaw Niemiec i Rosji. Ustalenie w ubiegeym roku tych sfer wpeywaw byeo
jedynie rozwiezaniem czeeciowym, z wyjetkiem kwestii fieskiej, ktare on
(Moeotow) omawi szczegaeowo paeniej - robiecym wraeenie przestarzaeego '
bezueytecznego na tle nowych okolicznoeci oraz wydarzee. W zwiezku z tym
Rosja przede wszystkim chce dojee do wzajemnego rozumienia sie z
229

Niemcami i dopiero potem z Japonie oraz Weochami, gdy uzyska dokeadne
informacje co do znaczenia, charakteru i celaw Paktu Trzech.
Na tym rozmowa byea przerwana, by delegaci rosyjscy przed rozpoczeciem
rozmaw z Fiihrerem mogli zjeee eniadanie w eciseym gronie.
Schmidt
Berlin, 13 listopada 1940 r.
69. ZAPIS ROZMOWY HITLERA Z MOeOTOWEM (w obecnoeci Ribbentropa, a takee
radcaw ambasad Chilgera i Paweowa w charakterze teumaczy. 12 listopada 1940
r.)
Po kilku seowach powitania Ftihrer oewiadczye, ee geawnym tematem
rozmaw, jak mu sie wydaje, jest co nastepuje: w eyciu narodaw trudne rzecze
jest nakreelanie biegu wydarzee na deueszy czas; za powstajece konflikty
czesto se odpowiedzialne czynniki osobowe. Mimo to uwaea, ee praby
wprowadzenia w eycie narodaw eadu na deueszy czas se niezbedne, przy tym
jeeli to jest moeliwe tak wprowadzie porzedek, by uniknee tare i zapobiec
konfliktom, o ile to jest w mocy ludzkiej. Trzeba to zrobie tym bardziej,
gdy dwa narody, takie jak niemiecki i rosyjski, maje u steru paestwa ludzi
posiadajecych weadze dostateczne do prowadzenia swych krajaw do rozwoju w
okreelonym kierunku. Opracz tego w przypadku Rosji i Niemiec dwa wielkie
narody z natury rzeczy nie bede miaey eadnych przyczyn do zderzenia swych
interesaw, jeeli kaedy narad zrozumie, ee drugiej stronie potrzebne se pewne
niezbedne do eycia przeseanki, bez ktarych niemoeliwe jest jego istnienie.
Poza tym w obu krajach systemy rzedzenia nie se zainteresowane wojne jako
take, lecz potrzebuje pokoju bardziej nie wojny po to, by urzeczywistnie
swaj program wewnetrzny. Uwzgledniajec te potrzeby eyciowe, szczegalnie w
dziedzinie gospodarczej, prawdopodobnie moge one opracowae takie
porozumienie, ktare doprowadzi do pokojowej wspaepracy miedzy dwoma krajami
nawet po emierci ich obecnych przywadcaw.
Po tym, gdy Moeotow wyrazie swe caekowite zgode z tymi rozumowaniami,
Fuhrer kontynuowae, ee planowanie na deueszy okres rozwoju stosunkaw miedzy
narodami i krajami, ma sie rozumiee, jest doee skomplikowane. Jednakee jest
przekonany o moeliwoeci w peeni opracowae jasne i okreelone
230

wspilne punkty widzenia niezaleene od motywaw osobistych oraz tak
sformueowae interesy gospodarcze narodaw, by to dawaeo niezawodne gwarancje,
ee konflikt nie powstanie w ciegu deugiego czasu. Sytuacje, w jakiej odbywa
sie dzisiejsza rozmowa, charakteryzuje fakt, ee Niemcy w odraenieniu od
Rosji Radzieckiej se w stanie wojny. Niemcy poczyniey wiele krokaw tylko z
powodu ich udziaeu w wojnie. Dueo rzeczy, ktare wypadeo robie w toku wojny,
byeo podyktowane biegiem wojny i nie mogio bye przewidziane na jej poczetku.
Ogalnie biorec, nie tylko Niemcy, ale Rosja takee otrzymaea niemaee korzyee.
Sukces pierwszego roku wspaepracy politycznej jest nader waeny dla dalszych
stosunkaw obu krajaw. Moeotow oewiadczye, ee to jest zupeenie stuszne. Dalej
Fiihrer powiedziae, ee moeliwe, ie eaden z dwach narodaw nie zadoeeuczynie
swym eyczeniom w stu procentach. Jednak w eyciu politycznym zrealizowanie
potrzeb nawet w 20-25 % jest jue wielke sprawe. Jest przekonany, ee rawniee
w przyszeoeci nie wszystkie eyczenia zostane wcielone w eycie, lecz we
wszystkich przypadkach dwa wielkie narody Europy osiegne wiecej, jeeli bede
sie trzymae razem, anieeli by dziaeaey jeden przeciw drugiejnu.
Wspaepracujec oba kraje zawsze uzyskaje chociae pewne korzyeci. Natomiast
ich wrogoee bedzie poeyteczna tylko krajom trzecim.
Mototow odpowiedziae, ee rozumowania Fuhrera se absolutnie stuszne,
potwierdzi je historia i ee wyjetkowo pasuje do obecnej sytuacji.
Nastepnie Fiihrer powiedziae, ee wychodzec z tych zaeoeee, raz jeszcze
trzeewo rozwaeye sprawe wspaepracy niemiecko-ro-syjskiej w chwili, gdy
operacje wojenne faktycznie sie zakoeczyey.
Wojna ponadto wywoeaea komplikacje, jakich Niemcy sie nie spodziewaey,
lecz ktare zmuszaje je od czasu do czasu odpowiadae dziaeaniami wojennymi na
niektare wydarzenia. Nastepnie Fiihrer przedstawie w ogalnym zarysie
Moeotowowi przebieg operacji wojennych ae do chwili obecnej, ktare
spowodowaey, ee Anglia nie ma na kontynencie eadnego sojusznika. Szczegaeowo
opisae operacje wojenne prowadzone obecnie przeciw Anglii i zaakcentowae
wpeyw czynnikaw atmosferycznych na te operacje. Akcje odwetowe Anglii se
emiechu warte. Rosjanie moge sie przekonae na weasne oczy, ee twierdzenia o
zburzeniu Berlina se wymyseem. Gdy tylko sie poprawi pogoda, Niemcy bede w
stanie zadae silny i ostateczny cios Anglii. Zatem w tej chwili cel Niemiec
polega na prabie nie tylko przeprowadzenia przygotowae wojennych do tej
ostatecznej bitwy, lecz takee na wyjaenieniu kwestii politycznych, ktare
bede miaey znaczenie w czasie tych wydarzee i po nich. Dlatego ponownie
rozpatrzye stosunki z Rosje i nie w planie negatywnym, lecz z zamiarem ich
pozytywnego, jeeli to
231

moeliwe, rozwoju na deueszy okres. W zwiezku z tym doszede do kilku
wnioskaw:
Niemcy nie deee do uzyskania pomocy wojskowej od
Rosji.
Z powodu niezmiernego rozszerzenia areny dziaeae
wojennych Niemcy byey zmuszone - celem przeciwstawienia
sie Anglii - wtargnee sie na oddalone od Niemiec tereny, w
ktarych nie byey na ogae zainteresowane ani pod wzgledem
politycznym, ani gospodarczym.
Mimo to se pewne rzeczy, ktarych caea powaga ujawniea
sie dopiero podczas wojny, lecz ktare dla Niemiec maje eyciowo
waene znaczenie. Werad nich se: okreelone zradla surowca, kta
re Niemcy uwaeaje za najwaeniejsze i absolutnie niezastepio
ne. Moeliwe pan Morotow zauwaeye, ee w tym lub innym
wypadku zachodziey odchylenia od poczetkowych granic sfer
wpeywaw, ktare byey uzgodnione miedzy Stalinem i Ministrem
spraw zagranicznych Rzeszy. Podobne odchylenia zdarzaey sie
jue kilkakrotnie w toku operacji rosyjskich przeciw Polsce. W
niektarych wypadkach (Fuhrer) nie mage iee na ustepstwa,
skeadajec danine interesom rosyjskim i niemieckim, lecz
rozumiae, ee poeedane jest znalezienie rozwiezania kompromi
sowego, jak na przykead w przypadku z Litwe. Rzeczywiecie, z
punktu widzenia ekonomicznego Litwa miaea dla nas okreelone
wage, lecz z punktu widzenia politycznego rozumieliemy
koniecznoee poprawy sytuacji w tym regionie, aby w przyszeoe
ci zapobiec odrodzeniu sytuacji doprowadzajecych do napiecia
w stosunkach miedzy dwoma krajami - Niemcami i Rosje. W
innym wypadku, a mianowicie w stosunku do Poeudniowego
Tyrolu, Niemcy zajeey analogiczne pozycje. Jednakee w toku
wojny Niemcy sie zetkneey z problemami, jakich nie moena
byeo przewidziee na jej poczetku, lecz ktare se nader waene z
punktu widzenia operacji wojennych.
On (Fuhrer) zastanawia sie teraz nad kwestie, jak pozostawiajec na
uboczu chwilowe rozwaeania, scharakteryzowae w ogalnym zarysie wspaeprace
miedzy Niemcami a Rosje i jaki kierunek w przyszeoeci obierze rozwaj
stosunkaw niemiecko-ro-syjskich. W tej sprawie dla Niemiec waene se
nastepujece punkty:
Koniecznoee przestrzeni eyciowej. Podczas wojny Niemcy
zdobyey takie ogromne obszary, ee bede potrzebowaey stu lat
na ich caekowite wyzyskanie.
Niezbedna jest pewna ekspansja kolonialna w Afryce
Paenocnej.
Niemcy potrzebuje okreelonych surowcaw, ktarych
dostawy musze sobie zagwarantowae w dowolnych warunkach.
Nie moge one dopuecie do utworzenia przez wrogie
paestwa baz lotniczych i morskich w okreelonych regionach.
232

Jednak interesy Rosji w eadnym wypadku nie bede dotkniete. Imperium
Rosyjskie moee sie rozwijae bez najmniejszego uszczerbku dla interesaw
niemieckich. {Moeotow powiedziae, ee to jest zupeenie seuszne.) Jeeli oba
kraje porozumieje sie co do tego faktu, potrafie ueoeye obopalnie korzystne
wspaeprace i zdoeaje, pozbye sie tych komplikacji, tare i niepokojaw.
Oczywiecie, ee Niemcy i Rosja nigdy nie stane sie jednym ewiatem. Oba kraje
zawsze bede istniee oddzielnie jak dwie poteene czeeci ewiata. Same moge
zbudowae swoje przyszeoee, jeeeli bede uwzgledniae, przy tym interesyt
drugiej strony. Niemcy nie maje interesaw w Azji pracz wspalnych interesaw
gospodarczych i handlowych. W szczegalnoeci nie maje tam interesaw
kolonialnych. Opracz tego wiedze, ee przypuszczalne terytoria kolonialne w
Azji najprawdopodobniej odejde do Japonii. Jeeli nagle Chiny rawniee sie
znajde na orbicie budzecych sie narodaw, dowolne deeenia kolonialne [wobec
tego ogromnego kraju], biorec pod uwage liczebnie ogromne ludnoee, od samego
poczetku bede skazane na fiasko.
W Europie istnieje kilka punktaw stycznoeci miedzy interesami Niemiec,
Rosji i Weoch. Kaedy z tych krajaw ma zrozumiaee chee posiadania wyjecia na
peene morze. Niemcy chce wyjee do Morze Paenocnego, Weosi chce zniszczye
„zasuwe" na Gibraltarze, a Rosja deey do oceanu. Sprawa polega teraz
na tym, czy wielkie szanse maje te trzy mocarstwa otrzymania swobodnego
dostepu do oceanu bez wzajemnych konfliktaw z tego powodu. To rawniee jest
punktem wyjecia, z ktarego rozpatruje doprowadzenie do systemu stosunkaw
europejskich po wojnie. Czoeowi dziaeacze paestwowi Europy nie powinni
dopuecie, aby ta wojna zrodziia nowe wojny. Kwestie te naleey tak
uregulowae, eeby przynajmniej nie w bliskiej przyszeoeci powstaiy nowe
konflikty.
W tym duchu (Fiihrer) rozmawiae z francuskimi dziaeaczami paestwowymi i
bye przekonany, ee osiegnee pewne zrozumienie wzajemne w kwestii umowy,
ktara doprowadzi do nawiezania na doee deugi okres zupeenie znoenych
stosunkaw i ktara bedzie korzystna dla wszystkich zainteresowanych stron
chociaeby dlatego, ee nowa wojna nie bedzie zagraeae natychmiast. Powoeujec
sie na preambuee Ukeadu o Zawieszeniu Broni z Francje¹, Fiihrer
wskazae Petainowi² i Lavalowi³, ee dopaki trwa wojna z
Anglie, dopaty nie moena poczynie krokaw, choe troche przeczecych celom
zakoeczenia wojny przeciwko Wielkiej Brytanii.
W innych regionach powstaje analogiczne problemy, ktare jednak se waene
tylko w toku wojny. Niemcy nie miaey na przykead eadnych interesaw
politycznych na Baekanach, lecz w dobie obecnej se zmuszone do aktywizowania
tam swej dziaealnoeci celem zapewnienia sobie okreelonych surowcaw.
Przyczyne tego se wyeecznie interesy wojenne, ktarych obrona nie jest
233

zajeciem najprzyjemniejszym, poniewae na przykead siey wojskowe Niemiec
musze sie znajdowae w Rumunii, setki kilometraw od baz zaopatrzeniowych.
Z analogicznych przyczyn Niemcy nie znosze samej myeli o tym, ee Anglia
moee otrzymae baze wypadowe w Grecji do budowy tam wojskowych baz lotniczych
i morskich. Rzesza w jakichkolwiek bede warunkach powinna temu zapobiec.
W takiej sytuacji kontynuowanie wojny, naturalnie, ^est niepoeedane.
Weaenie dlatego Niemcy chciaey zaprzestae wojny po zakoeczeniu kampanii
polskiej. W tym czasie Anglia i Francja mogey zaprzestae wojny, nie ponoszec
ze swej strony ofiar; jednak wolaey je kontynuowae. Oczywiecie, krew
zobowiezuje rawniee do sprawiedliwoeci. Rzecze niedopuszczalne jest to, by
okreelone kraje, ktare wypowiedziaey i prowadziey wojne, nie zapeaciey potem
rachunku. (Fiihrer) dae to Francuzom wyraenie do zrozumienia. Jednak na
danym etapie rozwoju wydarzee kwestia polega na tym, ktary z krajaw
odpowiedzialnych za wojne ma peacie wiecej. We wszystkich wypadkach Niemcy
by wolaey zakoeczye wojne w ubiegeym roku i zdemobilizowae swe armie, by
wznowie prace pokojowe, poniewae z ekonomicznego punktu widzenia kaeda wojna
jest zeym biznesem. Nawet zwyciezca musi ponieee tyle strat przed wojne, w
jej toku i po zakoeczeniu, ee swe cele moee osiegnee znacznie taniej w
czasie pokoju.
Moeotow sie zgodzie z te myele, oewiadczye, ee w kaedym wypadku
osiegniecie celu za pomoce erodkaw wojennych kosztuje znacznie droeej nie za
pomoce pokojowych. Fiihrer zaakcentowae nastepnie, ee w obecnej sytuacji
Niemcy z powodu dziaeae wojennych se zmuszone do aktywizowania sie w
regionach, ktarymi nie se zainteresowane pod wzgledem politycznym, lecz w
ktarych maje interesy gospodarcze. Jednak ten kurs jest podyktowany
wyeecznie celami samoza-chowawczosci. Mimo to ta aktywizacja dziaealnoeci w
omawianych regionach, do ktarej Niemcy misiaey sie uciec, nie bedzie
przeszkode na drodze do powszechnego beogiego spokoju, ktary nastepi paeniej
i przyniesie narodom pracujecym w tymee kierunku realizacje ich nadziei.
Opracz tego istnieje jeszcze problem Ameryki. Obecnie Stany Zjednoczone
uprawiaje polityke imperialistyczne. Nie walcze o Anglie, lecz prabuje
zaweadnee Imperium Brytyjskim. W lepszym wypadku pomagaje Anglii po to, aby
kontynuowae swe weasne przezbrojenie i, nabywajec bazy, zwiekszae swe potege
wojskowe. W dalekiej przyszeoeci wypadnie rozstrzygnee rawniee kwestie
eciseej wspaepracy tych krajaw, ktarych interesy zostane zahaczone w wyniku
rozszerzenia sfery wpeywaw tego mocarstwa anglosaskiego, ktare stoi na
znacznie trwalszej podstawie nie Anglia. Zreszte, to nie ta kwestia, ktare
wypadnie rozstrzygae w najblieszej przyszeoeci; nie w 1945
234

roku, lecz dopiero najwczeeniej w 1970 lub 1980 roku to mocarstwo
anglosaskie zacznie zagraeae wolnoeci innych narodaw. W kaedym bede razie
Europa kontynentalna jue teraz powinna sie przygotowae do takiego biegu
wydarzee i wspalnie dziaeae przeciwko Anglosasom i wszelkim prabom
zagarniecia waenych baz. Dlatego on (Fuhrer) wymienie pogledy z Francje,
Weochami i Hiszpanie po to, aby z pomoce tych krajaw wprowadzie w caeej
Europie i Afryce coe w rodzaju doktryny Monroe⁴ i wspalnie
prowadzie nowe polityke kolonialne, zgodnie z ktdre kaede z zainteresowanych
mocarstw bedzie eedaeo dla siebie jedynie tyle terytoriaw kolonialnych, ile
realnie moee wyzyskae. W tych regionach, gdzie pozycje czoeowego mocarstwa
naleee do Rosji, jej interesy bede przestrzegane oczywiecie w pierwszej
kolejnoeci. Urzeczywistni sie to w wyniku wielkiej wspaepracy mocarstw,
ktare, trzeewo oceniajec istniejece realne sytuacje, bede. musiaey okreelie
odpowiednie do ich interesaw sfery wpeywaw i naleeycie postepowae wobec
reszty ewiata. Oczywiecie, zorganizowanie podobnej koalicji paestw jest
celem bardzo skomplikowanym, przy tym trudno go nie tyle przemyelee, ile
wcielie w eycie.
Nastepnie Fuhrer powracie do kwestii stosunkaw niemiecko-radzieckich.
Doskonale rozumie deeenie Rosji do uzyskania nie zamarzajecych portaw z
bezpiecznym wyjeciem na peene morze. Niemcy niewiarygodnie rozszerzyey swe
przestrzee eyciowa w obecnych prowincjach wschodnich. Przynajmniej poeowe
tych regionaw jednak naleey zaliczye do niezbednych pod wzgledem
gospodarczym. Moeliwe, ee zarawno Rosja jak tee Niemcy nie osiegneey
wszystkiego, co planowaey uzyskae. Jednak w kaedym bede razie sukcesy obu
krajaw se wielkie. Jeeeli bez uprzedzenia spojrzee raz jeszcze na nie
rozstrzygniete problemy, uwzgledniajec fakt, ee Niemcy wciee se w stanie
wojny i musze sie troszczye o regiony, ktare jako takie nie maje dla nich
eadnej wartoeci politycznej, ma sie rozumiee, ee obaj partnerzy rawniee w
przyszeoeci moge odnieee powaene sukcesy. W zwiezku z tym Fuhrer zndw
powracie do problemu Baekanaw i powtarzye, ee Niemcy z pomoce operacji
wojennych bede udaremniae wszelkie praby Anglii zdobycia bazy wypadowej w
Salonikach. Niemcy wciee zachowuje w pamieci przykre wspomnienia o froncie
salonickim podczas pierwszej wojny ewiatowej⁵. W zwiezku z
pytaniem Mototowa o tym, dlaczego Saloniki stwarzaje takie
niebezpieczeestwo, Fuhrer wskazae na bliskie poeoeenie rumueskich kopale
nafty, ktare Niemcy chce obronie w jakichkolwiek bede warunkach. Jednakee,
gdy tylko zapanuje pokaj, wojska niemieckie natychmiast opuszcze Rumunie.
W toku rozmowy Fuhrer zapytae Moeotowa, w jaki sposab Rosja zamierza
zapewnie swe interesy na Morzu Czarnym i w Cieeninach. Niemcy bede gotowe w
kaedej chwili pomac Rosji w polepszeniu jej sytuacji w Cies'ninach.
235

Moeotow odpowiedziai, ee oewiadczenia Fiihrera dotyczyey kwestii
ogalnych i ee na ogae jest gotaw przyjee te rozwaeania. Tee jest zdania, ee
w interesach Niemiec jak ro'wniee Zwiezku Radzieckiego leey wspaepraca obu
krajaw, a nie walka wzajemna. Stalin dae mu konkretne wskazo'wki przed
wyjazdem z Moskwy; i wszystko, o czym zamierza mo'wic, jest zbieene z
pogledami Stalina. Zgadza sie ze zdaniem Fiihrera, ee obaj partnerzy
odnieeli znaczne korzyeci z porozumienia niemie-cko-rosyjskiego. Niemcy
otrzymaey bezpieczne zaplecze; jest rzecze powszechnie znane, ee miaeo to
wielkie znaczenie dla przebiegu wydarzee w ciegu roku wojny. Jednoczes'nie
Niemcy osiegneey istotne korzyee gospodarcze w Polsce. Dzieki wymianie Litwy
na wojewadztwo lubelskie zapobieeono jakimkolwiek tarciom miedzy Rosje i
Niemcami. Zatem, moena uwaeae ubiegeoroczne porozumienie niemiecko-rosyjskie
za wykonane we wszystkich punktach, pracz jednego, a mianowicie Finlandii.
Kwestia fieska dotychczas pozostaje nierozstrzygnieta. Mototow prosi
Fiihrera powiedziee mu, czy nadal se prawomocne punkty porozumienia
niemiecko-rosyjskiego dotyczece Finlandii. Z punktu widzenia rzedu
radzieckiego eadne zmiany tu nie zaszey. Rzed radziecki rawniee uwaea, ee
ubiegeoroczne porozumienie niemiecko-rosyjskie jest jedynie czeeciowym
rozwiezaniem wspalnych problemaw. Obecnie wyeoniey sie nowe problemy, ktare
takee naleey rozwiezywae.
Nastepnie Moeotow poruszye kwestie znaczenia Paktu Trzech. Co oznacza
Nowy ead w Europie i Azji oraz jaka rola bedzie wyznaczona w nim dla ZSRR?
Te zagadnienia musze bye omawione podczas rozmaw berlieskich oraz planowanej
wizyty w Moskwie Ministra spraw zagranicznych Rzeszy, na co Rosjanie
stanowczo licze. Opro'cz tego naleey udokeadnie kwestie interesaw rosyjskich
na Baekanach i Morzu Czarnym dotyczece Buegarii, Rumunii oraz Turcji.
Rzedowi rosyjskiemu eatwiej bedzie udzielie konkretnych odpowiedzi na
pytania poruszone przez Fiihrera, jeeli Fiihrer \vyjasni to wszystko. Rzed
radziecki interesuje Nowy ead w Europie, szczegalnie jego forma i tempo
rozwoju. Chciaeby ro'wniee miee pojecie o granicach tak zwanej wielkiej
przestrzeni wschodnioazjatyc-kiej.
Fiihrer odpowiedziae, ee Pakt Trzech miae na celu uregulowanie stanu
spraw w Europie zgodnie z naturalnymi interesami krajaw europejskich i
Niemcy, by to wykonae, zwracaje sie teraz do Zwiezku Radzieckiego, aby
wypowiedziae swoje zdanie w sprawie interesujecych go regionaw. Bez
wspaedziaeania Rosji Radzieckiej nie moena osiegnee porozumienia we
wszystkich wypadkach. Dotyczy to nie tylko Europy, lecz rawniee Azji, gdzie
sama Rosja bedzie uczestniczye w sprawie okreelenia wielkiej przestrzeni
wschodnioazjatyckiej i wyrazi swe roszczenia. Zadanie Niemiec w tej kwestii
sprowadza sie do
236

poeredniczenia. Rosja w eadnym wypadku nie bedzie postawiona przed
faktem dokonanym.
Gdy Fiihrer zdecydowae sie na prabe utworzenia wspomnianej powyeej
koalicji mocarstw, najtrudniejsze kwestie, jake naleeaeo rozstrzygnee, byey
nie stosunki niemiecko-rosyjskie, lecz kwestia moeliwoeci wspaepracy miedzy
Niemcami, Francje i Weochami. Tylko .teraz jest pewny, ee ten problem moee
bye rozwiezany; dopiero gdy porozumienie w ogalnym zarysie przyjeey w
ogalnym zarysie trzy mocarstwa, uwaeae za moeliwe skontaktowanie sie z Rosje
celem porozumienia w kwestii Morza Czarnego, Baekanaw i Turcji.
Na zakoeczenie Fuhrer podsumowae, oewiadczywszy, ee w pewnym sensie to
omawienie jest pierwszym konkretnym krokiem do wszechogarniajecej wspaepracy
z naleeytym rozpatrzeniem zarawno problemaw Europy Zachodniej, ktare musze
bye uregulowane miedzy Niemcami, Weochami i Francje, jak tee problemaw
Wschodu, ktare przede wszystkim dotycze Rosji i Japonii, lecz do ich
rozwiezania Niemcy proponuje swe dobre useugi poerednika. Poseuey to sprawie
przeciwdziaeania prabom czynionym ze strony Ameryki „zarabiania
pieniedzy na Europie". Stany Zjednoczone Ameryki nie powinny miee interesaw
urzedowych ani w Europie, ani w Afryce, ani w Azji.
Mototow zgodzie sie z oewiadczeniem Fiihrera co do roli Ameryki i
Anglii. Udziae Rosji w Pakcie Trzech przedstawia mu sie absolutnie do
przyjecia pod warunkiem, ee Rosja jest partnerem, a nie obiektem. W tym
wypadku nie widzi eadnych przeszkad do udziaeu Zwiezku Radzieckiego w
ogalnych staraniach. Jednakee na poczetku naleey ecielej okreelie cele i
znaczenie Paktu, szczegalnie w zwiezku ze zdefiniowaniem wielkiej
przestrzeni wschodnioazjatyckiej.
Z powodu moeliwego alarmu lotniczego w tym miejscu rozmowy zostaey
przerwane i przeniesione na inny dziee. Ftihrer obiecae Mototowowi, ee
szczegaeowo omawi z nim liczne kwestie poruszone w czasie tej rozmowy.
Schmidt Berlin, 16 listopada 1940 r.

¹Ma sie na wzgledzie porozumienie w Compie'gne zawarte 22
czerwca 1940 r.
miedzy Francje, a Niemcami na cieekich i upokarzajecych dla Francji
warun
kach. -- Przyp. J. F.
²Henry Philippe Petain (24 kwietnia 1856 - 23 lipca 1951)
16 czerwca 1940 r.
zostal mianowany premierem Francji, podpisae rozejm w Compiegne i
stanee
na czele rzedu Vichy, ktary istniae do 1944 r. Po wyzwoleniu Francji
bye
sedzony i w sierpniu 1945 r. skazany na kare emierci, ktare zamieniono
na
doeywotne wiezienie z pozbawieniem wszystkich praw. -- Przyp. J. F.
237

³Pierre Laval (28 czerwca 1883 - 15 paedziernika 1945) -
wszede w skead
rzedu Petaina jako zastepca premiera, od kwietnia zas 1942 do sierpnia
1944
bye premierem rzedu w Vichy. Podczas wyzwolenia Francji ucieke za
granice i
zostae aresztowany w amerykaeskiej strefie okupacyjnej w Austrii
(Innsb-
ruck). 1 sierpnia 1945 r. zostae wydany weadzom francuskim i wkratce
stracony. -- Przyp. 1. F.
⁴Doktryna Monroe zostaea proklamowana 2 grudnia 1823 r. w
postaci
posiania prezydenta Monroe do Kongresu USA. Doktryna wysuwaea zasade
podziaeu s'wiata na system europejski i amerykaeski. USA oewiadczaey o
nieingerencji w sprawy wewnetrzne paestw europejskich i eedaey od
Europy
wyrzeczenia sie ingerencji w sprawy paekuli zachodniej. -- Przyp. I. F.
⁵Front salonicki (1915--1918) utworzye sie w
paz'dzierniku--listopadzie 1915 r.
podczas pierwszej wojny ewiatowej po wyledowaniu w Salonikach (Grecja)
angielsko-francuskiego korpusu ekspedycyjnego w skeadzie 5 angielskich
i 3
francuskich dywizji (ogaeem okoeo 150 osab). Po'eniej korpus zostae
przeksztae
cony w tzw. Armie Wschodnie. W wyniku natarcia rozpoczetego przez
wojska
sojusznicze 15 wrzeenia 1918 r. wojska buegarskie i II armia niemiecka
zostaey
rozbite. 29 wrzeenia Buegaria kapitulowala. Wojska sojusznicze
przerwaey
komunikacje miedzy Niemcami i Turcje oraz uzyskaey moeliwoee zadania
ciosu
z flanko'w mocarstwom centralnym, co weaenie zapoczetkowaeo ostateczne
rozgromienie koalicji niemieckiej. -- Przyp. J. F.
70. ZAPIS ROZMOWY HITLERA Z MOeOTOWEM (w obecnoeci Ribbentropa i
Dekanozowa, a takee radcaw ambasad Chilgera i Pawiowa w roli teumaczy)
Berlin, 13 listopada 1940 r.
Fuhrer powracie do uwagi Moeotowa uczynionej podczas wczorajszej
rozmowy, ee porozumienie niemiecko-rosyjskie zostafo wykonane „z
wyjetkiem jednego punktu, a mianowicie Finlandii".
Molotow wyjaenie, ee uwaga ta dotyczy nie tyle samej umowy
niemiecko-rosyjskiej, ile Tajnego Protokoeu.
Fiihrer odpowiedziae, ee w Tajnym Protokole sfery wpeywaw i sfery
interesaw zostaey okreilone oraz podzielone miedzy Niemcy i Rosje. Poniewae
kwestia dotyczyea faktycznego uzyskania terytoriaw, Niemcy dziaeaey zgodnie
z porozumieniem, co byeo niezupeenie tak ze strony Rosjan. W kaedym bede
razie Niemcy nie zajeey eadnych terenaw wchodzecych do rosyjskiej sfery
wpeywow.
O Litwie wspominano jue wczoraj. Bez wetpienia, ee w tym wypadku
odchylenia od poczetkowego tekstu porozumienia niemiecko-rosyjskiego
dokonano z inicjatywy Rosji. Moena nie omawiae kwestii, czy komplikacje, dla
ktarych zapobieeenia
238

Rosjanie wnieeli swe propozycje, byty realnym skutkiem podziaeu Polski.
W kaedym wypadku wojewadztwo lubelskie z punktu widzenia gospodarczego nie
byeo kompensate, za Litwe. Jednakee Niemcy widzieli, ee sytuacja, ktara
powstaea w toku wydarzee, doprowadziea do koniecznoeci rewizji poczetkowego
porozumienia.
To samo dotyczy tee Bukowiny. Po zawarciu porozumienia Niemcy nie byey
zainteresowane jedynie Besarabie. Mimo to rozumiaey, ee rewizja porozumienia
w pewnym stopniu moee bye korzystna dla partnera.
Analogiczna sytuacja jest tee z Finlandie. Niemcy nie maje tam
interesaw politycznych. Rzed rosyjski wie o tym. W czasie wojny
rosyjsko-finskiej Niemcy speeniaey wszystkie swe zobowiezania dotyczece
przestrzegania absolutnie eyczliwej neutralni sci.
Tu Moeotow wtrecie, ee rzed rosyjski nie miae eadnych powodaw do
krytyki pozycji Niemiec podczas tego konfliktu.
W zwiezku z tym Fiihrer rawniee wspomniae, ee nawet zatrzymae w Bergen
okrety wiozece do Finlandii broe i amunicje, do czego Niemcy rzeczywiecie
nie miaey prawa. Pozycja Niemiec podczas wojny rosyjsko-finskiej napotkaea
na powaeny opar reszty ewiata, szczegalnie Szwecji. W wyniku tego w czasie
nastepnej kampanii norweskiej, ktara jue sama przez sie byea ryzykowna,
[Niemcy] musiaey wystawie wiecej dywizji do obrony przeciw Szwecji, co nie
byeoby potrzebne w innej sytuacji.
Realna sytuacja jest nastepujeca: w mys'1 porozumiee
niemiecko-rosyjskich Niemcy uznaje, ee pod wzgledem politycznym Finlandia
stanowi dla Rosji pierwszorzedny interes i znajduje sie w strefie jej
wpeywu. Jednak Niemcy musze uwzglednie dwa momenty:
Paki toczy sie wojna, Niemcy se zainteresowane w
otrzymaniu z Finlandii niklu oraz drewna i
Nie eycze sobie na Morzu Baetyckim eadnych nowych
konfliktaw, ktare jeszcze bardziej ogranicze ich swobode
poruszania sie w jednym z niewielu regionaw eeglugi handlo
wej, kto're jeszcze se otwarte dla Niemiec. Nieseuszne byeoby
twierdzenie, ee wojska niemieckie okupuje Finlandie. Wojska
jedynie sie transportuje przez Finlandie do Kirkenes, o czym
Niemcy oficjalnie informowaey Rosje. Z powodu wielkiej
rozciegeoeci drogi pociegi musze sie zatrzymywae dwa-trzy razy
na terytorium fieskim. Jednakee po zakoeczeniu tranzytowego
przewozu kontyngentaw wojskowych eadne dodatkowe wojska
nie; bede posyeane przez Finlandie. (Fiihrer) akcentuje, ee
zarawno Niemcy jak tee Rosja bede w naturalny sposab
zainteresowane niedopuszczeniem dotego, by Morze Baetyckie
znowu sie staeo strefe wojny. Od czasaw wojny rosyjsko-finskiej
zaszey istotne zmiany w perspektywach operacji wojennych,
239

poniewae Anglia dysponuje bombowcami i myeliwcami-bom-bowcami dalekiego
zasiegu. Zatem, Anglia ma rawniee szanse zagarniecia niedueej bazy wypadowej
na lotniskach fieskich.
Jako uzupeenienie tego istnieje rawniee czynnik wyeecznie
psychologiczny, ktary jest nader ucieeliwy. Finowie meenie sie bronili i
zdobyli sympatie caeego ewiata, szczegalnie Skandynawii. W Niemczech miedzy
innymi podczas wojny rosyjsko-fieskiej ludzie w pewnym stopniu byli
niezadowoleni z tej pozycji, jake Niemcy musiaey zajec w wyniku porozumienia
z Rosje i rzeczywiecie je zajeey. Z powodu wyeej wymienionych wzgledo'w
Niemcy nie eycze nowej wojny fieskiej. Jednakee to nie zahacza o zgodne z
prawem roszczenia Rosji. Niemcy na nowo udowodniey to swe pozycje w szeregu
kwestii, zweaszcza w kwestii umocnienia Wysp Alandzkich. Jednakee paki toczy
sie wojna, ich interesy gospodarcze w Finlandii se waene podobnie jak i w
Rumunii. Niemcy licze na poszanowanie tych interesaw rawniee dlatego, ee
same w swoim czasie zademonstrowaey caekowite zrozumienie interesaw na
f.itwie i w Bukowinie. W kaedym bede razie nie maje one eadnych interesaw
politycznych w Finlandii i w zupeenoeci uznaje fakt, ee ten kraj wchodzi do
rosyjskiej strefy wpeywu.
Mototow w swej odpowiedzi podkreelie, ee porozumienie 1939 r. miaeo na
wzgledzie okreelone stadium rozwoju, ktare sie zakoeczyeo wraz z
zakoeczeniem wojny polskiej, drugie stadium miaeo kres wraz z kleske Francji
i teraz sie znajduje jue w stadium trzecim. Przypomniae, ee zgodnie z
tekstem Porozumienia i jego Tajnym Protokoeem zostaea okreelona wspalna
granica niemiecko-rosyjska oraz uregulowane kwestie dotyczece Paestw
Nadbaetyckich, Rumunii, Finlandii i Polski. W pozostaeych sprawach Moeotow
sie zgadza z uwagami Fiihrera co do poczynionych zmian. Jednak jeeli
spojrzee na ostateczne sytuacje, jaka powstaea w wyniku kleski Francji, musi
przyznae, ee nie obeszeo sie tee bez wpeywu Porozumienia
niemie-cko-rosyjskiego na wielkie zwyciestwa niemieckie.
Odnoenie kwestii rewizji pierwotnego porozumienia dotyczecego Litwy i
wojewadztwa lubelskiego Mototow poeoeye nacisk na to, ee Zwiezek Radziecki
nie zaeedaeby rewizji, gdyby Niemcy tego nie chciaey. Jednak jest
przekonany, ee nowa decyzja byea w interesach obu krajaw.
Tu Minister spraw zagranicznych Rzeszy dodae, ee ma sie rozumiee Rosja
nie uczyniea rewizji bezapelacyjnym warunkiem, lecz mimo to nalegaea bardzo
uparcie.
Moeotow nastawae, ee rzed radziecki nigdy nie odmawiae pozostawienia
wszystkiego tak, jak to przewidywaeo pierwotne porozumienie. Bede co bede
Niemcy po odstepieniu Litwy jako kompensate otrzymaey tereny polskie.
240

Fuhrer tu wtrecie, ee z punktu widzenia gospodarczego te wymiane nie
moena nazwae rawnowartoeciowe.
Mototow wspomniae wawczas kwestie strefy terytorium litewskiego i
podkreelie, ee rzed radziecki dotychczas nie otrzymae eadnej wyraenej
odpowiedzi ze strony Niemiec w tej sprawie. Jednak wciee jeszcze oczekuje na
[niemiecke] decyzje.
Przyznae, ee kwestia Bukowiny zahacza o tereny nie wspomniane w Tajnym
Protokole. Rosja poczetkowo ograniczyea swe eedania do Bukowiny Paenocnej.
Jednak w obecnej sytuacji Niemcy musze zrozumiee zainteresowanie Rosjan
rawniee Bukowine Poeudniowe. Ale Rosja nie otrzymaea odpowiedzi [Niemiec]
rawniee na te interpelacje. Zamiast tego Niemcy zagwarantowaey jednolitoee
caeego terytorium Rumunii, caekowicie lekcewaeec plany Rosji co do Bukowiny
Poeudniowej.
Fiihrer odpowiedziae, ee jeeli Rosja zostawi dla siebie nawet tylko
czeee Bukowiny, bedzie to rawniee znacznym ustepstwem ze strony Niemiec.
Zgodnie z ustnym porozumieniem byee terytorium austriackie powinno wejee do
niemieckiej sfery wpeywaw. Opracz tego tereny, ktary weszey do strefy
rosyjskiej zostaey nazwane, na przykead Besarabia. Co sie tyczy Bukowiny, w
porozumieniu nie byeo o tym ani seowa. Wreszcie nie byeo okreelone dokeadne
znaczenie wyraeenia „sfera wpeywaw". Lecz Niemcy w kaedym bede razie
nie pogwaeciey porozumienia dotyczecego tych kwestii. Na zastrzeeenie
Mototowa, ee zmiany dokonane co do strefy terenaw litewskich i Bukowiny sie
miaey ae tak wielkiego znaczenia w porawnaniu ze zmianami, ktdre Niemcy
przeprowadziey w wielu innych regionach z ueyciem siey wojskowej, Fuhrer
odpare, ee tzw. „zmiany siee oreea" w ogale nie stanowiey przedmiotu
porozumienia.
Jednakee Moeotow obstawae przy wczeeniej przedstawionym punkcie
widzenia, ee zmiany dokonane przez Rosje byey nieznaczne.
Fiihrer odrzeke, ie, eeby wspaepraca niemiecko-rosyjska w przyszeoeci
daea pozytywne wyniki, rzed radziecki musi zrozumiee, ee Niemcy se
wciegniete nie na eycie, lecz na emiere do walki, ktare naleey mimo wszystko
doprowadzie do pomyelnego koeca. Niezbedny do tego szereg przeseanek,
zaleenych od czynnikaw ekonomicznych i wojennych. Niemcy chce zapewnie sobie
za pomoce, wszelkich s'rodkow. Jeeli Zwiezek Radziecki znajdzie sie w takiej
sytuacji, Niemcy ze swej strony zademonstruje, bede zobowiezane
zademonstrowae takie samo zrozumienie potrzeb rosyjskich. Warunki, jakie
chce zapewnie sobie Niemcy, nie se sprzeczne z porozumieniami z Rosje. Chee
Niemiec unikniecia wojny z nieprzewidzianymi skutkami na Morzu Baetyckim nie
narusza porozumiee
241

niemiecko-rosyjskich, wedeug ktarych Finlandia wchodzi w strefe wpeywaw
Rosji. Gwarancje dane na eyczenie i proebe rzedu rumueskiego nie naruszyey
porozumiee co do Besarabii. Zwiezek Radziecki powinien zrozumiee, ee w
ramach dowolnej szeroko zakrojonej wspaepracy dwach krajaw moena osiegnee
korzyeci w znacznie wiekszym zakresie, nie omawiane obecnie nieznaczne
zmiany. O wiele donioelejsze sukcesy moena odnieee pod warunkiem, ee Rosja
nie bedzie teraz szukaea korzys'ci na terenach, w ktarych Niemcy se
zainteresowane na okres trwania wojny. Im Niemcy i Rosja, kroczec ramie w
ramie, poczynie wieksze postepy w walce przeciw ewiatu zewnetrznemu, tym
znaczniejsze bede ich sukcesy w przyszeos'ci, sukcesy zae te bede mniejsze,
jeeli dwa kraje powstane przeciwko sobie. [W pierwszym przypadku] po raz
pierwszy na ziemi nie bedzie siey, ktara potrafi przeciwstawie sie tym dwom
krajom.
W swej odpowiedzi Mototow wyrazie zgode co do ostatniej opinii
Fiihrera. W zwiezku z tym chciaeby zwracie uwage na eyczenie przywadcaw
radzieckich, szczegalnie Stalina, umocnienia i aktywizowania stosunkaw
miedzy obydwoma krajami. Jednakee w celu zaeoeenia trwaeych podwalin pod te
stosunki naleey wyjaenie sprawy drugorzednej wagi zatruwajece stosunki
niemiecko-rosyjskie. Do nich naleey kwestia stosunkaw miedzy ZSRR i
Finlandie. Jeeli Rosja i Niemcy, dojde do porozumienia w tej sprawie,
kwestie te moena bedzie uregulowae bez wojny. Jednak nie moee bye nawet mowy
o pobycie wojsk niemieckich w Finlandii i przeprowadzeniu w tym kraju
demonstracji politycznych skierowanych przeciwko rosyjskiemu rzedowi
radzieckiemu.
Fiihrer odrzeke", ee druga czeee oewiadczenia nie podlega omawieniu,
poniewae Niemcy nie maje z tym zwiezku. Miedzy innymi, organizowae
demonstracje jest eatwo, a paeniej jest nadzwyczaj trudno wyjaenie, kto bye
ich rzeczywistym podeegaczem. Co sie tyczy wojsk niemieckich, moee zapewnie,
ee wojska niemieckie przestane sie pojawiae w Finlandii od razu po
osiegnieciu wspalnego porozumienia.
Mototow odpowiedziae, ee pod demonstracjami ma na myeli wyseanie
delegacji fieskich do Niemiec lub przyjecia organizowane na czeee wybitnych
Finaw. Opracz tego, obecnoee wojsk niemieckich postawiea Finaw w dwuznacznej
sytuacji. Tak na przykead pojawiey sie hasea typu: „Ci, co aprobuje
ostatni rosyjsko-fieski traktat pokojowy, nie se Finami!" i inne.
Fiihrer odpare, ee Niemcy zawsze okazywaey tylko hamujecy
wpeyw i ee zaleciey zarawno Francji, jak tee szczegalnie
Rumunii zgodzie sie z eedaniami Rosjan.
Moeotow odpowiedziae, ee rzed radziecki uwaea za swaj
obowiezek ostatecznie uregulowae kwestie fieske. Dlatego nie
se potrzebne jakiee' nowe porozumienia. Zgodnie z istniejecym
242

porozumieniem niemiecko-rosyjskim Finlandia wchodzi w sfere wpeywaw
Rosji.
Na zakoeczenie Fuhrer oewiadczye z tego powodu, ee Niemcy eie chce,
dopuecie do eadnej wojny na Morzu Baetyckim, Finlandia jest im bardzo
potrzebna jako dostawca niklu i drewna. W przeciwieestwie do Rosji, nie se
one zainteresowane nie politycznie i nie okupowaey eadnych terenaw fieskich.
Miedzy innymi, przewozy tranzytowe wojsk niemieckich bede zakoeczone w ciegu
najblieszych dni. Potem eadne eszelony z wojskiem nie bede posyeane.
Najwaeniejszym zagadnieniem dla Niemiec jest to, czy Rosja ma zamiar
rozpoczee wojne przeciw Finlandii.
Moeotow wymijajeco odpowiedziae na to pytanie oewiadczeniem, ee
wszystko bedzie w porzedku, jeeli rzed fieski odmawi sie od swego
dwuznacznego stosunku do ZSRR i jeeli zaprzestanie agitacji ludnos'ci
przeciw Rosji (z wysuwaniem hasee analogicznych do wymienionego wyeej).
Na zaprzeczenie Fiihrera, ee - jak on sie obawia - nastepnego razu
Szwecja moee sie wtrecie do wojny rosyjsko-firiskiej, Mototow odpowiedziae,
ie nic nie moee powiedziee o Szwecji, lecz musi podkreelie, ee Niemcy, tak
samo jak i Zwiezek Radziecki, se zainteresowane neutralnoecie, Szwecji.
Oczywiecie, obie strony se rawniee zainteresowane pokojem na Baetyku i
Zwiezek Radziecki w peeni moee zagwarantowae pokaj w tym regionie.
Fuhrer odpowiedziae, ee [Niemcy] z pewnoecie doewiadcze na sobie w
innej czeeci Europy, ee nawet najlepsze plany wojskowe w istocie ograniczaje
sie do czynnikaw geograficznych. Moee przypuszczae, ee w wypadku nowego
konfliktu w Szwecji i Finlandii powstane komo'rki oporu, kto're przygotuje
place do ledowania samolotaw Anglii lub nawet Ameryki. Zmusi to Niemcy do
ingerencji. (Fuhrer) uczyni to jednak niechetnie. Wspominae jue o tym
wczoraj, ee koniecznoee ingerencji powstanie, moeliwie, w Salonikach i ee
Saloniki mu zupeenie wystarczy. I on absolutnie nie jest zainteresowany tym,
by przejawiae aktywnoee rawniee na Paenocy. Powtarzye, ee przyszea
wspaepraca dwach krajaw moee doprowadzie do zupeenie innych wynikaw i Rosja
w warunkach pokoju otrzyma wszystko co, jej zdaniem, jej sie naleey.
Prawdopodobnie bedzie to kwestia jedynie szeeciomiesiecznego lub rocznego
odroczenia. Opracz tego rzed fieski dopiero co nadeseae note, w ktarej
zapewnia o checi najecielejszej i przyjacielskiej wspaepracy z Rosje.
Mototow odpowiedziae, ee czyny nie zawsze odpowiadaje seowom i nalega
na punkt widzenia, ktary przedstawie wczeeniej: pokaj w regionie Morza
Baetyckiego moee byd zagwarantowany w stu procentach, jeeli miedzy Niemcami
i Rosje
243

osiegnie sie caekowite porozumienie w kwestii fieskiej. Uwzgledniajec
to, nie rozumie, dlaczego Rosja powinna odkeadae realizacje swych planaw na
szes'e miesiecy lub na rok. Wreszcie porozumienie rosyjsko-niemieckie nie
zawieraeo eadnych ograniczee w czasie i w ramach swych sfer wpeywaw eadna ze
stron nie miaea skrepowanych rek.
Po wskazaniu zmian uczynionych w porozumieniu na eedanie Rosjan Filhrer
oewiadczye, ee na Baetyku wiecej nie powinno bye eadnej wojny. Konflikt
baetycki wywoea nadzwyczajne napiecie stosunkaw niemiecko-rosyjskich i
przeszkodzi dalszej wielkiej wspaepracy. Jego zdaniem, przyszea wspaepraca
jest waeniejsza nie uregulowanie w obecnej chwili kwestii drugorzednych.
Moeotow odpowiedziae, ee sprawa tkwi nie w kwestii wojny na Baetyku,
lecz w rozwiezaniu problemu fieskiego w ramach zeszeorocznego porozumienia.
Odpowiadajec na pytanie ' Fuhrera oewiadczye, ee uregulowanie wyobraea sobie
w tychee ramach, co i w Besarabii oraz krajach sesiednich¹, i
prosieby Fuhrera przedstawie swoje zdanie dotyczece tej kwestii.
Gdy Fiihrer odrzeke, ee moee jedynie powtarzye, ie z Finlandie nie
powinno bye wojny, poniewae podobny konflikt moee miee daleko idece skutki,
Moiotow oewiadczye, ee taka pozycja wnosi do rozmowy nowy czynnik, ktary nie
bye uzgodniony w zeszeorocznej umowie.
Fiihrer odpowiedziae, ee podczas wojny rosyjsko-fieskiej pomimo
niebezpieczeestwa, ie w zwiezku z nie w Skandynawii mogey bye utworzone bazy
mocarstw sojuszniczych², Niemcy skrupulatnie speeniaey swe
zobowiezania wobec Rosji i stale radziey Finlandii ise na ustepstwa.
W zwiezku z tym Minister spraw zagranicznych Rzeszy podkreelie, ee
Niemcy zaszey tak daleko, ee odmawiey prezydentowi Finlandii korzystania z
niemieckiej kablowej linii eecznoeci celem zwracenia sie przez radio do
Ameryki.
Nastepnie Fiihrer kontynuowae wyjaenienie, ee podobnie jak swego czasu
Rosja podkreelaea, ie rozbiar Polski moee doprowadzie do napiecia stosunkaw
niemiecko-rosyjskich, tak teraz on oewiadcza podobnie otwarcie, ee wojna z
Finlandie doprowadzi do takiegoe napiecia w stosunkach niemiecko-rosyjskich.
Prosi Rosjan o wykazanie podobnego zrozumienia w tej kwestii, jakie on
wykazae rok temu w sprawie Polski. Bez wetpienia, przy takiej genialnoeci
dyplomataw rosyjskich moena znaleee drogi i erodki do zapobieeenia podobnej
wojnie.
'Moeotow odpowiedziae, ee nie rozumie obawy Niemiec co do tego, ie na
Baetyku moee rozgorzae wojna. W ubiegeym roku, gdy sytuacja miedzynarodowa
dla Niemiec byea gorsza nie obecnie, Niemcy nie poruszaey tej kwestii. Nie
mawiec jue o tym, ee Niemcy okupowaey Danie, Norwegie, Holandie i Belgie,
caekowicie rozgromiey Francje i nawet teraz se przekonane, ee
244

jue prawie pokonaey Anglie. Uwzgledniajec to, nie widzi-, na czym
polega niebezpieczeestwo wojny na Morzu Baetyckim. Musi zasiegnee informacji
o tym, czy Niemcy przytrzymuje sie tego samego punktu widzenia, co i w roku
ubiegeym. Jeeli sie przytrzymuje bez zastrzeeee, to w kwestii fieskiej
wyraenie nie bedzie eadnych trudnoeci. Jednak jeeli maje zastrzeeenia,
wawczas powstaje nowa sytuacja, ktare naleey omawie.
Ftihrer odpowiadajec na oewiadczenie Moeotowa dotyczece braku groeby
wojny z powodu Finlandii, podkreelie, ee takee zna sie nieco na sprawach
wojennych i uwaea za moeliwe rzecz, ee w razie przystepienia Szwecji do
moeliwej wojny Stany Zjednoczone uzyskaje baze wypadowe w tych regionach.
(Fiihrer) chce zakoeczye wojne europejske i moee jedynie powtarzye, ee w
zwiezku z niepewnym stosunkiem Szwecji nowa wojna na Baetyku bedzie oznaczae
napiecie w stosunkach niemiecko-rosyjskich ze wszystkimi wynikajecymi sted
skutkami. Czy Rosja wypowie wojne Stanom Zjednoczonym w wypadku, jeeeli te
sie wtrece w wyniku konfliktu fieskiego?
Gdy Mototow odpowiedziae, ee ta kwestia nie jest aktualna, Fiihrer
powiedziae, ie gdy nadejdzie czas, bedzie jue zbyt paeno na podjecie
decyzji. Kiedy nastepnie Mototow oewiadczye, ee nie widzi jakichkolwiek
oznak poczetku wojny na Baetyku, Fiihrer odpowiedziae, ee w tym wypadku
wszystko bedzie w porzedku i caea dyskusja miaea wyeecznie charakter
teoretyczny.
Minister spraw zagranicznych Rzeszy zsumowae, ee
Fiihrer oewiadczye, ie Finlandia znajduje sie w sferze
wpeywaw Rosji i ee Niemcy nie bede utrzymywae tam wojsk;
Niemcy nie maje eadnego zwiezku z demonstracjami w
Finlandii przeciwko Rosji i wykorzystuje swaj wpeyw w innym
kierunku, i
3. Geawnym problemem na deugie lata jest wspaepraca dwach
krajaw, kto'ra jue przyniosea Rosji wielke korzyee, lecz ktara w
przyszeoeci da take korzyee, ee w porawnaniu z nie dopiero co
omawione kwestie okaee sie zupeenie nieznaczne. Faktycznie
jeszcze nie byeo eadnych powodaw do robienia problemu z
kwestii fieskiej. Moeliwe, ee miaeo tu miejsce jedynie wzajem
ne niezrozumienie. Wszystkim strategicznym eedaniom Rosji
uczyniono zadoee poprzez traktat pokojowy z Finlandie.
Demonstracje w zwycieeonym kraju nie se wcale czyme'
nienaturalnym i jeeli, bye moee, tranzyt wojsk niemieckich
wywoeae okreelone, reakcje ludnoeci fieskiej, zniknie ona
po zakoeczeniu przewozaw tranzytowych wojsk. Zatem, jeeli
patrzee na rzeczy realnie, eadnych rozbieenoeci miedzy
Niemcami a Rosje nie ma.
Fiihrer podkreelie, ee w zasadzie obie strony sie zgodziey, ie
Finlandia wchodzi w sfere wpeywaw Rosji. Zatem, zamiast
245

kontynuowania sporu wyeecznie teoretycznego, lepiej naleeaeoby przejee
do bardziej waenych problemo'w.
Po zwycieeeniu zbankrutowanej Anglii podzieli sie jej ewiatowe
gigantyczne posiadeoeci wielkos'ci 40 miliono'w kilometraw kwadratowych.
Rosja przy tym otrzyma dostep do nie zamarzajecego i rzeczywiecie otwartego
oceanu [Indyjskiego]. Dotychczas 45 milionaw Anglikaw rzedzieo 600 milionami
mieszkaecaw Imperium Brytyjskiego. Nawet Stany Zjednoczone praktycznie nic
innego nie robie, tylko chwytaje sobie z tej zbankrutowanej posiadeoeci
najlepsze kawaeki. Niemcy oczywiecie by chciaey uniknee wszelkiego
konfliktu, ktary odciegnie ich od walki przeciwko sercu imperium - Wy ;pom
Brytyjskim. Dlatego nie eyczye wojny Weoch przee,wko Grecji, poniewae
eciegaeo to siey ku peryferiom, zamiast ich skupienia w jednym punkcie,
przeciwko Anglii. To samo sie, zdarzy w razie wojny^ na Baetyku. Walka z
Anglie zostanie doprowadzona do korica; nie wetpi, ee rozgromienie Wysp
Brytyjskich doprowadzi do upadku imperium. Jest- utopie myelee, ee zarzedzae
imperium i utrzymae je w caeoeci moena gdziee z Kanady. Taka sytuacja
otwiera ewiatowe perspektywy. W ciegu kilku najblieszych tygodni za pomoce
wspalnych rozmaw dyplomatycznych naleey sie domawie o udziale Rosji w
rozwiezywaniu tych problemaw. Wszystkie kraje, ktare bye moee se
zainteresowane zbankrutowane posiadeoecie, musze poeoeye kres rozbieenoeciom
miedzy sobe i skupie sie wyeecznie na podziale Imperium Brytyjskiego.
Dotyczy to N^;.emiec, Francji, Weoch, Rosji i Japonii.
Motoraw odpowiedziae, ee z zainteresowaniem wyseuchae rozwaeae Fiihrera
i ee ze wszystkim sie zgadza. Jednak jest mniej kompetentny w tej kwesti w
porawnaniu z Fuhrerem, ktary niewetpliwie wiele myelae nad tymi problemami i
ma o nich bardziej konkretne pojecie. Na poczetku rzecze geawne jest
uregulowanie wspaepracy niemiecko-rosyjskiej, do ktarej paeniej moge sie
doeeczye Weochy i Japonia. W zwiezku z tym nie powinno bye eadnych zmian w
tym, co jue zaplanowane; naleey tylko przemyelee kontynuowanie rzeczy
zaczetych.
Fiihrer nadmienie, ee przyszee kroki bede nieeatwe i w zwiezku z tym
podkreelie, ie Niemcy nie chce anektowae Francji, jak to sie zdaje
wyobrazili sobie Rosjanie. Chce on utworzye ewiatowe koalicje
zainteresowanych mocarstw, do ktarej wejde Hiszpania, Francja, Weochy,
Niemcy, Rosja Radziecka i Japonia. Koalicja ta ogarnie przestrzee od Afryki
Paenocnej do Azji Wschodniej. Zjednoczy wszystkich, kto zechce otrzymae
korzyee kosztem zbankrutowanej gospodarki brytyjskiej. Wszystkie wewnetrzne
sprzecznoeci miedzy czeonkami tej koalicji musze z tego punktu widzenia bye
odrzucone albo przynajmniej zneutralizowane. W tym celu naleey uregulowae
caey szereg kwestii. Teraz jest przekonany,
246

ee znalaze sformueowanie, ktare w jednakowym stopniu uczyni zadoee
wszystkim zainteresowanym krajom Zachodu, tzn. Hiszpanii, Francji, Wiochom i
Niemcom. Nieeatwe byeo na przykead uzgodnienie punktu widzenia Hiszpanii i
Francji w stosunku do Afryki Paenocnej. Jednakee pojmujec, jak wielkie se
przyszee moeliwoeci, oba kraje nareszcie poszey na kompromis. Teraz, po
uregulowaniu na Zachodzie, powinno byc osiegniete porozumienie rawniee na
Wschodzie. W danym przypadku nie jest to tylko kwestia stosunko'w miedzy
Rosje Radziecke a Turcje, tu przed nami otwiera sie rawniee wielka
przestrzee azjatycka weeczajeca takee wyeecznie regiony azjatyckie na
poeudniu, ktare Niemcy jue obecnie uznaje za sfere wpeywaw Rosji. Jest to
kwestia okreelenia w ogalnych zarysach granic przyszeej dziaealnos'ci
narodo'w i przekazania narodowoeciom ogromnych terenaw, kto're bede polem
ich dziaealnos'ci w ciegu nastepnych 50-100 lat.
Mototow odrzeke, ee Fiihrer poruszye kwestie. kto're dotycze nie tylko
Europy, lecz takee innych terytoriaw. Poczetkowo pragnie omawie terytorium
bardziej bliskie Europie, dokeadniej - Turcje. Zwiezek Radziecki jako
mocarstwo czarnomorskie . jest zwiezane z kilkoma krajami. Kwestia, kto're,
dopiero co omawiaea Komisja Dunajska, nadal jest nieuregulowana. Poza tym
Zwiezek Radziecki wyrazie swe niezadowolenie Rumunii z tego powodu, ee ta
przyjeea gwarancje Niemiec i Weoch bez konsultacji z Rosje. Rzed radziecki
jue dwukrotnie wyraeae swe pozycje i odniase wraeenie, ee gwarancje se
skierowane przeciwko interesom Rosji Radzieckiej, „jeeli moena sie
wypowiedziee otwarcie". Dlatego powstaje kwestia zniesienia tych gwarancji.
Fiihrer na to oewiadczye, ee na pewien czas jest to konieczne i dlatego ich
uchylenie jest niemoeliwe. [Mototow natomiast znaw podkreelie,] ee to
dotyczy interesaw Zwiezku Radzieckiego jako mocarstwa czarnomorskiego.
Potem Mototow zaczee mawie o Cieeninach, ktare, powoeujec sie na wojne
krymske³ i wydarzenia lat 1918-19, nazwae brame historyczne
Anglii do napaeci na Zwiezek Radziecki. Sytuacja dla Rosji jest teraz
bardziej niebezpieczna, poniewae Anglicy otrzymali baze wypadowe, w Grecji.
Stosunki miedzy ZSRR i innymi mocarstwami czarnomorskimi maje wielkie
znaczenie ze wzgledaw bezpieczeestwa. W zwiezku z tym Mototow zapytuje
Fuhrera, jak Niemcy spojrze na udzielenie przez Rosje Buegarii - paestwu
niepodlegeemu leeecemu najblieej ze wszystkich⁴ od Cies'nin -
gwarancji na takich samych warunkach, na ktarych Niemcy i Weochy udzieliey;
ich Rumunii. Jednakee Rosja zamierza uprzednio otrzymae na to zgode Niemiec,
a takee, jeeli to moeliwe, Weoch.
Na pytanie Moiotowa dotyczece pozycji Niemiec w kwestii Cieenin Fiihrer
odpowiedziae, ee Minister spraw zagranicznych Rzeszy jue rozpatrywae ten
problem i przewidziae rewizje Konwencji w Montreux⁵ na korzys'e
Zwiezku Radzieckiego.
247

Minister spraw zagranicznych Rzeszy potwierdzie to i oewiadczye, ee
Weosi rawniee zajeli eyczliwe pozycje w tej sprawie.
Mototow ponownie poruszye kwestie gwarancji dla Buegarii i zapewnie,
(ee Zwiezek Radziecki nie zamierza w eadnych okolicznoeciach ingerowae w
sprawy wewnetrzne tego kraju. Nie odejde,oni [Sowieci] od tej [obietnicy]
ani „o weos".
Fuhrer oewiadczye co do gwarancji niemieckich i weoskich Rumunii, ee
byey one jedyne rzecze, kto'ra skeoniea Rumunie do ustepienia bez walki
Besarabii dla Rosji. Opracz tego, Niemcy i Weochy bezwarunkowo
zainteresowane se Rumunie z powodu jej zapasaw ropy naftowej i wreszcie sam
rzed rumueski prosie Niemcy o obrone powietrzne i ledowe regionaw naftowych,
poniewae nie se zabezpieczone przed napadem Anglikaw. Po przypomnieniu o
groebie wtargniecia Anglikaw' do Salonik Fuhrer powtarzye, ee Niemcy nie
zniose podobnego wyledowania, lecz on gwarantuje, ee przed koecem_ wojny
wszyscy eoenierze niemieccy zostane wyprowadzeni z Rumunii. W odpowiedzi na
pytanie Mototowa, jakie jest zdanie Niemiec co do gwarancji rosyjskich dla
Buegarii, Fuhrer powiedziae, ee jeeeli sie udzieli gwarancji na tych samych
warunkach co gwarancje niemiecko-weoskie dla Rumunii, wiec poczetkowo
powstanie kwestia, czy Buegaria sama prosiea o takie gwarancje. Nie wie o
eadnych interpelacjach Buegarii na ten temat. Poza tym, oczywiecie powinien
zasiegnee opinii Weoch i dopiero potem potrafi coe oewiadczye.
Jednakee czy Rosja uwaea, ee ma szanse w dostatecznym stopniu
zagwarantowae swe interesy czarnomorskie w razie rewizji Konwencji w
Montreux? Na to pytanie nie oczekuje natychmiastowej odpowiedzi, poniewae
wie, ee Moeotow musi to omawie najpierw ze Stalinem.
Moiotow odpowiedziae, ee w tej kwestii Rosja ma tylko jeden cel. Chce
zabezpieczye sie przed napadem przez Cieeniny i uregulowae te kwestie z
Turcje; gwarancje dla Buegarii ueatwie sytuacje. Rosja jako mocarstwo
czarnomorskie ma prawo do takiego bezpieczeestwa i jest pewna, ee potrafi
znaleee u Turcji zrozumienie w tej kwestii.
Fuhrer odpowiedziae, ee to w przyblieeniu sie zbiega z niemieckim
punktem widzenia, zgodnie z ktarym tylko rosyjskie okrety wojskowe bede
mogey swobodnie przepeywae przez Dardanele, podczas gdy dla reszty okretaw
wojennych Cies'niny bede zamkniete.
Mototow dodae, ee Rosja chce zabezpieczye sie przed ciosem ze strony
Cieenin nie tylko na papierze, lecz takee w rzeczywistoeci, jest pewny, ie
[Rosja] potrafi osiegnee w tej kwestii porozumienie z Turcje. W zwiezku z
tym ponownie powracie do
248

sprawy gwarancji rosyjskich dla Buegarii i powtarzye, ee reeim
wewnetrzny kraju pozostanie nie naruszony, podczas gdy, z drugiej strony,
Rosja gotowa jest zapewnie Buegarii dostep do Morza Egejskiego. Znowu sie
zwraca do Fiihrera jako czeowieka odpowiedzialnego za caee polityke
niemiecke z pytaniem, jak Niemcy sie ustosunkuje, do takich gwarancji.
Fiihrer odpowiedziae kontrpytaniem, czy Buegaria rzeczywiecie prosiea o
gwarancje; ponownie oewiadczye, ee bedzie musiae poznae zdanie Duce.
Moeotow wskazae, ee nie prosi Fiihrera o ostateczne decyzje, lecz
jedynie o jego weasne zdanie.
Fiihrer odrzeke, ee nie moee zajec okreelonej pozycji w eadnych
okolicznoeciach, dopaki nie porozmawia z Duce, poniewae ta kwestia dla
Niemiec ma tylko drugorzedne znaczenie. [Niemcy] jako wielkie mocarstwo
naddunajskie zainteresowane se tylko Dunajem, a nie wyjeciem do Morza
Czarnego. I jeeli kiedykolwiek zaczne szukae powodu do stare z Rosje,
Cieeniny nie bede im potrzebne do tego.
Potem rozmowa nawiezaea do omawiania wielkich planaw wspaepracy krajaw
zainteresowanych zbankrutowane gospodarke Imperium Brytyjskiego. Fiihrer
zaakcentowae, ee nie moee bye oczywiecie absolutnie pewny co do wykonalnoeci
tych planaw. W kaedym bede razie, jeeli se one nie do wykonania, przeoczy
sie wielke moeliwoee historyczne. Po omawieniu wstepnym tych spraw przez
kanaey dyplomatyczne bede one widocznie raz jeszcze rozpatrzone w Moskwie
przez ministraw spraw zagranicznych Niemiec, Weoch i Japonii razem z panem
Moeotowem.
W tym miejscu rozmaw Fiihrer zwracie uwage obecnych na paene godzine i
powiedziae, ee z powodu moeliwych atakaw powietrznych Anglikaw lepiej bedzie
zakoeczye pertraktacje teraz, poniewae podstawowe sprawy widocznie zostaey
jue dostatecznie omawione.
Podsumowujec oewiadczye, ee moeliwoee zapewnienia interesaw Rosji, jako
mocarstwa czarnomorskiego, podlega dalszemu rozpatrzeniu i ee na ogae
eedania Rosji co do przyszeego jej poeoeenia w ewiecie bede uwzglednione.
W seowie koecowym Mototow oewiadczye, ee Rosja Radziecka sama poruszyea
szereg waenych i nowych spraw. Zwiezek Radziecki jako poteene mocarstwo nie
moee stae na uboczu waenych spraw europejskich i azjatyckich.
W koecu [Moeotow] nadmienie o stosunkach rosyjsko-jepoe-skich, ktare
niedawno sie polepszyey. Oczekuje, ee polepszenie bedzie kontynuowane w doee
szybkim tempie i dziekuje rzedowi Niemiec za jego starania w tym kierunku.
Zadanie Rosji i Niemiec polega niewetpliwie na poewieceniu
249

uwagi uregulowaniu stosunkaw chirisko-japoriskich. Chinom rawniee
naleey zapewnie honorowe wyjs'cie, tym bardziej, ee Japonia teraz ma widoki
na Indonezje.

Berlin, 15 listopada 1940 r.
Schmidt

¹ Ma sie na wzgledzie eotwe, Litwe i Estonie. -- Przyp. J.
F. ²Ma sie na wzgledzie Anglie i Francje. --Przyp. 1. F.
³Odbywaea sie w latach 1853-56. - Przyp. J. F.
⁴Opro'cz samej Turcji. - Przyp. J. F.
⁵Zgodnie z Konwencje, o reeimie Cieenin, podpisane, 20
lipca 1936 t. w
szwajcarskim mieecie Montreux, w czasie wojennym zakazane byeo
przejs'cie
przez Cieeniny okretaw wojennych mocarstw wojujecych. --Przyp. J. F.
71. ZAPIS ROZMOWY KOeCOWEJ RIBBENTROPA Z MOeOTOWEM
13 listopada 1940 r.
Tajne
Czas rozmowy: od 21.45 do 24.00
Miejsce rozmowy: schron przeciwlotniczy w domu Ministra
spraw zagranicznych Rzeszy
Z powodu ogeoszonego alarmu lotniczego 13 listopada 1940 r.
0 godz. 21.40, po kolacji w ambasadzie radzieckiej, Minister
spraw zagranicznych Rzeszy von Ribbentrop i pan Moeotow
zeszli do schronu Ministra spraw zagranicznych Rzeszy celem
prowadzenia rozmowy koecowej.
Minister spraw zagranicznych/ Rzeszy rozpoczee rozmowe oewiadczeniem,
ee chce skorzystae z okazji i uzupeenie, a takee dokeadniej sformueowae to,
co jue omawiono wczeeniej. Pragnie zreferowae panu Moeotowowi swaj pogled na
perspektywy prowadzenia w przyszeoeci przez Niemcy i Zwiezek Radziecki
wspalnej polityki wspaepracy oraz wymienie te kwestie, ktare warto w zwiezku
z tym omawie. Jednak on dobitnie podkreela, ee se to jedynie nie ostatecznie
sformueowane idee, ktare moeliwie moge bye zrealizowane w przyszeoeci.
Gto'wne sprawe jest kwestia wspaepracy krajaw Paktu Trzech - Niemiec, Weoch
1 Japonii - oraz Zwiezku Radzieckiego. Uwaea, ee poczetkowo
naleey znaleee droge do okreelenia dokeadnych granic sfer
250

wpeywaw tych czterech paestw i do osiegniecia porozumienia w kwestii
Turcji. Od poczetku rzecz byea jasna, ee problem rozgraniczenia sfer wpeywaw
dotyczy wszystkich czterech mocarstw, podczas gdy tylko Zwiezek Radziecki,
Turcja, Weochy i Niemcy se zainteresowane w uregulowaniu kwestii Cieenin.
Przypuszcza, ee pan Moeotow omawi z panem Stalinem kwestie poruszone w
Berlinie. Nastepnie w wyniku dalszych rozmaw osiegnie sie porozumienie
miedzy Zwiezkiem Radzieckim a Niemcami; paeniej Minister spraw zagranicznych
Rzeszy zacznie pertraktacje z Weochami i Japonie, eeby sie dowiedziee, jak
lepiej uwzglednie ich interesy podczas rozgraniczania sfer wpeywaw. Co sie
tyczy Turcji, to ma jue kontakt z Weochami. W przyszeoeci Weochy, Zwiezek
Radziecki i Niemcy w interesie wszystkich trzech mocarstw wywrze presje na
Turcje. Jeeli mocarstwa pomyelnie sprowadze interesy wszystkich czterech
krajaw do wspalnego mianownika - co niewetpliwie jest realne przy dobrych
checiach - wyjdzie to wszystkim na korzyee. Nastepnym etapem bedzie praba
ujecia tego wachlarza zagadniee w postaci dokumentaw poufnych. Jeeli Zwiezek
Radziecki ma ten sam punkt widzenia, tzn. gotaw jest walczye przeciwko
rozszerzeniu i o jak najszybsze zakoeczenie wojny {Minister spraw
zagranicznych Rzeszy myeli, ee pan Moeotow jue zamanifestowae swe gotowoee w
poprzednich rozmowach), on, Ribbentrop, uwaea, ee celem koecowym powinno bye
porozumienie miedzy mocarstwami Paktu Trzech i Zwiezkiem Radzieckim.
Naszkicowae treee tego porozumienia w postaci konspektu i dzie chciaeby
poinformowae o nim pana Moeotowa, podkreelajec-jednak, ee nie omawiae tych
kwestii ani z Japonie, ani z Weochami. Uwaea za rzecz niezbedne, by
poczetkowo uregulowae te kwestie miedzy Niemcami i Zwiezkiem Radzieckim. Nie
jest to wcale propozycja niemiecka, lecz - jak jue zaznaczono - jedynie doee
ogalne obliczenia, ktare musze bye przemyelane przez obie strony i omawione
miedzy Moeotowem i Stalinem. Celowe rzecze byeoby dalsze posuwanie sprawy, w
szczegalnoeci - w pertraktacjach dyplomatycznych miedzy Weochami i Japonie,
jeeeli tylko kwestia zostanie uregulowana miedzy Niemcami a Zwiezkiem
Radzieckim.
Potem Minister spraw zagranicznych Rzeszy w nastepujecych seowach
poinformowae pana Moeotowa o tres'ci porozumienia:
Rzedy paestw Paktu Trzech - Niemiec, Weoch i Japonii z jednej strony
oraz rzed ZSRR z drugiej strony, paeajec checie ustalenia w swych
naturalnych granicach eadu seueecego dobru wszystkich zainteresowanych
narodaw i zaeoeenia trwaeych podwalin pod ich wspalne w tym kierunku
starania doszey do nastepujecego porozumienia:
251

Artykue 1
W Pakcie Trzech z dnia 27 wrzeenia 1940 r. Niemcy, Weochy i Japonia
zgodziey sie na stawianie wszelkimi moeliwymi erodkami oporu przeksztaeceniu
wojny w konflikt ewiatowy i wspalne, wspaeprace w sprawie jak najszybszego
przywracenia pokoju na caeym ewiecie. Wyraeaje gotowos'e do rozszerzenia
swej wspaepracy z narodami innych czeeci s'wiata deeecych do osiegniecia
tegoe celu. Zwiezek Radziecki oewiadcza, ee aprobuje te cele i ze swej
strony decyduje sie wespae z Trzema Mocarstwami opracowae wspalne linie
polityczne.
Artykue 2
Niemcy, Weochy, Japonia i Zwiezek Radziecki zobowiezuje sie szanowae
nawzajem naturalne sfery wpeywaw; i o ile te sfery wpeywaw stykaje sie ze
sobe, mocarstwa stale bede sie konsultowae miedzy sobe o krokach czynionych
celem rozstrzygniecia zaistniaeych problemaw.
Artykue 3
Niemcy, Weochy, Japonia i Zwiezek Radziecki zobowiezuje sie nie naleeee
do blokaw paestw i nie przytrzymywae sie eadnych blokaw miedzynarodowych,
skierowanych przeciwko jednemu z Czterech Mocarstw.
Cztery Mocarstwa bede ze wszech miar pomagae sobie nawzajem w
dziedzinie ekonomiki, a takee uzupeeniae i rozszerzae istniejece miedzy nimi
porozumienia.
Minister spraw zagranicznych Rzeszy dodae, ee ukead ten zamierza sie
zawrzee na 10 lat, pod warunkiem, ee rzedy Czterech Mocarstw po upeywie tego
terminu osiegne porozumienie w sprawie jego przedeueenia.
Ukead podlega ogeoszeniu. Jako uzupeenienie tego, powoeujec sie na
wyeej wymieniony ukead, moee bye zawarte konfidencjonalne (tajne)
porozumienie, ktarego postae naleey jeszcze ustalie. Ma ono okreelae
interesy terytorialne Czterech Mocarstw.
Punkt cieekos'ci interesaw terytorialnych Niemiec, bez uwzglednienia
zmian terytorialnych, ktare zajde w Europie po zawarciu pokoju, znajduje sie
w Afryce erodkowej.
Punkt cieekoeci interesaw terytorialnych Weoch, bez uwzglednienia zmian
terytorialnych, ktare zajde w Europie po zawarciu pokoju, znajduje sie w
Afryce Paenocnej i Paenocno-Wschodniej.
Interesy Japonii musze bye jeszcze uecielone przez kanaey
dyplomatyczne. Polegaje one widocznie na przeprowadzeniu linii bardziej na
poeudnie od Wysp Japoeskich i Mandeukuo.
252

Punkt cieekoeci interesaw Zwiezku Radzieckiego przypuszczalnie leey
bardziej na poeudnie od terytorium Zwiezku Radzieckiego w kierunku Oceanu
Indyjskiego. Takie poufne porozumienie moee bye uzupeenione oewiadczeniem,
ee Cztery zainteresowane Mocarstwa, rozstrzygajec sporne kwestie, bede
szanowae nawzajem interesy terytorialne i nie bede przeszkadzae w ich
realizacji.
Powyesze porozumienie musi bye uzupeenione drugim tajnym protokoeem
podpisanym miedzy Niemcami, Weochami i Zwiezkiem Radzieckim. Przypuszczalnie
w drugim tajnym protokole moee bye powiedziane, ee Niemcy, Weochy i Zwiezek
Radziecki w razie podpisania porozumienia miedzy Niemcami, Weochami, Japonie
i Zwiezkiem Radzieckim zgodze sie z tym, ee we wspalnym interesie leey
zwolnienie Turcji od jej poprzednich zobowiezae i stopniowe skeonienie jej
do wspaepracy politycznej z nimi. Oewiadczaje one, ee bede deeye do tego
celu w eciseym kontakcie wzajemnym i zgodnie z ustalone procedure.
Niemcy, Weochy i Zwiezek Radziecki wspalnie doeoee starae, aby anulowae
zawarte w Montreux konwencje o Cies'ninach, ktara dziaea obecnie, i zastepie
je inne, kto'ra udzieli Zwiezkowi Radzieckiemu nieograniczonego prawa do
przejs'cia jego marynarki wojennej przez Cieeniny w dowolnym czasie, podczas
gdy inne mocarstwa, opracz mocarstw czarnomorskich, a takee Niemcy i Weochy
w zasadzie sie zrzekne prawa do przejecia swych okretaw wojennych przez
Cieeniny. Prawo do swobodnego przejecia statkaw handlowych przez Cieeniny,
ma sie rozumiee, w zasadzie bedzie zachowane.
W zwiezku z tym Minister spraw zagranicznych Rzeszy oewiadczye co
nastepuje:
Rzed niemiecki zaaprobuje gotowoee Zwiezku Radzieckiego do wspaepracy z
Weochami, Japonie i Niemcami. W najblieszej przyszeoeci ambasador niemiecki
w Moskwie hrabia von Schulenburg i ambasador radziecki w Berlinie wyjaenie
te sprawe. Jak wynika z oewiadczenia zawartego w liecie pana Stalina, w
zasadzie nie wyraea on sprzeciwu wobec wspalnego rozpatrzenia kwestii, co
potwierdzie pan Moeotow podczas swego pobytu w Berlinie; zatem zwoeanie
konferencji ministraw spraw zagranicznych Niemiec, Weoch i Japonii celem
podpisania podobnego porozumienia staje sie geawnym celem. On, Minister
spraw zagranicznych Rzeszy, rozumie oczywis'cie, ee podobne zagadnienia
wymagaje uwaenego przestudiowania. Dlatego nie czeka na odpowiedz od pana
Moeotowa dzie. Cieszy sie jednak, ee miae okazje poinformowae pana Moeotowa
w nieco bardziej konkretnej postaci o motywach, jakimi ostatnio kieruje sie
Niemcy. Opracz tego, chciaeby powiedziee panu Moeotowowi co nastepuje:
253

Jak panu Moeotowowi jest wiadome, on, Minister spraw zagranicznych
Rzeszy, zawsze wykazywae szczegalne zainteresowanie stosunkami miedzy
Japonie i Zwiezkiem Radzieckim. Bardzo by pragnee, eeby pan Moeotow
zakomunikowae mu, w jakim stanie se te stosunki obecnie. O ile jest wiadome
rzedowi niemieckiemu, Japonia z trwoge sie ustosunkowaea do idei zawarcia
paktu o nieagresji. Nie zamierza wtrecae sie do spraw, kto're go
bezpoerednio nie dotycze, lecz myeli, ee byeoby rzecze poeyteczne omawie te
kwestie z Moeotowem. Jeeli jest poeedane poerednictwo ze strony Niemiec,
chetnie sie tego podejmie. Oczywiecie, dobrze pamieta replike pana Stalina,
gdy ten ostatni powiedziae, ee zna Azjataw lepiej nie pan Ribbentrop. Mimo
to chciaeby przypomniee, ee wie o gotowoeci rzedu japoeskiego do osiegniecia
porozumienia ze Zwiezkiem Radzieckim. Odniase takee wraeenie, ee na wypadek,
jeeli pakt
0 nieagresji stanie sie rzeczywistoecie, Japoeczycy bede gotowi
do uregulowania reszty zagadniee po dobremu. Chce dobitnie
wskazae, ee Japonia nie prosiea rzed niemiecki o poerednictwo.
Jednak on, Minister spraw zagranicznych Rzeszy, orientuje sie,
jak wygledaje sprawy i wie, ee w razie zawarcia paktu o
nieagresji Japonia zgodzi sie uznae Mongolie Wewnetrzne i
Sinciang za rosyjske sfere wpeywu pod warunkiem, ee zostanie
osiegniete porozumienie z Chinami. Porozumienie o moeliwym
deeeniu radzieckim w kierunku Indii Brytyjskich moee bye
rawniee zawarte, jeeli w tej kwestii zostanie osiegniete poro
zumienie miedzy Zwiezkiem Radzieckim a krajami Paktu
Trzech. I rzed japoeski skeonny iee na reke radzieckim checiom
dotyczecym koncesji ropy naftowej i wegla na Sachalinie, ale
musi poczetkowo przezwycieeye opar istniejecy wewnetrz
kraju. Rzedowi japoeskiemu byeoby eatwiej, gdyby uprzednio
zostae zawarty pakt o nieagresji ze Zwiezkiem Radzieckim. Bez
wetpienia, potem zwieksze sie szanse rawniee na porozumienie
w pozostaeych sprawach.
Na zakoeczenie Minister spraw zagranicznych Rzeszy poprosie pana
Moeotowa o wyeuszczenie swych pogledaw na omawiane sprawy.
Mawiec o Japonii, pan Mototow odpowiedziae, ee ma nadzieje
1 przekonanie, ie teraz osiegne wiekszy postep na drodze ku
wzajemnemu zrozumieniu. Stosunki z Japonie zawsze byey
skomplikowane i sprzeczne. Mimo to teraz se perspektywy
znalezienia wzajemnego zrozumienia. A propos, Japonia
jeszcze przed zmiane rzedu zaproponowaea zawarcie ze Zwiez
kiem Radzieckim paktu o nieagresji, w zwiezku z czym rzed
radziecki wysunee przed rzedem japoeskim szereg pytae.
Odpowiedzi na nie jeszcze nie otrzymano. Dopiero po ich
uzyskaniu zaczne sie pertraktacje - pertraktacje, ktare nie
moge nie poruszye caeego zestawu kwestii. Zatem, rozstrzyg
niecie problemu wymagae bedzie pewnego czasu.
254

Co sie tyczy Turcji, Zwiezek Radziecki proponuje, ee przede wszystkim
naleey osiegnee porozumienie o Cieeninach. Niemcy i Zwiezek Radziecki sie
zgodziey, ee Konwencja zawarta w Montreux straciea wszelki sens. Dla Zwiezku
Radzieckiego, jak tee innych wielkich mocarstw czarnomorskich jest to
kwestia otrzymania realnych gwarancji swego bezpieczeestwa. Na Rosje, jak
ewiadczy historia, czesto napadano weaenie przez Cieeniny. Zwiezku
Radzieckiego nie zadowoli, ma sie rozumiee, umowa papierowa, bedzie deeye do
uzyskania realnych gwarancji swego bezpieczeestwa. Dlatego te kwestie naleey
zbadae i omawie szczegaeowiej. Zagadnienia, ktare interesuje Zwiezek
Radziecki na Bliskim Wschodzie, dotycze nie tylko Turcji, lecz rawniee na
przykead Buegarii, o ktarej Moeotow mawie szczegaeowo w swych poprzednich
rozmowach z Fuhre-rem. Zwiezek Radziecki interesuje rawniee losy Rumunii
oraz Wegier i w eadnych okolicznoeciach nie moge bye mu obojetne. Nastepnie
rzed radziecki chciaeby wiedziee, jakie se zamiary Mocarstw Osi wobec
Jugoseawii i Grecji, a takee - jakie se zamiary Niemiec co do Polski.
Poruszajec sprawy przyszeoeci Polski, przypomniae, ee podpisany przez
Zwiezek Radziecki i Niemcy Protokae bezwzglednie wymaga wymiany pogledaw.
Zapytae, czy Protokae ma moc prawne z punktu widzenia Niemiec. Rzed
radziecki takee jest zainteresowany zachowaniem neutralnoeci Szwecji;
chciaeby wiedziee, czy rzed niemiecki nadal jest zdania, ee zachowanie
neutralnoeci leey w interesach Zwiezku Radzieckiego i Niemiec. Poza tym,
istnieje kwestia prawa do wyjecia z Morza Baetyckiego (Duey i Mary Belt,
Zund, Kattegat, Skagerrak). Rzed radziecki eywi nadzieje, ee kwestia ta
podlega takiemu samemu omawieniu, co obecnie kwestia o Komisjach Dunajskich.
Kwestie fieske wyjaeniono jue podczas jego poprzednich rozmaw z Fuhrerem.
Byeby wdzieczny Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy, gdyby ten skomentowae
wyeej wymienione kwestie, poniewae sprzyjaeoby to wyjaenieniu wszystkich
spraw poruszonych przedtem przez pana von Ribbentropa.
W odpowiedzi Minister spraw zagranicznych Rzeszy oewiadczye, ee nie ma
eadnych komentarzy co do kwesti buegarskiej, pracz tych, ktarych panu
Moeotowowi udzielie Fuhrer. Przede wszystkim naleey okreelie, czy Buegaria
eyczy jakichkolwiek gwarancji ze strony Zwiezku Radzieckiego. Poza tym rzed
niemiecki nie moee zajee okreelonej pozycji w tej kwestii bez wstepnych
konsultacji z Weochami. Co sie tyczy reszty kwestii, uwaea, ee zostaey one
jue „sprawdzone" przez pana Mototowa. Niemcy takee jak Zwiezek
Radziecki se zainteresowane w zachowaniu neutralnoeci Szwecji. Jeeli chodzi
o prawo do wyjecia z Morza Baetyckiego, to Morze Baetyckie jest morzem
wewnetrznym i Niemcy se, zainteresowane w zachowaniu tam prawa do swobodnego
poruszania sie floty morskiej. Jednak
255

poza granicami Morza Baetyckiego toczy sie wojna. I nie nadszede
jeszcze czas omawiania nowego porzedku rzeczy w Polsce. Kwestie baekaeske
poruszano jue szeroko podczas rozmaw. Jesteemy zainteresowani Baekanami
wyeecznie z ekonomicznego punktu widzenia i nie chcemy, by Anglia nas tam
niepokoiea. Moskwa prawdopodobnie mylnie zinterpretowaea udzielenie
gwarancji niemieckich Rumunii. Totee chce jeszcze raz powtarzye, ee w owej
chwili starciom miedzy Wegrami i Rumunie moena byeo zapobiec jedynie z
pomoce zdecydowanych dziaeae. Gdyby on, Minister spraw zagranicznych Rzeszy,
nie wtrecie sie, Wegry wystepieyby przeciwko Rumunii. Z drugiej strony, nie
moena byeo zmusie Rumunii do ustepienia tak wielkiego terytorium, gdyby rzed
rumueski nie uzyskae gwarancji integralnoeci terytorialnej swego
kraju¹. Podczas podejmowania tych wszystkich decyzji rzed
niemiecki kierowae sie wyeecznie deeeniem do zachowania pokoju na Baekanach,
a takee zapobieeenia umocnieniu tam pozycji Anglii i pojawieniu sie
przeszkad w zaopatrywaniu Niemiec. Zatem, nasze dziaeania na Baekanach moena
wyteumaczye wyeecznie okolicznoeciami wojny z Anglie. Gdy tylko Anglia uzna
swe poraeke i poprosi o pokaj, interesy niemieckie na Baekanach bede
ograniczone wyeecznie do sfery ekonomicznej. Wojska niemieckie zostane
wyprowadzone z Rumunii. Niemcy, jak ponownie oewiadczye Fiihrer, nie maje
interesaw terytorialnych na Baekanach. Moee jedynie powtarzye raz i drugi,
ee geawna kwestia polega na tym, czy Zwiezek Radziecki jest goto'w i moee
wspaepracowae z nami w sprawie likwidacji Imperium Brytyjskiego. W innych
kwestiach szybko doszli-bysmy do porozumienia, gdybyemy osiegneli sukcesy w
rozszerzeniu naszych stosunkaw i rozgraniczeniu sfer wpeywaw. O tym, gdzie
sie znajduje te sfery wpeywaw, mawiono niejednokrotnie. Jak dobitnie
oewiadczye Fiihrer, interesy Zwiezku Radzieckiego i Niemiec wymagaje, by
partnerzy nie stali jeden naprzeciwko drugiemu, lecz ramie w ramie wspierali
sie wzajemnie w swych deeeniach. Bardzo by sie cieszye, gdyby Moeotow
skomentowae wysuniety przed nim problem. W porawnaniu z tymi wielkimi i
geawnymi kwestiami pozostaee se absolutnie nieznaczne i zostane
automatycznie uregulowane natychmiast po osiegnieciu wspalnej umowy. Na
zakoeczenie chciaeby przypomniee panu Moeotowowi, ee ten ostatni powinien
odpowiedziee mu na pytanie, czy idea uzyskania dostepu do Oceanu Indyjskiego
w zasadzie neci Zwiezek Radziecki.
Moeotow w swej odpowiedzi wskazae, ee Niemcy jue uwaeaje wojne z Anglie
za wygrane. Dlatego, jeeeli byeo powiedziane z innego powodu, ee Niemcy
tocze wojne przeciwko Anglii nie na eycie, lecz na emiere, nie pozostaje mu
nic dodae, tylko przypuszczae, ee Niemcy tocze walke „na eycie",
Anglia natomiast - „na emiere". W peeni aprobuje idee wspaepracy, z
256

tym zastrzeeeniem, ee strony powinny dojee do caekowitego zrozumienia
wzajemnego. Mysl ta byea jue wyraeona w liecie Stalina. Rozgraniczenie sfer
wplywow takee naleey przemyelee. Jednakee w tej kwestii on, Mototow, nie
moee obecnie zajee okreelonego stanowiska, gdye nie wie, jakie jest zdanie
Stalina i innych jego przyjaciae w Moskwie. Musi jednak oewiadczye, ee
wszystkie te wielkie sprawy dnia jutrzejszego nie moge bye oddzielone od
spraw dnia dzisiejszego i od problemu wykonania istniejecych porozumieli.
Przed przystepieniem do rozwiezywania nowych zadae naleey zakoeczye to, co
jue byeo zaczete. Rozmowy, ktare on, Mototow, prowadzie w Berlinie, bez
wetpienia byey bardzo poeyteczne. I uwaeaeby za stosowne, eeby poruszone
kwestie w przyszeoeci omawiali ambasadorzy obu krajaw przez kanaey
dyplomatyczne.
Nastepnie pan Mototow serdecznie sie poeegnae z Ministrem spraw
zagranicznych Rzeszy, podkreelie", ee nie eaeuje, ie bye nalot powietrzny,
albowiem dzieki niemu przeprowadzie take wyczerpujece rozmowe z Ministrem
spraw zagranicznych Rzeszy.
Chilger Moskwa, 18 listopada 1940 r.²
Dodatek do rozmowy Projekt Porozumienia
Porozumienie miedzy Mocarstwami Paktu Trzech - Niemiec, Weoch i Japonii
z jednej strony a Zwiezkiem Radzieckim z drugiej strony.
Rzedy Mocarstw Paktu Trzech - Niemiec, Weoch i Japonii z jednej strony
oraz
Rzed ZSRR z drugiej strony,
wiedzione checie dla dobra wszystkich zainteresowanych narodaw
zaprowadzenia nowego eadu w swych naturalnych sferach wpeywaw w Europie,
Azji i Afryce i poeoeenia nadzwyczaj trwaeych podwalin pod wspalne wysieki w
tym kierunku, umawiey sie:
Artykue 1
W Pakcie Trzech zawartym 27 wrzeenia 1940 r. w Berlinie Niemcy, Weochy
i Japonia zgodziey sie wszelkimi moeliwymi s'rodkami

257

opierae sie przeistoczeniu wojny w konflikt s'wiatowy i razem pracowae
na rzecz jak najszybszego przywracenia pokoju na caeym s'wiecie. Wyraeaje
gotowoee pogeebiania swej wspaepracy z narodami innych krajaw, ktare deee do
osiegniecia tego samego celu. Zwiezek Radziecki oewiadcza, ee aprobuje cele
Mocarstw Paktu Trzech i ze swej strony zgadza sie naeladowae te same linie
polityczne co Mocarstwa Paktu Trzech.
Artykue 2
Niemcy, Weochy i Japonia oraz Zwiezek Radziecki zobowiezuje sie do
wzajemnego poszanowania naturalnych sfer wpeywo'w. Poniewae te sfery wpeywaw
stykaje sie, Mocarstwa be,de stale sie konsultowae wzajemnie o krokach
czynionych w celu rozstrzygania powstajecych problemaw.
Niemcy, Weochy i Japonia ze swej strony oewiadczaje, ee uznaje
istniejece granice Zwiezku Radzieckiego i bede je szanowae.
Artykue 3
Niemcy, Weochy i Japonia oraz Zwiezek Radziecki zobowiezuje sie nie
naleeee do blokaw paestw i nie popierae eadnych blokaw miedzynarodowych
skierowanych przeciwko jednemu z Czterech Mocarstw.
Cztery Mocarstwa ze wszech miar bede pomagae sobie nawzajem w
dziedzinie gospodarki, a takee uzupeeniae i rozszerzae istniejece miedzy
nimi porozumienia.
Artykue 4
Porozumienie nabiera mocy prawnej od chwili podpisania i zawarte jest
na okres 10 lat. Rzedy Czterech Mocarstw zawczasu, przed upeywem terminu
porozumienia, bede sie konsultowae wzajemnie-w sprawie jego przedeueenia.
Sporzedzono cztery oryginaey w jezyku niemieckim, weoskim, japoeskim i
rosyjskim.
Moskwa, 1940 r.³
Projekt
Tajny Protokae nr 1
Rzedy Niemiec, Weoch i Japonii oraz Zwiezku Radzieckiego w zwiezku z
podpisaniem dzie zawartego miedzy nimi Porozumienia oewiadczaje co
nastepuje:
1) Niemcy oewiadczaje, ee bez uwzglednienia tych zmian terytorialnych,
jakie zajde w Europie po zawarciu pokoju, podstawowe interesy terytorialne
maje w Afryce erodkowej.
258

W taki sposab w 1938 roku przedstawiano w ZSRR pakt
antyko-minternowski, do ktarego w 1940 roku zdecydowae przyeeczye
sie Stalin
259

Weochy oewiadczaje, ee bez uwzglednienia zmian teryto
rialnych, jakie zajde w Europie po zawarciu pokoju, swe
podstawowe interesy terytorialne maje w Afryce Paenocnej i
Paenocno-Wschodniej.
Japonia oewiadcza, ee swe podstawowe interesy teryto
rialne ma w regionie Azji Wschodniej na poiudnie od eesarstw.a
Japoeskiego.
Zwiezek Radziecki oewiadcza, ee swe podstawowe interesy
terytorialne ma na poeudnie od swego terytorium w kierunku
Oceanu Indyjskiego.
Cztery Mocarstwa oznajmiaje, ee zachowujec swe prawo do regulowania
nieistotnych kwestii, bede szanowaey nawzajem interesy terytorialne i nie
bede czyniey przeszko'd w ich urzeczywistnieniu.
Moskwa, 1940 r.
Projekt
Tajny Protokae nr 2
do porozumienia zawartego miedzy Niemcami, Weochami i Zwiezkiem
Radzieckim
Z okazji podpisania dzie Porozumienia miedzy Niemcami, Weochami,
Japonie i Zwiezkiem Radzieckim, przedstawiciele Niemiec, Weoch i Zwiezku
Radzieckiego oewiadczaje co nastepuje:
Niemcy, Weochy i Zwiezek Radziecki se zdania, ee w ich
interesach leey zwolnienie Turcji od powzietych przez nie
zobowiezae miedzynarodowych i stopniowe zaangaeowanie do
wspaepracy politycznej. Oewiadczaje, ee bede zmierzae ku
temu celowi za poerednictwem s'ciseych konsultacji zgodnie z
ogalnym planem dziaeae, ktary zostanie nakreelony w przy
szeoeci.
Niemcy, Weochy i Zwiezek Radziecki oewiadczaje o swym
zgodnym zamierzeniu zawarcia z Turcje wielostronnej umowy,
w ktarej Trzy Mocarstwa uznaje istniejece granice Turcji.
3) Niemcy, Weochy i Zwiezek Radziecki bede wspalnie
pracowae nad zastepieniem obecnej Konwencji o Cieeninach
zawartej w Montreux nowe konwencje. Na mocy tej konwencji
Zwiezek Radziecki uzyska nieograniczone prawo do przejs'cia
w dowolnym czasie swej marynarki wojennej przez Cies'niny,
podczas gdy wszystkie inne Mocarstwa, z wyjetkiem Mocarstw
Czarnomorskich, a takee Niemiec i Weoch, zrzekne sie prawa do
260

przejecia przez Cieeniny swych okretaw wojennych. Oczywiecie statki
handlowe zachowaje, w zasadzie prawo do swobodnego przejs'cia przez
Cies'niny.
Moskwa, 1940 r.

¹30 sierpnia 1940 r. Rebbentrop i Minister spraw
zagranicznych Weoch
Ciano, ktarzy byli „arbitrami" w sporze miedzy Rumunie a Wegrami,
przyjeli
uchwaee, w myel ktarej czes'ciowo zadoeeuczyniono Yoszczeniom
terytorialnym
Wegier i Rumunii. „Drugi arbitrae wiedeeski" pozwolie Wegrom na
oderwanie
od Rumunii paenocnej i paenocno-wschodniej czes'ci Transylwanii o
ogalnej
powierzchni 43 tys. kmkw. z 2577 tys. ludnoeci. - Przyp. J. F.
²Wskazany jest czas i miejsce ostatecznego wykoeczenia
zapisu rozmowy
przez Chilgera. Gustaw Chilger bye radce, przy ambasadzie niemieckiej w
Moskwie. - Przyp. J. F.
³Patrz takee telegram nr 2362 z dn. 25 listopada 1940 r.
(Schulenburg do
Ministra spraw zagranicznych Rzeszy). --Przyp. J. F.
.-rrit.-r komun i kat o n egocjacjach
li P fl B I\. fl ' ^W' MOeOTOWA
I,. j. J-?^.fS" ^z PRZYWaDCAMI RZeDU NIEMIECKIEGO
15 listopada 1940 r.
Podczas pobytu z Berlinie w dniach 12--13 listopada bieeecego roku
Przewodniczecy Rady Komisarzy Ludowych ZSRR i Komisarz Ludowy Spraw
Zagranicznych t. W. Mototow przeprowadzie rozmowe z kanclerzem Rzeszy p. A.
Hitlerem i Ministrem Spraw Zagranicznych p. von Ribbentropem. Wymiana
pogledaw odbywaea sie w atmosferze wzajemnego zaufania i doprowadziea do
wzajemnego zrozumienia w zakresie wszystkich najwaeniejszych kwestii, kta7e
interesuje ZSRR i Niemcy.
Tow. W. Mototow przeprowadzie ro'wniee rozmowe z marszaekiem Rzeszy p.
Garingiem i zastepce p. Hitlera w partii nacjonal-socjalistow p. Hessem.
14 listopada rano Przewodniczecy Rady Komisarzy Ludowych ZSRR i
Komisarz Ludowy Spraw zagranicznych tow. W. Mototow odjechae do Moskwy.
261

72. TELEGRAM OKOLNIKOWY SEKRETARZA STANU WEIZSACKERA
Berljn, 15 listopada 1940 r.
Do wszystkich misji i seueb dyplomatycznych w Paryeu oraz Brukseli
Rozmowy miedzy rzedami niemieckim i radzieckim z okazji pobytu Moeotowa
w Berlinie prowadzono na podstawie umaw zawartych w roku ubiegeym.
Zakoeczyey sie one ostatecznym porozumieniem obu krajaw w zakresie
zdecydowanego kontynuowania w przyszeoeci polityki zapoczetkowanej przez te
umowy. Poza tym rozmowy te staey sie celem koordynacji polityki Zwiezku
Radzieckiego i krajaw Paktu Trzech. Jak jue zaznaczano w komunikacie
koecowym o wizycie Moeotowa, wymiana pogledaw odbywaea sie w atmosferze
wzajemnej ufnoeci i jej wynikiem jest uzgodnienie poglajdaw obu stron na
najwaeniejsze kwestie, ktare interesuje Niemcy i Zwiezek Radziecki. ewiadczy
to dobitnie o tym, ee wszystkie przypuszczenia dotyczece urojonego konfliktu
niemiecko-rosyjskiego se tworem fantazji i ee wszystkie spekulacje wrogaw o
pogorszeniu sie poufnych i przyjacielskich stosunkaw niemieeko-rosyj-skich
oparte se na oszukiwaniu samych siebie.
Przyjacielska wizyta Moeotowa w Berlinie zademonstrowaea to
ponownie.¹
Identyczne teksty rozeseano do wszystkich misji. Prosimy o
potwierdzenie odbioru.
Weizsacker

¹ To zdanie wpisane zostaeo re,ke,Ribbentropa. -^Przyp. red.
wyd. niem.
73. AMBASADOR SCHULENBURG DO RIBBENTROPA
Telegram
Moskwa, 26 listopada 1940 - 5.34 Otrzymany 26 listopada 1940 - 8.50
Nr 2362 z dn. 25 listopada
Pilne! eciele tajne!
Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rek weasnych!
262

Moeotow zaprosie mie dzie wieczorem do siebie i w obecnoeci Dekanozowa
oewiadczye co nastepuje:
Rzed radziecki przestudiowae" treee oewiadczenia Ministra spraw
zagranicznych Rzeszy, ktare on zeoeye 13 listopada podczas rozmowy koecowej,
i zajee nastepujece pozycje:
Rzed radziecki jest gotaw przyjee projekt Paktu Czterech Mocarstw o
wspaepracy politycznej i gospodarczej, schematycznie zreferowany przez
Ministra spraw zagranicznych Rzeszy podczas rozmowy 13 listopada 1940 r., na
nastepujecych warunkach:
Przewiduje sie, ee wojska niemieckie niezweocznie
opuszcze Finlandie, ktara zgodnie z umowe 1939 r. wchodzi do
radzieckiej strefy wpeywo'w. Jednoczeenie Zwiezek Radziecki
gwarantuje stosunki pokojowe z Finlandie i obrone niemiec
kich interesaw gospodarczych w Finlandii (eksport drewna i
niklu).
Przewiduje sie, ee w ciegu najblieszych miesiecy bezpie
czeestwo Zwiezku Radzieckiego ze strony Cieenin bedzie
zagwarantowane zawarciem paktu o pomocy wzajemnej miedzy,
Zwiezkiem Radzieckim a Buegarie, ktdra pod wzgledem
geograficznym znajduje sie wewnetrz strefy bezpieczeestwa
granic czarnomorskich Zwiezku Radzieckiego, a takee budowe
bazy dla sie ledowych i morskich ZSRR w rejonie Bosforu i
Dardanel na warunkach deugoterminowej dziereawy.
Przewiduje sie, ee strefe na poeudnie od Batumi i Baku w
ogalnym kierunku w strone Zatoki Perskiej uznaje sie za
centrum deeee terytorialnych Zwiezku Radzieckiego.
Przewiduje sie, ee Japonia zrzeknie sie swych praw do
koncesji weglowych i naftowych na Sachalinie Paenocnym.
W myel powyeej wymienionego projekt protokoeu o rozgraniczeniu sfer
wpeywaw, schematycznie przedstawiony przez Ministra spraw zagranicznych
Rzeszy, powinien bye zmieniony w taki sposo'b, by centrum deeee
terytorialnych Zwiezku Radzieckiego zostaeo przeniesione bardziej na
poeudnie od Batumi i Baku w ogalnym kierunku w strone Zatoki Perskiej.
Projekt protokoeu lub porozumienia miedzy Niemcami, Weochami i
Zwiezkiem Radzieckim dotyczecy Turcji rawniee powinien bye uzupeeniony w
taki sposab, by zagwarantowae baze dla pewnej liczby sie morskich i ledowych
ZSRR w Bosforze i Dardanelach na warunkach deugoterminowej dziereawy.
Przewiduje sie, ee w razie oewiadczenia Turcji o jej eyczeniu przyeeczenia
sie do Paktu Czterech Mocarstw, trzy mocarstwa [Niemcy, Weochy i Zwiezek
Radziecki] gwarantuje niezaleenoee i integralnoee terytorialne Turcji.
W protokole naleey wskazae, ee w razie, jeeli Turcja odmawi
przyeeczenia sie do Paktu Czterech Mocarstw, Weochy i Zwiezek Radziecki
wspalnie opracuje i zastosuje praktyczne
263

sankcje wojenne oraz dyplomatyczne. W sprawie tego ma bye zawarte
osobne porozumienie. Opracz tego naleey uzgodnie:
trzeci tajny protokae miedzy Niemcami i Zwiezkiem
Radzieckim co sie tyczy Finlandii (patrz punkt 1);
czwarty tajny protokae miedzy Japonie i Zwiezkiem
Radzieckim o zrzeczeniu sie Japonii koncesji naftowych i
weglowych na Sachalinie Paenocnym (w zamian za odpowiednie
kompensate);
piety tajny protokae miedzy Niemcami, Zwiezkiem
Radzieckim i Weochami, z uznaniem tego faktu, ee Buegaria
pod wzgledem geograficznym leey wewnetrz strefy bezpieczee
stwa granic czarnomorskich ZSRR i ee zawarcie umowy
radziecko-buegarskiej o pomocy wzajemnej, ktdra w eadnym
wypadku nie godzi w reeim wewnetrzny Buegarii, jej suwe
rennoee i niezaleenoee, jest niezbedny pod wzgledem politycz
nym.
Na zakoeczenie Moeotow os'wiadczye, ee propozycja radziecka planuje
piee protokoeo'w zamiast dwo'ch przewidzianych przez Ministra spraw
zagranicznych Rzeszy. On [Mototow] bedzie bardzo wdzieczny stronie
niemieckiej za oewiadczenie z odpowiedzie.
Schulenburg

ODWET SIe ZBLIeA
74. PLAN BARBAROSSA
Dyrektywa nr 21 Plan „Barbarossa"
Fiihrer i dowo'dca naczelny sie zbrojnych Dowadztwo naczelne sie
zbrojnych Sztab kierownictwa operatywnego. Wydziae obrony kraju Nr 33408/40
Kwatera Fiihrera
18 grudnia 1940 r.
9 egz.
Egz. nr 2.
eciele tajne.
Tylko dla dowadztwa.
Niemieckie siey zbrojne musze, sie przygotowae, by jeszcze przed
zakoeczeniem wojny z Anglie, rozgromie Rosje Radziecke w beyskawicznej
kampanii. (Wariant „Barbarossa".)
Siiy ledowe musze wykorzystae w tym celu wszystkie znajdujece sie do
ich dyspozycji zgrupowania, z wyjetkiem tych, ktare se niezbedne do obrony
okupowanych terenaw od wszelkich niespodzianek.
Zadaniem sit powietrznych jest wyzwolenie takich sie do poparcia wojsk
ledowych podczas( kampanii wschodniej, by moena byeo liczye na szybkie
zakoeczenie operacji ledowych i jednoczeenie ograniczye do minimum
zniszczenia wschodnich obwodo'w Niemiec przez wrogie lotnictwo. Jednakee to
skupienie sie powietrznych na Wschodzie musi ograniczae wymaganie, by areny
dziaeae wojennych oraz regiony rozmieszczenia naszego przemyseu wojennego
byey niezawodnie zabezpieczone przed atakami lotnictwa nieprzyjaciela i
dziaeania ofensywne przeciwko Anglii, szczegalnie przeciwko jej komunikacji
morskich wcale nie seabey.
265

Geawne wysieki marynarki wojennej podczas kampanii wschodniej takee
musze bye niewetpliwie skierowane przeciwko Anglii.
Rozkaz o strategicznym rozwinieciu sie zbrojnych przeciwko Zwiezkowi
Radzieckiemu wydam w razie konieczno/ci za osiem tygodni przed wyznaczonym
terminem poczetku dziaeae.
Przygotowania, ktare wymagaje deueszego czasu, powinny bye rozpoczete,
jeeeli nie se rozpoczete, natychmiast i zakoeczone do 15.5.41 r.
Szczegalny nacisk naleey poeoeye na utrzymanie w tajemnicy naszego
zamiaru uderzenia.
Przedsiewziecia przygotowawcze wyeszych instancji naczelnych naleey
przeprowadzie, wychodzec z nastepujecych zaeoeee podstawowych.
I. POMYSe OGaLNY
Znajdujece sie w zachodniej czeeci Rosjj podstawowe siey rosyjskich
wojsk ledowych naleey zniszczye emiaeymi operacjami wojsk pancernych
posuwajecych sie geeboko wysunietym, ostrym klinem oraz nie dopuecie do
wycofania sie zdolnych do walki jednostek na rozlegee przestrzenie
terytorium rosyjskie-
Droge szybkiego ecigania naleey dotrzee do linii, z ktarej rosyjska
flota powietrzna nie bedzie w stanie dokonywae nalotaw na terytorium Rzeszy
Niemieckiej.
Celem koecowym operacji jest utworzenie bariery zaporowej przeciwko
Rosji azjatyckiej na ogalnej linii Woega-Archan-gielsk. W ten sposab ostatni
okreg przemyseowy pozostajecy u Rosjan na Uralu moena bedzie w razie
koniecznoeci sparalieowae z pomoce lotnictwa.
W toku tych operacji rosyjska Flota Baetycka szybko utraci swe bazy, a
zatem sie okaee niezdolna do kontynuowania walki.
Nasze poteene uderzenia jue na poczetku operacji musze zapobiec
efektywnym dziaeaniom rosyjskiej floty powietrznej.
II. PRZYPUSZCZALNI SOJUSZNICY I ICH ZADANIA
1. W wojnie przeciwko Rosji Radzieckiej moeemy liczye na aktywny udziae
Rumunii i Finlandii na flankach naszego frontu.
Dowadztwo naczelne sie zbrojnych w odpowiednim czasie uzgodni i ustali,
w jakiej postaci siey zbrojne obu krajaw bede podporzedkowane dowadztwu
niemieckiemu podczas ich przystepienia do wojny.
266

Zadanie Rumunii bedzie polegaeo na tym, by doborowe
wojska poparey ofensywe flanku poeudniowego wojsk niemie
ckich, chociaeby na poczetku operacji, skrepowaey przeciwni
ka tam, gdzie nie bede dziaeaey siey niemieckie, i peeniey
seuebe pomocnicze na zapleczu.
Finlandia powinna oseaniae skoncentrowanie i rozwinie
cie oddzielnej niemieckiej grupy paenocnej wojsk (jednostki 21
armii), ktara nadchodzi z Norwegii. Armia., fieska bedzie
prowadziea dziaeania bojowe wspalnie z naszymi wojskami.
Opracz tego Finlandia bedzie odpowiedzialna za zagarniecie paewyspu
Hanko.
4. Naleey uwzgledniae, ee przed poczetkiem operacji
niemiecka grupa wojsk, kto'ra bedzie dziaeaea na Paenocy,
skorzysta z kolei i szos szwedzkich.
III. PRZEPROWADZENIE OPERACJI
a) Siey ledowe. (Zgodnie z operatywnymi planami, o ktarych mi
zameldowano.)
Bagna nad Prypecie dziele arene dziaeae zbrojnych na czes'e paenocne i
poeudniowe. Kierunek geo'wnego uderzenia ma bye przygotowany bardziej na
paenoc od tych bagien. Naleey tu zeerodkowae dwa ugrupowania armii.
Poeudniowe z tych ugrupowae stanowiece centrum caeego frontu ma za
zadanie nacierae szczegalnie silnymi formacjami pancernymi i zmotoryzowanymi
z rejonu Warszawy i bardziej na paenoc od niej oraz rozczeonkowae siey
przeciwnika na Biaeorusi. Zatem, zostane stworzone przeseanki do zawro'cenia
poteenych czeeci rzutkich wojsk na paenoc, aby wespae z ugrupowaniem
paenocnym wojsk nacierajecych z Prus Wschodnich w kierunku na Leningrad
zniszczye siey nieprzyjaciela dziaeajecego w kraju nadbaetyckim. Dopiero po
wykonaniu tego pilnego zadania, po ktarym powinno nastepie zagarniecie
Leningradu i Kronsztadtu, naleey rozpoczee operacje majece na celu zdobycie
Moskwy - waenego oerodka komunikacji i przemyseu wojennego.
Jedynie beyskawiczne zeamanie oporu rosyjskiego moee potwierdzie
postawienie i wykonanie tych obu zadae jednoczeenie.
Najwaeniejszym zadaniem 21 armii rawniee w toku kampanii wschodniej
pozostaje obrona Norwegii.
Istniejece ponadto siey (korpus garski) naleey wykorzystae na Paenocy
przede wszystkim do obrony czeeci okregu Petsamo i jego kopalni rudy, a
takee trasy Oceanu Lodowatego Paenocnego. Nastepnie siey te razem z wojskami
fieskimi posune sie ku kolei murmaeskiej, by zakeo'cie zaopatrzenie
komunikacje ledowe obwodu murmaeskiego.
268

Od gotowoeci Szwecji do oddania swych kolei do naszej dyspozycji celem
przerzucenia wojska bedzie zaleeee urzeczywistnienie operacji przez wojska
niemieckie (dwie-trzy dywizje) z rejonu Rovaniemi i bardziej poeudniowego.
W zaleznos'ci oa posuwania sie niemieckiego skrzydea paenocnego na
zachad lub po obu stronach eadogi zadaniem geawnych sie armii fieskiej
bedzie ograniczenie swobody dziaeania jak najwiekszej liczby wojsk
rosyjskich, a takee zagarniecie paewyspu Hanko.
Ugrupowanie armii dziaeajece na poeudnie od bagien nad Prypecie i
dysponujece podstawowymi sitami na skrzydeach ma zniszczye przy pomocy
zmasowanych uderzee wojska rosyjskie na Ukrainie jeszcze przed wyjeciem tych
ostatnich nad Dniepr.
W tym celu geawne uderzenie naleey zadae z okolic Lublina w kierunku
Kijowa. Jednoczeenie wojska znajdujece sie w Rumunii forsuje Prut w dolnym
biegu i szeroko otaczaje przeciwnika. Armia rumueska bedzie musiaea
skrepowae siey rosyjskie tkwiece wewnetrz utworzonych kleszczy.
Po zakoeczeniu bitew na poeudnie i paenoc od bagien nad Prypecie w toku
s'cigania naleey zapewnie wykonanie nastepujecych zadae:
na poeudniu - we weaeciwym czasie zajee waene pod wzgledem wojennym i
gospodarczym Zageebie Donieckie;
na patnocy - szybko wyjee ku Moskwie. Zagarniecie tego miasta oznacza
decydujecy sukces zarawno pod wzgledem politycznym jak tee gospodarczym, nie
mawiec jue o tym, ee Rosjanie bede pozbawieni waenego wezea kolejowego.
b) Sity powietrzne. Ich zadanie bedzie polegaro na tym, by -
o ile bedzie to moeliwe - utrudnie i zmniejszye skutecznos'e
oporu rosyjskich sie powietrznych oraz wesprzee wojska ledowe
w ich operacjach na decydujecych kierunkach.
Przede wszystkim bedzie to niezbedne na froncie centralnej grupy armii
i na geawnym kierunku poeudniowej grupy wojsk.
emiaeymi dziaeaniami powietrznych wojsk desantowych naleey przecinae
lub uszkadzae rosyjskie koleje i szlaki komunikacyjne w zaleenoeci od ich
znaczenia dla akcji poprzez zagarniecie waenych obiektaw (przeprawy rzeczne)
najblieej poeoeonych od miejsca dziaeae bojowych.
Podczas operacji nie naleey dokonywae nalotaw na obiekty przemyseu
wojennego w celu skoncentrowania wszystkich sie do walki przeciwko wrogiemu
lotnictwu i bezpoeredniego poparcia wojsk ledowych. Podobne naloty - przede
wszystkim przeciwko Uralowi - wejde na wokande dopiero po zakoeczeniu
operacji manewrowych.
c) Marynarka wojenna. W wojnie przeciwko Rosji Radzie
ckiej bedzie miaea za zadanie przeszkodzie przebiciu sie
marynarki wojennej wroga z Morza Baetyckiego i jednoczeenie
269

zapewnie obrone swych wybrzeey. Uwzgledniajec to, ee po wyjeciu ku
Leningradowi rosyjska Flota Baetycka straci swaj ostatni punkt oporu i
znajdzie sie w sytuacji bez wyjs'cia, naleey unikae do tej chwili wielkich
operacji na morzu. .
Po unieszkodliwieniu marynarki rosyjskiej zadanie bedzie polegaeo na
zapewnieniu peenej swobody komunikacji morskich na Morzu Baetyckim, w
szczegalnoeci na zaopatrzeniu droge, morske, paenocnego skrzydea wojsk
ledowych (traeowanie min).
IV.
Wszystkie zarzedzenia, jakie bede wydane przez dowadcaw naczelnych na/
podstawie tej dyrektywy, musze wynikae w okreelony sposab z tego, ee chodzi
o erodki bezpieczeestwa na wypadek, jeeli Rosja zmieni wzgledem nas swe
obecne stanowisko.
Liczba oficeraw angaeowanych do poczetkowych przygotowae musi bye
maksymalnie ograniczona. Reszte wspaepracownikaw, ktarych udziae jest
konieczny, naleey angaeowae do pracy jak najpaeniej i zapoznawae jedynie ze
szczegalnymi aspektami przygotowania, niezbednymi do wykonywania obowiezkaw
seuebowych kaedego z nich z osobna.
W przeciwnym razie istnieje niebezpieczeestwo powstania powaenych
komplikacji politycznych i wojennych w wyniku wyjs'cia na jaw naszych
przygotowae, ktarych terminy jeszcze nie se wyznaczone.
V.
Od panaw dowadcaw naczelnych oczekuje ustnych meldunkaw o dalszych
zamiarach opartych na tej dyrektywie.
O nakreelonych przedsiewzieciach przygotowawczych wszystkich rodzajaw
sie zbrojnych i o przebiegu ich wykonania naleey meldowae mi przez
dowo'dztwo naczelne sie zbrojnych.
Adolf Hitler Za zgodnoee: kapitan (podpis)
270

75. RIBBENTROP DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO W
JAPONII
Telegram
Berlin, 7 stycznia 1941 r.
Tokio Nr 19 Tajna notatka dla wyeszych urzednikaw
Prosze poinformowae japoeskiego Ministra spraw
zagranicznych¹ osobis'cie i poufnie o tym, ee w chwili obecnej do
Rumunii przeprawiaje sie doee liczne kontyngenty wojsk niemieckich.
Przerzucenie odbywa sie za caekowite zgode rzedaw wegierskiego i
rumueskiego. To wprowadzenie wojsk jest erodkiem ostroenoeci na wypadek
interwencji do Grecji, co bedzie niezbedne, jeeli angielskie siey zbrojne
uzyskaje tam baze wypadowe i zmusze nas do ingerencji.
Minister spraw zagranicznych Rzeszy i Matsuoka. -- frzyp. red. wyd.
niem.
76. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 8 stycznia 1941 r. - 16.45 Otrzymany 8 stycznia 1941 r. - 16.00
Nr 46 z dn. 8 stycznia
Na telegram nr 36 z dn. 7 stycznia
eciele tajne!
Kreee tu jue liczne pogeoski odnoenie wprowadzenia wojsk niemieckich do
Rumunii; ich liczebnoee okreela sie w przyblieeniu na 200.000 (dwieecie
tysiecy) osab. Tutejsze koea rzedowe, radio i prasa radziecka nie poruszaey
jeszcze tej kwestii. Rzed radziecki nic nie wie o demarche zagranicznych
misji dyplomatycznych.
Rzed radziecki wykazuje zbytnie zainteresowanie tymi przerzuceniami
wojsk i pragnie wiedziee, jakie cele ma ta koncentracja wojsk, zweaszcza -
jaki to moee miee wpeyw na Buegarie i Turcje (Cieeniny).
271

Przyelijcie mi prosze odpowiednie instrukcje lub bye moee poinformujcie
[ambasadora radzieckiego] pana Dekanozowa w Berlinie.
Schulenburg
77. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Dalekopis z Fiischla¹ nr 12, 10 stycznia 1941 r. - 23.45.
Nr 57
Na telegram nr 50 z dn. 8 stycznia²
Prosze na razie nie omawiae z rzedem radzieckim sprawy zwiekszania
przerzutu wojsk niemieckich do Rumunii. Jeeli w tej kwestii do Was sie
zwrdci pan Moeotow lub jakie inny wpeywowy czeonek rzedu radzieckiego,
prosze oewiadczye, ee zgodnie z informacje, ktare macie, wyseanie wojsk
niemieckich jest wyeecznie sprawe ostrzegawczych przedsiewziee wojennych
przeciwko Anglii. Anglicy rawniee maje na ziemi greckiej kontyngenty wojsk,
oczekuje sie, ee w najblieszej przyszeoeci zwieksze te kontyngenty. Niemcy w
eadnym wypadku nie dopuszcze do tego, by Anglicy zdobyli baze wypadowe na
ziemi greckiej. Prosze nie omawiae eadnych szczegaeaw do otrzymania dalszych
komunikataw.
Ribbentrop

¹W Fiischlu, pod Salzburgiem znajdowaea sie rezydencja
Ministra spraw
zagranicznych Rzeszy Ribbentropa. -- Przyp. red. wyd. niem.
²Nie zamieszcza sie. - Przyp. J. F.
272

78. TAJNY PROTOKae
Moskwa, 10 stycznia 1941 r. Scisle tajne!
Ambasador niemiecki von Schulenburg, peenomocny przedstawiciel Rzedu
Rzeszy Niemieckiej z jednej strony i Przewodniczecy Rady Komisarzy Ludowych
W. Mototow, peenomocny przedstawiciel Rzedu ZSRR z drugiej strony zgodzili
sie z tym co nastepuje:
1. Rzed Rzeszy Niemieckiej zrzeka sie swych roszczee do
strefy terytorium litewskiego wymienionej w Tajnym Dodatko
wym Protokole z dn. 28 wrzes'nia 1939 r. i oznaczonej na mapie
zaeeczonej do tego Protokoeu.
2. Rzed Zwiezku Socjalistycznych Republik Radzieckich gotaw
jest do wyrawnania Rzedowi Rzeszy Niemieckiej terytorium
wymienionego w artykule 1 danego Protokoeu przez wypeace
nie Niemcom 7.500.000 dolaraw w zeocie lub 31.500.000 marek.
Rzed ZSRR wypeaci sume 31,5 milionaw marek w sposab nastepujecy: jedne,
asma, tzn. 3.937.500 marek w postaci dostaw metali kolorowych w ciegu trzech
miesiecy od chwili podpisania protokoeu; pozostaee siedem asmych, czyli
27.562.500 marek - w zeocie, poprzez potrecanie z wypeaty zeota
niemieckiego, ktare Niemcy musze uiecie przed 11 lutego 1941 r. zgodnie z
listami, jakie wymienili miedzy sobe Przewodniczecy Niemieckiej Delegacji
Gospodarczej dr Schnurre i Komisarz Ludowy Handlu Zagranicznego ZSRR A.
Mikojan w zwiezku z „Porozumieniem z dn. 10 stycznia 1941 r. o
dostawach wzajemnych w drugim umownym okresie na podstawie Porozumienia
Gospodarczego miedzy Rzesze Niemiecke a Zwiezkiem Socjalistycznych Republik
Radzieckich z dn. 11 lutego 1940 r.".
3. Dany protokae sporzedzony jest w dwach oryginaeach - w jezyku
niemieckim i rosyjskim kaedy i nabiera mocy prawnej natychmiast po jego
podpisaniu.
Za Rzed Z upowaenienia
Niemiec Rzedu ZSRR
Schulenburg W. Moeotow
273

KOMUNIKAT O ZAWARCIU
POROZUMIENIA GOSPODARCZEGO
MIeDZY ZSRR A NIEMCAMI

11 stycznia 1941 r.
10 stycznia 1941 r. zakoeczyey sie podpisaniem uzupefnionego
Porozumienia Gospodarczego radziecko-niemieckie rokowania gospodarcze
toczece sie w Moskwie od koeca paedziernika ubiegeego roku. Ze strony
radzieckiej umowe podpisae Komisarz Ludowy Handlu Zagranicznego ZSRR tow. A.
Mikojan, ze strony niemieckiej -- Posee Ministerstwa Spraw Zagranicznych dr
K. Schnurre.
Nowe porozumienie opiera sie na radziecko-niemieckim Porozumieniu
Gospodarczym z dn. 11 lutego 1940 roku i stanowi dalszy etap realizacji
programu gospodarczego nakreelonego przez oba Rzedy w 1939 roku.
Porozumienie reguluje obrat towarowy miedzy ZSRR a Niemcami do 1 sierpnia
1942 r. Suma przewidzianych dostaw wzajemnych znacznie przekracza ramy
pierwszego roku umowy. ZSRR dostarcza Niemcom surowce przemyseowe, produkty
naftowe oraz artykuey eywnoeciowe, szczegalnie zboee; Niemcy dostarczaje
ZSRR sprzet przemyseowy.
Rokowania odbywaey sie w atmosferze wzajemnego zrozumienia i zaufania,
zgodnie z istniejecymi miedzy ZSRR a Niemcami przyjaznymi stosunkami.
Wszystkie sprawy gospodarcze, weecznie z tymi, ktare powstaey w wyniku
.przyeeczenia do ZSRR nowych terytoriaw, zostaey rozstrzygniete zgodnie z
interesami obu krajaw.
OeWIADCZENIE TASS

13 stycznia 1941 r.
W prasie zagranicznej z powofaniem sie na pewne koea Buegarii jako na
eradeo informacji szerzona jest wiadomoee', ee do Buegarii jue przerzucono
pewne czeee wojsk niemieckich, ee przerzucanie tych ostatnich do Buegarii
trwa za wiedze i zgode ZSRR, ee na interpelacje rzedu buegarskiego w sprawie
przepuszczenia wojsk niemieckich do Bufgarii ZSRR wyrazie zgode.
TASS jest upowaeniony do oewiadczenia, ee:
1. Jeeli wojska niemieckie rzeczywiecie se w Bufgarii i jeeli ich
dalsze przerzucanie do Bufgarii istotnie ma miejsce, wiec wszystko to sie
stafo i dzieje bez wiedzy i zgody ZSRR, gdye strona niemiecka nigdy nie
wysuwafa przed ZSRR kwestii pobytu lub przerzucania wojsk niemieckich do
Bufgarii;
274

2. Rzed bufgarski miedzy innymi nigdy sig nie zwracaf do ZSRR z
interpelacje w sprawie przepuszczenia wojsk niemieckich do Buf-garii i --
jak wynika -- nie magf otrzymae od ZSRR jakiejkolwiek odpowiedzi.

NIEMIECKIE BIURO , INFORMACYJNE O OeWIADCZENIU TASS

14 stycznia 1941 r.
Berlin, 13 stycznia (TASS). Niemieckie Biuro Informacyjne podaje
nastepujecy komunikat:
„Z powodu licznych pogfosek, sprzecznych twierdzee i kombinacji,
zamieszczonych w ostatnich dniach przez prasg s'wiatowa. oraz zagraniczne
agencje informacyjne dotyczecych rzekomego przerzucenia wojsk niemieckich do
Bufgarii, berlieskie kofa polityczne oewiadczaje., ee nie ma w tym nic
dziwnego, ee rosyjska agencja oficjalna TASS uwaeaea za swaj obowiezek
opublikowanie sprostowania w zwiezku z tymi doniesieniami..."
79. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 17 stycznia 1941 - 20.46 Otrzymany 17 stycznia 1941 - 23.40
Nr 122 z dn. 17 stycznia 1941 r.
Pilne! ecisee tajne!
Do pana Ministra spraw zagranicznych Rzeszy
1. Moeotow zaprosie mie dzisiaj w dziee do siebie i oewiadczye: co
nastepuje:
Nadszede teraz czas powrocie do spraw wyeecznie politycznych, poniewae
najwaeniejsze kwestie gospodarcze miedzy Niemcami i ZSRR zostaey niedawno
uregulowane przez zawarcie uraow. Rzed radziecki jest zdziwiony, ee
dotychczas nie otrzymae od Niemiec eadnej odpowiedzi na os'wiadczenie o swej
pozycji z dn. 25 listopada (patrz doniesienie telegraficzne nr 2362 z dn. 25
listopada) dotyczecej spraw poruszanych
275

podczas berlieskich pertraktacji i [Moeotow] byeby wdzieczny, gdybym
mage zwracie na ten fakt uwage rzedu Rzeszy Niemieckiej. Zaznaczye, ee rzed
radziecki liczye na szybke odpowiede strony niemieckiej.
Odpowiedziaeem panu Moeotowowi, ee "nie ma eadnego powodu do
jakiegokolwiek zdziwienia, poniewae chodzi o sprawy, kto're najpierw musze
byc omawione z Weochami i Japonie. Gdy tylko te omawienia sie zakoecze, rzed
radziecki otrzyma uwzgledniajece ich odpowiedzi ma sie rozumiee' informacje
o naszej pozycji.
2. Potem Moeotow poruszye sprawe Baekanaw i w zwiezku z tym oewiadczye
co nastepuje:
Zgodnie z otrzymanymi komunikatami ogromna liczba wojsk niemieckich
zostaea skoncentrowana w Rumunii. Gotowe se one wkroczye do Buegarii celem
okupacji Buegarii, Grecji i Cies'nin. Anglia sprabuje bez wetpienia
wyprzedzie operacje wojsk niemieckich, okupowae Cies'niny, w sojuszu z
Turcje rozpoczee akcje wojenne przeciwko Buegarii i przeksztaecie Buegarie w
arene dziaeae wojennych. Rzed radziecki niejednokrotnie zwracae uwage rzedu
Rzeszy Niemieckiej na to, ee terytorium Buegarii i Cies'niny rozpatruje jako
strefe bezpieczeestwa ZSRR i dlatego w obliczu wydarzee, ktare zagraeaje
bezpieczeestwu intereso'w ZSRR, nie moee pozostawae obojetny. Zgodnie z tym
rzed radziecki uwaea za swaj obowiezek zwracie uwage na fakt, ee bedzie
uwaeae pojawienienie sie jakichkolwiek obcych wojsk na terytorium Buegarii
lub w Cieeninach jako pogwaecenie interesaw bezpieczeestwa ZSRR.
Moeotow dodae, ee dae wskazawke Dekanozowowi, by zrobie analogiczne
oewiadczenie w Berlinie. W swej odpowiedzi ograniczyeem sie do oewiadczenia,
nakazanego przez instrukcje telegraficzne nr 36 z dn. 7 stycznia i nr 57 z
dn. 10 stycznia.¹
Schulenburg

¹ Nie zamieszcza sie. -- Przyp. J. F.
276

80. SEKRETARZ STANU WEIZSACKER DO RIBBENTROPA
Memorandum
Berlin, 17 stycznia 1941 r.
Sekretarz stanu
Nr 52
Telegraficznie, jak najszybciej
Do Ministra spraw zagranicznych Rzeszy (dalekopisem lub
telefonicznie)
Dzie w dziee odwiedzie mie radziecki posee peenomocny. Zgodnie z
tekstem memorandum, kto're mi nastepnie wreczye, oewiadczye co nastepuje:
„Zgodnie ze wszystkimi doniesieniami, dueo wojska niemieckiego
znajduje sie w Rumunii i jest przygotowane, by teraz wkroczye do Buegarii,
majec na celu zagarniecie Buegarii, Grecji i Cieenin. Bez wetpienia, Anglia
sprabuje wyprzedzie operacje wojsk niemieckich, okupowae Cies'niny, w
sojuszu z Turcje rozpoczee akcje wojenne przeciwko Buegarii i przeksztaecie
Buegarie w arene dziaeae wojennych. Rzed radziecki niejednokrotnie
oewiadczae rzedowi niemieckiemu, ee uwaea terytorium Buegarii i Cieeniny za
strefe bezpieczeestwa ZSRR i ee nie moee obojetnie sie ustosunkowae do
wydarzee, ktare zagraeaje interesom bezpieczeestwa ZSRR. Wobec tego rzed
radziecki uwaea za swaj obowiezek uprzedzie, ee pojawienie sie wszelkich
wojsk zagranicznych na terytorium Buegarii i w Cieeninach bedzie rozpatrywae
jako pogwaecenie interesaw ZSRR".
Koniec przemo'wienia posea peenomocnego.
Nie reagujec zbyt powaenie na to oewiadczenie, powiedziaeem w obecnoeci
Dekanozowa, ee nie chciaebym od razu z weasnej inicjatywy odpowiadae na nie,
ee wolaebym z poczetku poinformowae o tym oewiadczeniu Ministra spraw
zagranicznych Rzeszy.
Dodaeem potem, ee chciaebym zadae jeszcze dwa pytania, by jak
najdokeadniej zrozumiee tres'e jego os'wiadczenia, a mianowicie:
a) Od kogo rzed radziecki otrzymae komunikat o tym, ee wojska
niemieckie w Rumunii maje na celu okupacje Buegarii, Grecji i Cies'nin?
Dekanozow powiedziae, ee to ero'deo informacji rzedowej nie jest mu znane.
Powoeae sie na to, ee - jak oewiadczono wczeeniej - mawi sie o tym we
wszystkich doniesieniach.
277

Nie zamierzajec omawiae ostatniego oewiadczenia niemieckiego,
odpowiedziaeem na to, ee w eadnych okolicznoeciach nie pozwolimy, by Anglia
zdobyta baze wypadowe w Grecji i ee eledzimy za tym uwaenie. Ponadto nie ma
w tym nic" nowego dla rzedu radzieckiego, o tym jue" mawiono panu Moeotowowi
nieco wczeeniej.
b) Dlaczego rzed radziecki odbiera to jak samo przez sie zrozumiaee, ee
Anglia, wyprzedzajec operacje wojsk niemieckich, sprabuje okupowae Cieeniny?
Dekanozow w odpowiedzi powoeae sie jedynie na swe pierwotne oewiadczenie.
Jego rzed nie wie, czy moee cos podobnego sie zdarzye, jednak nie wetpi co
do odpowiednich krokaw angielskich, jeeli Niemcy wkrocze do Buegarii, Grecji
i Cieenin.
Na zakoeczenie zarezerwowaeem sobie prawo, by odpowiedziee na to
os'wiadczenie.
Posee peenomocny wyrazie nadzieje na otrzymanie szybkiej odpowiedzi i
wyszede po tym, gdy zrobieem jeszcze kilka uwag dotyczecych sukcesaw
niemieckich � sie powietrznych w walce przeciwko flocie brytyjskiej na Morzu
Sro'dziemnym.
Weizsacker
81. RIBBENTROP DO SEKRETARZA STANU WEIZSACKERA
Telegram
Fuschl, 21 stycznia 1941 - 23.30
Otrzymany w Berlinie 22 stycznia 1941 - 0.30
Nr 38 (otwarty)
1. Zapros'cie do siebie w erode wieczorem rjosea peenomocnego i dajcie
mu ustnie nastepujece odpowiede na oewiadczenie wreczone Wam 17 stycznia.
Nastepnie tekst odpowiedzi ma bye wreczony mu w postaci memorandum.
Tekst odpowiedzi:
1. Rzed Rzeszy nie otrzymae eadnych komunikataw o tym,
ee Anglia zamierza okupowae Cies'niny. Rzed Rzeszy jest takee
przekonany, ee Turcja nie zezwoli angielskim sieom zbrojnym
wkroczye na jej terytorium. Jednakee Rzed Rzeszy jest
poinformowany o tym, ee Anglia zamierza otrzymae baze
wypadowe na ziemi greckiej.
2. Fiihrer niejednokrotnie podkreelae panu Moeotowowi
podczas jego wizyty listopadowej w Berlinie, ee Niemcy za
278

pomoce, wszelkich s'rodko'w wojskowych wyprzedze pro'be Anglii
otrzymania bazy wypadowej na ziemi greckiej.
Niezmienne zamiary rzedu Rzeszy polegaje na tym, by nie pozwolie
angielskim sieom zbrojnym w eadnych okolicznoeciach osieee na terytorium
greckim, gdye to zagraeaeoby interesom eyciowym Niemiec na Baekanach.
Dlatego na Baekanach odbywa sie pewna koncentracja wojsk majeca na celu
jedynie zapobieeenie zdobyciu przez Brytanie bazy wypadowej na ziemi
greckiej.
Niemcy nie zamierzaje okupowae Cies'nin. Bede szanowae
tereny znajdujece sig pod suwerennoecie turecke, jeeeli Turcja
ze swej strony nie dokona jakiegoe wrogiego aktu przeciwko
wojskom niemieckim. Jednak z drugiej strony, armia niemiecka
zamierza przejee przez Buegarie w wypadku, jeeli przeciwko
Grecji bede organizowane jakiee operacje wojenne. Oczywiecie,
rzed Rzeszy nie zamierza pogwaecae interesaw bezpieczeestwa
ZSRR, nie zdarzysie to w eadnym wypadku, nawet jeeli wojska
niemieckie przejde przez Buegarie.
Do operacji, ktara moee bye powzieta przeciwko Anglii w
Grecji, Niemcy koncentruje wojska na Baekanach w takiej
skali, by miee moeliwoee udaremnienia wszelkich prab Anglii
stworzenia w tych regionach frontu.
Rzed Rzeszy jest przekonany, ee zachowujec sie w ten sposab ma na
wzgledzie rawniee interesy ZSRR, ktdry by sie sprzeciwiae uzyskaniu przez
Anglie bazy wypadowej w tych regionach.
Rzed Rzeszy, jak wskazae z okazji wizyty pana Moeotowa
w Berlinie, rozumie radzieckie zainteresowanie Cieeninami i
gotaw jest w odpowiedniej chwili aprobowae rewizje Konwencji
w Montreux. Niemcy ze swej strony nie se zainteresowane pod
wzgledem politycznym Cieeninami i wycofaje swe wojska po
zakoeczeniu operacji na Baekanach.
Co sie tyczy stanowiska, o ktare zapytywae pan Mototow,
w sprawie kontynuowania pertraktacji politycznych, rozpocze
tych pewien czas temu w Berlinie^ moena oewiadczye co
nastepuje:
Rzed Rzeszy mocno sie trzyma swych pogledaw zreferowanych panu
Moeotowowi podczas jego pobytu w Berlinie. Rzed radziecki ze swej strony
wystepie w koricu listopada z okreelone kontrpropozycje. W obecnej chwili
rzed Rzeszy utrzymuje kontakty w zakresie tych kwestii z rzedami swych
sojusznikaw - Weoch i Japonii i ma nadzieje, ee w najblieszej przyszeoeci,
gdy te kwestie bede bardziej wyjaenione, potrafi ponownie rozpoczee
pertraktacje polityczne z rzedem radzieckim.
Koniec odpowiedzi.
II. Ambasadorowi Schulenburgowi wysyea sie instrukcje, by zeoeye
analogiczne oewiadczenie Moeotowowi w s'rode wieczorem lub w czwartek rano.
279

III. Poza tym prosze, byecie po rozmowie z radzieckim poseem
peenomocnym wreczyli ambasadorowi [weoskiemu] Alfieriemu odpis oewiadczenia,
ktare wreczye Warn pan Dekanozow 17 stycznia, a takee odpis naszej
odpowiedzi celem poufnego poinformowania rzedu weoskiego. Poinformowaeem jue
Duce i hrabiego Ciano.
Ribbentrop
82. MEMORANDUM WEIZSACKERA
Berlin, 22 stycznia 1941 r.
Sekretarz stanu Nr 59
Przyjeeem tego wieczora radzieckiego posea peenomocnego i ustnie
zakomunikowaeem mu odpowiedz' na jego os'wiadczenie z dn. 17 stycznia.
Nastepnie wreczyeem mu tekst odpowiedzi w postaci memorandum.
Powiedziaeem takee Dekanozowowi, ee hrabia Schulenburg przekaee panu
Moeotowowi odpowiedni komunikat albo tego wieczora, albo jutro rano.
Dekanozow wawczas zapytae, jak powiedziae - do prywatnego ueytku, co
sie rozumie przez sens niektarych wyfaeen odpowiedzi, jake, otrzymae. Chciae
ustalie, kiedy moena oczekiwae przejs'cia wojsk niemieckich przez Buegarie
do Grecji, o czym sie mo'wi w odpowiedzi, a takee czy ta decyzja jest
ostateczna,
W zwiezku z tym wskazaeem poseowi peenomocnemu na paragrafy 1 i 3
tekstu memorandum.
Nastepnie posee peenomocny powto'rzye ze swego os'wiadczenia z dn. 17
bieeecego miesieca, ee rzed radziecki rozpatruje pojawienie sie
jakichkolwiek obcych wojsk na terytorium Buegarii jako pogwaecenie interesaw
bezpieczeestwa ZSRR. Nasze oewiadczenie w koecu paragrafu 3 memorandum nie
odpowiada temu punktowi widzenia.
Odpowiedziaeem, ee nasz punkt widzenia dobitnie jest przedstawiony w
paragrafie 3 i paragrafie 4 memorandum. Jestes'my przekonani, ee nasze plany
seuee interesom ZSRR, ktary byeby przeciwko uzyskaniu przez Anglie bazy
wypadowej w tych regionach. Ponadto poprosieem posea peenomocnego, by w domu
raz jeszcze uwaenie przejrzae memorandum. Wawczas oczywiecie dojdzie do
wniosku, ee nasza odpowiede rozprasza jego niepokaj.
280

Dane memorandum przesyea sie telegraficznie Ministrowi spraw
zagranicznych Rzeszy.
Weizsacker
83. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 23 stycznia 1941-21.21 Otrzymany 24 stycznia 1941 - 0.25
Nr 161 z dn. 23 stycznia
Na telegram nr 129 z dn. 22 stycznia¹
Pilne! Tajne!
Dzie zostaey wykonane instrukcje. Moeotow oewiadczye, ee rzed radziecki
przestudiuje i rozwaey nasz komunikat, po czym, jeeli-zajdzie potrzeba,
[Moeotow] sie wypowie. Komunikat rzedu Rzeszy Niemieckiej rozumie tak, ze
kwestia przejecia wojsk niemieckich przez Buegarie jest sama przez sie
rozstrzygnieta ostatecznie, lecz sie urzeczywistni dopiero w tym wypadku,
jeeli Anglia rozszerzy swe operacje wojenne na terenach greckich na wieksze
nie dotychczas skale.
Co do reszty spraw Moeotow przytoczye dobrze znany argument, zgodnie z
ktarym rzed radziecki uwaea Buegarie i Cieeniny za strefe bezpieczeestwa
Zwiezku Radzieckiego i ee jest przeciwko wszelkiemu rozprzestrzenianiu
wojny, szczegalnie na Morzu Czarnym. Jest przekonany, ee to caekowicie sie
zgadza z pogledem Rzeszy Niemieckiej..
Schulenburg
¹ Nie zamieszcza sie. -- Przyp. J. F.
281

84. MSZ NIEMIEC DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
t
Berlin, 22 lutego 1941 - 6.25 Moskwa, 22 lutego 1941 - 11.00
Nr 353 z dn.21 lutego
Poufne. Szefowi misji dyplomatycznej lub jej przedstawicielowi
do rek weadnych. Tajemnica paestwowa. Naleey rozszyfrowae
osobiecie. eciele tajne. Odpowiede przez kuriera lub tajnym
szyfrem.
Instrukcja telegraficzna nr 36 z dn. 7 stycznia zawieraea wskazawke, ee
w ciegu pewnego czasu dobrze byeoby podtrzymywae niejasnoee w komunikatach i
liczebnoeci wojsk niemieckich i ee w odpowiednim czasie poinformuje sie o
cafej potedze wojsk. Teraz nadszede ten czas.
W Rumunii znajduje sie w gotowoeci bojowej 680.000 (szes'eset
osiemdziesiet tysiecy) wojsk niemieckich. Ws'rad nich bardzo wysoki procent
stanowie wojska techniczne, szczegalnie pancerne, wyposaeone w
najnowoczeeniejsze broe. Na zapleczu tych wojsk, w Niemczech, se
niewyczerpane rezerwy, w tym wojska regularne skoncentrowane na granicy
niemie-cko-jugoseowiaeskiej.
Prosze, by czeonkowie misji dyplomatycznej i moeliwe osoby zaufane
zaczeli dawae znae w sposab eatwy, robiecy wraeenie o sile wojsk, wskazujec,
ee jest ich wiecej nie dostatecznie, eeby podoeae wszelkim nieprzewidzianym
okolicznoeciom na Baekanach. Przy czym czynie to naleey nie tylko w koeach
paestwowych, lecz takee werad zainteresowanych dyplomataw zagranicznych.
Pozostawiam do Waszego uznania, kiedy nie naleey wymieniae dokeadnej cyfry
podanej powyeej. Odwrotnie, moena takee korzystae z aluzji i odstepstw, jak
na przykead „bodajee 700.000" itp.
Ritter
282

85. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Fiischl, 27 lutego 1941-21.50 Berlin, 27 lutego 1941-22.30
Nr 114 z dn. 27 lutego
Do Moskwy
Do dziaeu szyfro'w
Pilne!
Przekazano telegraficznie, nr 403 z dn. 27 lutego o 22.58
Ambasadorowi do rek weasnych!
Prosze w pietek, 28 lutego, pod wieczar zeoeye wizyte panu Moeotowowi i
ustnie przekazae mu co nastepuje:
Rzed radziecki wie, ee od pewnego czasu prowadzone se
pertraktacje miedzy Ministrem Rzeszy i rzedem weoskim z
jednej strony a rzedem buegarskim z drugiej o przyeeczeniu
Buegarii do Paktu Trzech. Pertraktacje te teraz sie zakoeczyey.
Zadecydowano, ee Buegaria sie przyeeczy do Paktu Trzech.
Protokae o tym przyeeczeniu sie zostanie podpisany 1 marca.
Rzed Rzeszy pragnie zawczasu poinformowae o tym rzed
radziecki.
Prosze 1 marca wieczorem jeszcze raz odwiedzie pana
Moeotowa i zakomunikowae mu co nastepuje:
Wiadomoeci, jakimi dysponujemy, o zamiarach brytyjskich wobec Grecji
zmusiey rzed Rzeszy do natychmiastowego poczynienia dalszych krokaw celem
zapewnienia bezpieczeestwa, przede wszystkim - do przerzucenia wojsk
niemieckich na ziemie buegarske. Z powoeaniem sie na oewiadczenie zeoeone
rzedowi radzieckiemu 23 stycznia, prosze dodae, ee nasze erodki ostrzegawcze
skierowane se na zapobieeenie uzyskaniu przez Brytanie trwaeej bazy
wypadowej w Grecji. W wypadku, jeeli pan Moeotow zechce bardziej
szczegaeowych wyjaeniee, musicie kierowae sie nastepujeco: te s'rodki
ostroenoeci przedsiebierze wyeecznie celem zapobieeenia umocnieniu Brytanii
na terytorium greckim; po drugie, s'rodki te nie se skierowane przeciwko
Turcji; bedziemy szanowae suwerennoee turecke, chyba ee Turcja dokona
przeciwko nam jakiegoe' aktu wrogiego; po trzecie, ta koncentracja wojsk
niemieckich jest przedsiewzieciem wojennym i usuniecie niebezpieczeestwa
brytyjskiego w Grecji automatycznie doprowadzi do wycofania wojsk
niemieckich.
Prosze zawiadomie mnie telegraficznie, jak pan Moeotow przyjee Wasz
komunikat.
283

Do Waszej osobistej wiadomoeci podaje sie takee to, ee posee buegarski
w Moskwie¹ 28 lutego i 1 marca w imieniu swego rzedu zeoey
analogiczne oewiadczenia.
Ribbentrop
¹ I. Stamenow.-- Przyp. red. wyd. niem.
86. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 1 marca 1941 - 0.25 Otrzymany 1 marca 1941 - 2.10
Nr 444 z dn. 28 lutego¹
Pilne!
Na telegramu nr 403 z cl- ' lutego
Odwiedzieem tego wieczora pana Moeotowa i wykonaeem instrukcje nr
I².
Moeotow odebrae mdj komunikat ze zrozumiaee trwoge i oewiadczye, ee o
punkcie widzenia rzedu radzieckiego rzed Rzeszy Niemieckiej zostae
poinformowany 25 listopada 1940 r. (patrz doniesienie telegraficzne z dn. 25
listopada nr 2362). Ten komunikat wciee jeszcze okreela stanowisko rzedu
radzieckiego w tej kwestii. Tymczasem przyszea sytuacja Buegarii byea
rozpatrywana w ramach okreelonych okolicznoeci. W chwili obecnej wydarzenia
przybraey nowy obro't. Jednakee, pogled rzedu radzieckiego, ee Buegaria
wchodzi do strefy bezpieczeestwa ZSRR, pozostaje bez zmian.
Moeotow nie zmienie swego zdania pomimo mego argumentu, ee wstepienie
Buegarii do Paktu Trzech w eadnym wypadku nie szkodzi interesom Zwiezku
Radzieckiego. Oewiadczye, ee . ws-tepienie Buegarii odbywa sie w sytuacji
odmiennej nie ta, ktare przewidywano, i ee, niestety, nie jest oczywiste, ie
zachodzece wydarzenia mieszcze sie w ramach oewiadczenia rzedu radzieckiego
z dn. 25 listopada.
Schulenburg
¹Przesiany do specjalnego pociegu Ribbentropa, nr 744. --
Przyp. red. wyd.
niem.
²Patrz punkt pierwszy poprzedniego dokumentu. -- Przyp. J.
F.
284

87. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC

Telegram
Moskwa, 1 marca 1941 - 22.15 Otrzymany 2 marca 1941 - 2.20
Nr 453 z dn. 1 marca¹
Pilne!
Na telegram nr 403 z dn. 27 lutego
Tajne!
Instrukcja nr 2² zostaea wykonana dzie o szastej trzydzieeci
wieczorem czasu moskiewskiego.
Moiotow, ktary bardzo powaenie odebraf maj komunikat, przede wszystkim
oewiadczye, ee wie o decyzji Niemiec, poniewae posee buegarski powiadomie
jue dzie' o nim pana Wyszyeskiego. Nastepnie Moeotow wyrazie swe geebokie
zaniepokojenie tym, ee w kwestii, kto'ra dla Zwiezku Radzieckiego ma takie
[duee] znaczenie, rzed niemiecki powziee decyzje sprzeczne z pogledem rzedu
radzieckiego o interesach bezpieczeestwa ZSRR. Rzed radziecki
niejednokrotnie podkreelae rzedowi niemieckiemu - zarawno podczas
pertraktacji berlieskich, jak tee paeniej - swe szczegalne
zaintereso-wanieBuegarie. Zatem, nie moee pozostawae obojetny wobec
ostatnich przedsiewziee niemieckich i bedzie zmuszony okreelie swaj stosunek
do nich. Ma nadzieje, ee rzed Rzeszy Niemieckiej nada tej decyzji doniosee
znaczenie. Moiotow w mojej obecnoeci weasnorecznie naszkicowae" brudnopis
memorandum, sformueowae stanowisko rzedu radzieckiego, zrobie odpis
memorandum i wreczye mi. Nota zawieraea nastepujecy tekst:
„1. Przykro jest, ee rzed Rzeszy Niemieckiej, nie zwaeajec na
ostrzeeenie ze strony rzedu radzieckiego zawarte w oewiadczeniu z dn. 25
listopada 1940 r., uznaje za rzecz moeliwe przestrzeganie kursu, ktary
szkodzi interesom bezpieczeestwa ZSRR, i zdecydowae urzeczywistnie okupacje
Buegarii.
2. Poniewae rzed radziecki dotychczas zajmuje stanowisko opisane w
oewiadczeniu z dn. 25 listopada, rzed niemiecki powinien rozumiee, ee nie
moee liczye na poparcie ZSRR swych przedsiewziee w Buegarii."
W swej odpowiedzi kierowaeem sie Waszymi wskazawkami, miedzy innymi
podkreelieem, ee nie moee bye nawet mowy o wyrzedzeniu szkody interesom
bezpieczeestwa ZSRR.
Schulenburg

¹Przesiany do specjalnego pocijgu Ribbentropa, nr 771. -
Przyp. red. wyd.
niem.
²Patrz punkt drugi telegramu nr 114 z dn. 27 lutego. --
Przyp. J. F.
285

PRZYeeCZENIE SIe BULGAR/II DO PAKTU TRZECH M0CARS1

2 marca 1941 r.
Berlin, 1 marca (TASS). Agencja Transocean komunikuje, ee dzie o
godzinie 19 minut 45 w Wiedniu bufgarski premier Fifow podpisaf protokaf o
przyuczeniu sie Bufgarii do paktu trzech mocarstw.

WKROCZENIE WOJSK NIEMIECKICH DO BUeGAR 11

3 marca 1941 r.
Berlin, 2 marca (TASS). Niemieckie Biuro Informacyjne donosi z Sofii,
ee wojska niemieckie za zgodf rzedu bufgarskiego wkroczyfy na terytorium
Bufgarii.
88. MEMORANDUM MSZ NIEMIEC
Berlin, 13 marca 1941 r. Tajemnica paestwowa
Generae Warlimont i kapitan marynarki wojennej Bikckner wyrazili
pogled, ee z okreelonych powodaw konieczne jest jak najszybsze zaprzestanie
dziaealnos'ci licznych komisji rosyjskich, kto're pracuje na terenach
niemieckich na Wschodzie, i niezweoczne odeseanie ich do domu. Podobne
komisje wciee jeszcze sie znajduje na terytorium niemieckim w zwiezku z
powrotem emigrantaw litewskich z Niemiec do Litwy. Funkcjonuje jeszcze
niemiecko-rosyjska komisja pograniczna, a takee kilka podkomisji terenowych.
Jedne z tych komisji se na terytorium rosyjskim, inne zae - na terytorium
niemieckim (i miedzy innymi na poeudnie od Suwaek?). Podkomisje te musze
zakoeczye swe prace do 10 marca. Z szeregu przyczyn jeszcze
286

nie zaczeey swej pracy. OKW¹ eeda, by uczyniono wszystko
celem niedopuszczenia ich do pracy.
<i)becnosc Rosjan w tych regionach Niemiec moee bye zezyolona tylko
do 25 marca. Wielkie kontyngenty wojsk niemieckich jue sie grupuje w
sektorze paenocnym. Od 20 marca zacznie sie jeszcze wieksze ich skupianie.
W zwiezku z tym powstaje kwestia, czy armia nie zajmie konsulatu
rosyjskiego w Kralewcu.
Ritter

¹ Niemieckie Dowadztwo Naczelne. -- Przyp. J. F.
89. MEMORANDUM MSZ NIEMIEC
O statusie radzieckich dostaw surowcaw do Niemiec
Berlin, 5 kwietnia 1941 r.
Poczetkowo, po zawarciu niemieeka-radzieckiego Porozu
mienia Gospodarczego z dn. 10 stycznia 1941 r., dato sie
zauwaeye znaczne poweciegliwoee strony radzieckiej w prak
tycznym realizowaniu dostaw, co prawdopodobnie byeo czee
ciowo zwiezane z oziebieniem sie stosunkaw politycznych z
Rzesze. Zawarcie poszczegalnych umaw handlowych napotyka
eo w zasadzie wielkie trudnoeci. W wyniku import surowcaw ze
Zwiezku Radzieckiego w styczniu i lutym pozostawae na
stosunkowo niskim poziomie (17 milionaw marek i II milionaw
marek weecznie z najwieksze i najwaeniejsze czeecie - 200.000
ton zboea z Besarabii).
W marcu zaszey pod tym wzgledem zmiany. Dostawy
gwaetownie wzrosey, szczegalnie zboea, ropy naftowej, rudy
manganowej, metali kolorowych i szlachetnych. W wyniku
umowy zboeowej uzyskanej po trudnej walce dostawy zboea
przed wrzes'niem bieeecego roku siegaey 1,4 miliona ton, przy
stosunkowo pomyelnych cenach. Do wykonania tej umowy
Sowieci maje jue 110.000 ton zboea i solennie obiecali dostar
czye w kwietniu 170-200.000 ton zboea.
Sytuacja z kompensate niemiecke w tym kwartale jest
pomyelna, gdye zgodnie z umowe w tym kwartale musimy
dostarczye tylko reszte bilansu z pierwszego roku umowy.
Dalsze przestrzeganie terminaw dostaw niemieckich stanie sie
niemoeliwe z powodu braku rek do pracy i priorytetu progra
maw wojennych.
287

4. Tranzyt przez Syberie przewaenie odbywa sie zadowalajeco. Rzed
radziecki na granicy mandeurskiej gotaw jest na nasze proebe udzielie
specjalnego skeadu towarowego /dla przewozu kauczuku. Obecnie w Moskwie
trwaje pertraktacje o zwiekszeniu taryf radzieckich.
Podsumowujec wyniki, moena powiedziee, ee po poczetkowym wstrzymaniu
dostaw rosyjskich w chwili obecnej sa one doee znaczne i strona rosyjska
przestrzega Porozumienia Gospodarczego z dn. 10 stycznia bieeecego roku.
Schnurre
90. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Berlin, 6 kwietnia 1941 - 4.30 Moskwa, 6 kwietnia, 1941 - 9.35
Nr 703 z dn. 6 kwietnia Pilne!
Tajemnica paestwowa. Rozszyfrowae moee tylko urzednik dopuszczony do
dokumentaw zawierajecych tajemnice paestwowe. Natychmiast dostarczye misji
dyplomatycznej do rek weasnych. Odpowiedz' przez kuriera lub tajnym szyfrem.
Panu ambasadorowi do rek weasnych
Prosze odwiedzie pana Moeotowa w niedziele wczesnym rankiem, 6 kwietnia
i zakomunikowae mu, ee rzed Rzeszy bye zmuszony przystepie do dziaeae
wojennych w Grecji i Jugoseawii. Rzed Rzeszy musiae poczynie ten krok z
powodu przybycia na led grecki dueych kontyngentaw brytyjskich sie zbrojnych
oraz wskutek tego, ee rzed jugoseowiaeski, kto'ry doszede do weadzy
nielegalnie w wyniku przewrotu 27 marca¹, sprzymierzye sie, z
Anglie i Grecje. Rzed Rzeszy jue kilka dni dysponowae dokeadne informacje o
tym, ee jugoseowiaeski sztab generalny wespae z greckim sztabem generalnym i
dowo'dztwem naczelnym brytyjskiej armii ekspedycyjnej, ktdra wyledowaea w
Grecji, przygotowaey sie do wspalnych operacji przeciwko Niemcom i Weochom.
Opracz tego, stale wzrastajeca liczba komunikataw o ekscesach przeciwko
Niemcom w Jugoseawii uniemoeliwiea rzedowi Rzeszy zajmowanie nadal obojetnej
pozycji w obliczu takich wydarzee. Nowy rzed jugoseowiaeski obrae ten kurs
na przekar wszystkim ustawom i argumentom, po
288

tym, gdy Niemcy w ciegu wielu lat prowadziey polityke przyjaz'ni z tym
krajem i kto'ra osiegneea punkt kulminacyjny w chwili przyeeczenia sie
Jugoseawii do Paktu Trzech Mocarstw.²Poza tym, prosiebym w
zwiezku z tym powoeae sie na komunikaty przekazane z licznych powodo'w panu
Moeotowowi o celach i zamiarach rzedu niemieckiego na Paewyspie Baekaeskimi
a mianowicie, ie dziaeania niemieckie w tej strefie se skierpwane wyeecznie
na zapobieeenie uzyskaniu przez Anglie jeszcze jednej bazy wypadowej na
kontynencie, ee Niemcy nie maje eadnych interesaw politycznych lub
terytorialnych w tym regionie, ee wojska niemieckie wycofaje sie z Baekano'w
po wykonaniu swego zadania. Prosze to oewiadczye bez eadnych szczegalnych
akcentaw, w obiektywnej i obojetnej formie.
Prosze w tym wypadku nie wspominae oewiadczenia o
radziecko-jugoseowiaeskim ukeadzie o przyjaeni, ktare Warn zeoeye Mokotaw.
Natomiast jeeli Moeotow sam zacznie o tym mawie, wawczas prosze ograniczye
sie do uwagi, ee wysealiecie jego oewiadczenie do Berlina, lecz jeszcze nie
otrzymaliecie odpowiedzi.
O wykonaniu tego nadajcie telegraficznie zawiadomienie.
Ribbentrop

¹W nocy z 26 na 27 marca 1941 r..w Jugoseawii odbye sie
przewro't parfstwo-
wy, rze,d proniemiecki D. Cvetkovida zostae zastepiony przez rza.d
proangielski
z generaeem D. Simonovidem na czele. -- Przyp. I. F.
²Rze,d proniemiecki D. Cvetkovicia 25 marca 1941 r.
przytoczye sie do Paktu
Trzech Mocarstw. -- Przyp. I. F.
91. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 6 kwietnia 1941 - 19.00 Otrzymany 6 kwietnia 1941 - 22.25
Pilne!
Nr 818 z dn. 6 kwietnia
Na telegram nr 703 z dn. 6 kwietnia
Panu Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rek weasnych
Poniewae Moeotow zawsze spedza niedziele za miastem, mogeem z nim
porozmawiae dopiero dzie po poeudniu o godzinie 4. Moeotow specjalnie
przybye w tym celu do Moskwy.
289

Po tym, gdy zeoeyeem Moeotowowi zlecone oewiadczenie, ten
ostatni kilkakrotnie powtarzye, ee sprawa jest bardzo smutna,
albowiem pomimo wszelkich starae rozprzestrzenienie sie
wojny okazaeo sie nieuniknione.
Moeotow nie skorzystae z okazji, by przypomniee o pakcie
radziecko-jugoseowiaeskim. Dlatego tee zgodnie ze wskazowke,
nie poruszaeem tej kwestii.
Schulenburg
92. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 9 kwietnia 1941 - 21.03 Otrzymany 9 kwietnia 1941 - 23.05
Pilne!
Uzupeenienie mego telegramu nr 832 z dn. 7 kwietnia¹
Tajne!
Minister spraw zagranicznych Japonii Matsuoka dzis znowu bedzie
prowadzie na Kremlu pertraktacje z Moeotowem. Po obiedzie, kto'ry Moeotow
wyznaczye mu na dzisiejszy wieczo'r, Matsuoka odjedzie do Leningradu i
spedzi tam czwartek. Matsuoka odeoeye swaj odjazd do niedzieli. Miaeem kilka
rozmaw z nim, lecz nie otrzymaeem od niego konkretnej odpowiedzi na pytanie
o pertraktacjach z Moeotowem i ich realnych wynikach. Moim zdaniem, Matsuoka
na tych pertraktacjach zbytnio sie wdae w szczegaey; czy bede porozumienia
na pis'mie, w istocie zaleey teraz od rzedu radzieckiego. Matsuoka obiecae,
ee poinformuje mnie przed swym odjazdem do Tokio.
Matsuoka opowiedziae rawniee co nastepuje. Podczas eniadania z
tutejszym ambasadorem amerykaeskim Steihardtem, ktarego z Matsuoke przedtem
eeczyey stosunki osobiste, Steinhardt wciee sie starae dowiedziee od niego,
czy w Berlinie²powzieto decyzje napadu na Japonie i Ameryke.
Matsuoka dodae, ee odniase wraeenie, ie Steihardt otrzymae na to
bezpoerednie wskazawke od Roosevelta. Naturalnie, [Matsuoka] odpowiedziae",
ee o tym nie byeo nawet mowy.
Schulenburg
¹Nie zamieszcza sie. - frzyp. 1. F.
²Ma sif na wzgledzie pertraktacje o zawarciu Paktu Trzech,
ktare sie
odbyey w Berlinie. - Przyp. J. F.
290

93. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 13 kwietnia 1941 - 21.00
Nr 884 z dn. 13 kwietnia
Uzupeenienie mego telegramu nr 883 z dn. 13 kwietnia¹
Pilne!
Tajne!
Ministrowi spraw zagranicznych Rzeszy do rek weasnych!
Jak wynika z os'wiadczenia Matsuoki tutejszemu amba
sadorowi weoskiemu², zapewnienie Matsuoki o tym, ee doeoey
wszelkich starae, by zlikwidowae koncesje japoeskie na
Sachalinie Paenocnym, zostaeo potwierdzone pisemnie przez list
Matsuoki do Moeotowa.
Na pytanie ambasadora weoskiego czy podczas rozmo'w
Matsuoki ze Stalinem poruszano kwestie stosunkdw Zwiezku
Radzieckiego z Osie, Matsuoka odpowiedziae, ee Stalin powie
dziae mu, iz jest przekonanym stronnikiem Osi i przeciwnikiem
Anglii oraz Ameryki.
Odjazd Matsuoki opaz'niae sie o godzine, a potem odbyea
sie niezwykea ceremonia. Zupeenie nieoczekiwanie zarawno dla
Japoeczykaw jak tee dla Rosjan nagle sie zjawili Stalin oraz
Moeotow i w sposab ostentacyjnie przyjacielski eegnali Matsuo-
ke oraz Japoeczykaw, ktarzy byli tam obecni, eyczyli im
przyjemnej podro'ey. Potem Stalin zapytae geos'no o mnie,
znalaze mie, podszede, objee i powiedziae: „Musimy zostae
przyjaciaemi i Pan powinien zrobie wszystko w tym celu!"
Nastepnie Stalin zwro'cie sie do peeniecego obowiezki niemie
ckiego attache' wojskowego puekownika Krebsa i po uprzednim
przekonaniu sie, ee ten jest Niemcem, powiedziae mu: „Pozosta
jemy z Panem przyjaciaemi w kaedym wypadku". Niewetpliwie,
Stalin witae puekownika Krebsa i mnie w zamierzony sposo'b,
przez co ewiadomie zwracie uwage licznej publicznoeci, ktdra
byea przy tym obecna.
Schulenburg
¹Nie zamieszcza sie. - Przyp. J. F.
²Augusto Rosso. Przyp. red. wyd. niem.
291

ZAWARCIE PAKTl,!
O NEUTRALNOeCI MIeDZY
ZSRR A JAPONIe
14 kwietnia 1941 r.
W wyniku rozmaw, jakie sie odbywafy w ostatnich dniach w Moskwie miedzy
Przewodniczecym Rady Komisarzy Ludowych ZSRR i Komisarzem Ludowym Spraw
Zagranicznych tow. W. Mo-fotowem a Ministrem spraw zagranicznych Japonii
panem Josuke Matsuoke, 13 kwietnia podpisano pakt o neutralnoeci miedzy
Zwiezkiem Radzieckim i Japonie, a takee deklaracje o wzajemnym poszanowaniu
nietykalnoeci terytorialnej i nienaruszalnoeci granic Mongolskiej Republiki
Ludowej i Mandeukuo.
W rozmowach wzieli udziaf tow. Stalin, ze strony zas' Japonii --
ambasador japoeski w Moskwie pan Tatekawa.
94. CHARGE D'AFFAIRES TIPPELSKIRCH DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 16 kwietnia 1941 - 0.37 Otrzymany 16 kwietnia 1941 - 3.10
Nr 902 z dn. 15 kwietnia 1941 r.¹
Pilne!
Uzupeenienie telegramu nr 884 z dn. 13 kwietnia
Tajne!
Ambasador japoeski², ktarego dzie' odwiedzieem, powiedziae
mi, ee po zawarciu radziecko-japoeskiego paktu o neutralnos'ci w rzedzie
radzieckim powstaea bardzo pomyelna atmosfera, o czym przekonywae go
Morotow, kto'ry prosie dzie, by przyszede niezweocznie w celu kontynuowania
rozmaw o umowie handlowej. Zawarcie ukfadu [o neutralnoee] wywoeaeo
rozczarowanie i zaniepokojenie w Ameryce, gdzie z zainteresowaniem eledzono
wizyte Matsuoki w Berlinie i Rzymie.
Wspaepracownicy tutejszej ambasady japoeskiej twierdze, ee pakt jest
korzystny nie tylko dla Japonii, lecz takee dla Osi, ie pomyelnie wpeynie na
stosunki Zwiezku Radzieckiego z Osie i ee Zwiezek Radziecki gotaw jest do
wspaepracy z Osie.
292

Tutejszy korpus dyplomatyczny rozpatruje w tymee duchu zachowanie sie
Stalina wobec pana ambasadora na dworcu podczas odjazdu Matsuoki. Czesto
wyraea sie pogled, ee Stalin specjalnie skorzystae z okazji, by
zademonstrowae swaj stosunek do Niemiec w obecnos'ci dyplomataw
zagranicznych i przedstawicieli prasy. Zaseuguje to na szczegalne uwage ze
wzgledu na stale kreeece pogeoski o nieuniknionym zderzeniu Niemiec ze
Zwiezkiem Radzieckim. Jednoczes'nie pozycje Zwiezku Radzieckiego, ktara
ulegea zmianie, eeczy sie tu z sukcesami niemieckich sie zbrojnych w
Jugoseawii i Grecji.
Tippelskirch

¹Depeszowano do pociegu specjalnego Ribbentrope, telegram
nr 1196. --
Przyp. red. wyd. niem.
²Generae Tatekawa. -- Przyp. I. F.
95. O PRZESTRZEGANIU POROZUMIENIA GOSPODARCZEGO
Protokae
wynikaw spotkania peenomocnych przedstawicieli
Rzedu Rzeszy Niemieckiej i Rzedu Zwiezku Socjalistycznych
Republik Radzieckich w sprawie kontroli za przestrzeganiem
Porozumienia Gospodarczego miedzy Niemcami a Zwiezkiem
Socjalistycznych Republik Radzieckich z dnia
11 lutego 1940 r.
Peenomocni przedstawiciele Rzedu Rzeszy Niemieckiej i Rzedu Zwiezku
Socjalistycznych Republik Radzieckich, dziaeajec zgodnie z artykueem 10
Porozumienia Gospodarczego miedzy Niemcami a Zwiezleiem Socjalistycznych
Republik Radzieckich z dnia 11 lutego 1940 r., na podstawie wynikaw kontroli
za przestrzeganiem przez rzedy powyeszego porozumienia na dziee 11 lutego
1941 r. zgodzili sie z tym co nastepuje:
Dostawy radzieckie - wedeug danych radzieckich - na 11 lutego 1941 r.
wynosze 310.3 milionaw marek. Dostawy z Niemiec na te sume bede dostarczone
nie paz'niej 11 maja 1941 r.
Protokae sporzedzono w dwo'ch oryginaeach: w jezyku niemieckim i
rosyjskim kaedy, oba teksty uwaea sie za autentyczne.
293

Dokonano w Berlinie, 18 kwietnia 1941 r.
Za Rzed Z upowaenienia
Rzeszy Niemieckiej Rzedu ZSRR
K. Schnurre A. Krutikow¹

¹ A. Krutikow -- pierwszy zastepca Komisarza ludowego handlu
zagranicznego ZSRR. -- Przyp. red. wye. niem.
96. CHARGE D'AFFAIRES TIPPELSKIRCH DO MSZ • NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 22 kwietnia 1941 - 0.05 Otrzymany 22 kwietnia 1941 - 3.30
Nr 957 z dn. 21 kwietnia Pilne!
Sekretarz generalny Komisariatu Spraw Zagranicznych¹wezwae
mie dzie do swego gabinetu i wreczye mi note werbalne, ktara zawiera zadanie
niezweocznego przedsiewziecia erodkaw przeciwko trwajecym naruszeniom
granicy ZSRR przez samoloty niemieckie. Ostatnio te naruszenia staey sie
znacznie czestsze. Od 27 marca do 18 kwietnia miaeo miejsce 80 podobnych
wypadkaw. Nota, ktara zawiera dodatek ze szczegaeowym opisem tych 80
naruszee, zwraca szczegalne uwage na samolot, ktary wyledowae 15 kwietnia
okoeo m. Rawne. Znaleziono w nim aparat fotograficzny, kilka kaset zueytego
filmu i porwane mape topograficzne regionaw ZSRR, co ewiadczy o celach
zaeogi tego samolotu.
Nota zawiera doseownie co nastepuje:
„Zgodnie / z tym, Komisariat Ludowy uwaea, ee naleey przypomniee
ambasadzie niemieckiej o os'wiadczeniu zeoeonym 28 marca przez pomocnika
attache' wojskowego poselstwa ZSRR w Berlinie marszaekowi Rzeszy Garingowi,
w ktarym byea mowa o tym, ee Komisarz Ludowy Obrony ZSRR odstepie od nader
surowych zasad obrony granicy radzieckiej i wydae rozkaz wojskom ochrony
pogranicza dopaty nie otwierae ognia do samolotaw niemieckich zalatajecych
na terytorium radzieckie, dopaki te przeloty nie zaczne sie zbyt czesto".
294

W zakoeczeniu noty Komisarz ludowy spraw zagranicznych keadzie nacisk
na nadziei, ee rzed niemiecki zastosuje wszystkie niezbedne s'rodki celem
zapobieeenia naruszeniu w przyszeoeci granicy paestwowej ZSRR przez samoloty
niemieckie.
Sekretarz generalny prosie mie o przekazanie tres'ci noty do Berlina,
co obiecaeem uczynie.
Wobec tego, ee radziecka nota werbalna powoeuje sie na niedawne
memorandum o analogicznych naruszeniach granicy przez wojska niemieckie, a
takee przypomina nam o oewiadczeniu pomocnika attache' wojskowego, naleey
oczekiwae prawdopodobnie powaenych incydentaw, jeeli samoloty niemieckie
nadal bede naruszae granice radziecke.
Tippelskirch

¹ A. Sobolew. - Przyp. red. wyd. niem.
97. ATTACHE, MARYNARKI WOJENNEJ W MOSKWIE DO DOWaDZTWA MARYNARKI
WOJENNEJ NIEMIEC
Telegram
24 kwietnia 1941 r.
Nr 34112/110 z dn. 24 kwietnia Do marynarki wojennej
Kreeece tu pogeoski mawie o rzekomo istniejecym niebez
pieczeestwie wojny niemiecko-radzieckiej, czemu sprzyjaje
doniesienia oso'b przejeedeajecych przez Niemcy.
Ambasador brytyjski wedeug informacji radcy ambasady
weoskiej jako poczetek wojny wymienia dzieri 22 czerwca.
Inni podaje date 20 maja.
Prabuje zapobiegae tym wyraenie absurdalnym pogeoskom.
Attache marynarki wojennej [Baumbach]
295

WYLeDOWANIE WOJSK NIEMIECKICH W FINLANDII
30 kwietnia 1941 r.
Tallin. (Kor. wfasny). Wedtug uzyskanych dzie" wiarygodnych doniesiee,
26 kwietnia do portu fieskiego Abo (Turku) przybyfy 4 niemieckie statki
transportowe, z ktarych wyledowaty wojska niemieckie -- okoto 12 tys. ludzi
z amunicje, czoegami, artylerie itd. 28 kwietnia wojska te zaczety udawae
sie do Tampere.
98. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Doniesienie
Moskwa, 2 maja 1941 r.
Treee: Pogeoski o niemiecko-radzieckim zderzeniu wojennym. Tajne!
Ja i wyesi urzednicy mej ambasady stale walczymy z pogeoskami o
nieuniknionym niemiecko-radzieckim konflikcie wojennym, poniewae-rzecz
oczywista-pogeoski te przeszkadzaje w trwajecym rozwodu pokojowych stosunkaw
niemiecko-radzieckich. Prosze miee na wzgledzie, ee praby zdementowania tych
pogeosek tu, w Moskwie, mimo woli se nieudolne, jeeli docieraje, one tu
stale z Niemiec i kaedy przybywajecy do Moskwy lub przejeedeajecy przez
Moskwe nie tylko je przywozi, lecz nawet moee potwierdzie, powoeujec sie na
fakty.
Schulenburg
296

99. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 7 maja 1941 - 14.02 Otrzymany 7 maja 1941 - 15.10
Pilne!
Nr 1092 z dn. 7 maja
Tajne!
Stalin zamienie Moeotowa na stanowisku Przewodniczecego Rady Komisarzy
Ludowych ZSRR i w ten sposab stanee na czele rzedu Zwiezku Radzieckiego.
Moeotow zostae zastepce Przewodniczecego Rady Komisarzy Ludowych i
Komisarzem ludowym spraw zagranicznych. Zmiana ta teumaczy sie przecieeeniem
Mofotowa praca, lecz w rzeczywistoeci oznacza upadek jego autorytetu.
Przyczyny tego naleey szukae w przeszeych beedach w polityce zagranicznej,
ktare doprowadziey do oziebienia przyjaznych stosunkaw
niemiecko-radzie-ckich. O ich nawiezanie i zachowanie Stalin stale walczye,
podczas gdy inicjatywa osobista Moeotowa czesto byea skierowana na obrone
weasnej pozycji.
Stalin jako Przewodniczecy Rady Komisarzy Ludowych, tzn. premier
Zwie/ku Radzieckiego bierze na siebie odpowiedzialnoee za wszystkie
dziaeania rzedu radzieckiego zarawno w sferze spraw krajowych jak tee
zagranicznych. Poeoey to kres nienaturalnej sytuacji, gdy weadza uznanego i
niezaprzeczonego wodza narodaw Zwiezku Radzieckiego nie opieraea sie na
Konstytucji. Skupienie caeej weadzy w rekach Stalina oznacza wzrost
autorytetu rzedu ZSRR i nowe wywyeszenie Stalina, ktary widocznie
przypuszcza, ee w sytuacji, jake, uwaea za powaene, powinien osobis'cie
wziee na siebie odpowiedzialnoee za losy
Zwiezku'Radzieckiego. Jestem przekonany, ee Stalin skorzysta ze swego nowego
stanowiska, by wziee osobisty udziae w sprawie zachowania i rozwoju dobrych
stosunko'w miedzy ZSRR a Niemcami.
Schulenburg
297

100. MEMORANDUM MSZ NIEMIEC
Dtugie memorandum o niemiecko-iadzieckich stosunkach gospodarczych
Berlin, 15 maja 1941 r.
Kilka dni temu zakoeczyey sie rozmowy z pierwszym
zastepce. Komisarza ludowego handlu zagranicznego ZSRR
Krutikowem, ktare ten ostatni przeprowadzie doee konstruk
tywnie. Dlatego moena byeo zadowalajeco uregulowae takie
trudne punkty umowy gospodarczej z dn. 10 stycznia 1941 r.,
jak dostawy nasion roelin oleistych, metali kolorowych, ropy
naftowej i tranzyt kauczuku z Azji Wschodniej przez teryto
rium ZSRR. Krutikow mimo swego konstruktywnego podejs'cia
bye stanowczy, gdy bronie intereso'w rosyjskich. Nie wykazae
gotowos'ci do ustepstw, co mogeoby bye skomentowane jako
seaboee.
Podobnie jak w przeszeos'ci, trudnos'ci powstaey w zwiezku
z wykonaniem zobowiezae niemieckich co do dostaw dla ZSRR,
szczegalnie w dziedzinie zbrojee. Nadal mnie moeemy dotrzy
mae terminaw dostaw. Jednak niewykonanie przez Niemcy
zobowiezae uwidoczni sie dopiero po sierpniu 1941 r., gdye do
tego czasu Rosja jest zobowiezana awansem dostarczae dostawy.
Komplikacje pojawiey sie miedzy innymi w zwiezku z niewyko
naniem kontraktaw o dostawach dla sie powietrznych, poniewae
Minister lotnictwa Rzeszy nie dostarczye obiecanych i jue
sprzedanych samolotaw z pobraniem zaliczki. Krutikow
poruszye te kwestie, jednak bez zbytniej natarczywoeci.
Budowa kreeownika „L" w Leningradzie trwa zgodnie z
planem, dostawy niemieckie przychodze wedeug hormonogra-
mu. Okoeo 70' ineynieraw i mechanikaw niemieckich pod
kierownictwem admiraea Feige bierze udziae w budowie
kreeownika w Leningradzie.¹
3. Sytuacja z dostawami surowcaw radzieckich dotychczas
jest zadowalajeca. W kwietniu dostarczono nastepujece waene
rodzaje surowcaw:
Zboee 208.000 ton.
Ropa naftowa 90.000 ton.
Baweena 8.300 ton.
Metale kolorowe 6.340 ton. miedzi, cyny i niklu.
Jeeli chodzi o rude manganu i fosforany, dostawy ich ucierpiaey z
powodu braku tonaeu i trudnoeci z transportem w strefie
poeudniowo-wschodniej.
Droga tranzytowa przez Syberie na razie jest waena. Dostawy surowcaw z
Azji Wschodniej, zweaszcza kauczuku, ktary sie wiezie do Niemiec te droge,
nadal se istotne (w kwietniu -
298

2.000 ton kauczuku dostarczono skeadami specjalnymi i 2.000 ton
zwykeymi pociegami syberyjskimi).
Ogalne dostawy w roku bieeecym wynosze:
Zboee 632.000 ton.
Ropa naftowa 232.000 ton.
Baweena 23.500 ton.
Ruda manganowa 50.000 ton.
Fosforany 67.000 ton.
Platyna / 900 kg.
Wielkie trudnoeci se powodowane nie koeczecymi sie
pogeoskami o nieuniknionym zderzeniu niemiecko-rosyjskim.
Za trwaeos'e tych pogeosek w dueym stopniu ponosze odpowie
dzialnoee zrddea oficjalne. Pogeoski te powaenie niepokoje
przemyse niemiecki, ktdry prabuje zrezygnowae z zawartych z
Rosje transakcji i w poszczegalnych wypadkach jue odmawia
wysyeania do Moskwy personelu potrzebnego do wykonania
umaw.
Odnosze wraeenie, ee moglibyemy Moskwie przedstawie
eedania ekonomiczne wykraczajece nawet poza ramy umowy z
dn. 10 stycznia 1941 r., eedania mogece zapewnie zaspokojenie
zapotrzebowania niemieckiego na produkty i surowce w
szerszym zakresie nie przewiduje umowa. Obecnie Rosjanie
dostarczaje na czas przewidziany w umowie zakres surowcaw,
kosztuje ich to wielkich wysiekaw; umowy, szczegalnie doty
czece zboea, wykonuje sie wyemienicie. Zatem ogalna iloee
zboea dostarczanego wedeug umowy z dn. 10 kwietnia bieeece
go roku eecznie z dostawami wedeug umowy belgijskiej i
norweskiej osiegnie na- dziee I sierpnia 1942 r. ponad trzy
miliony ton.
Umowa handlowa z dn. 10 stycznia 1941 r. przewiduje na
koniec maja - poczetek czerwca przeprowadzenie w Moskwie
nowych pertraktacji o wyrawnaniu dostaw. Jednak podobne
pertraktacje bede miaey sens tylko w celu wysuniecia nowych
eedae niemieckich. W przeciwnym wypadku zamierzam
zwlekae z date pertraktacji.
Schnurre

¹ Ma sie na wzgledzie budowe w Leningradzie kreeownika
„Lutcow". Zakupiono go w Niemczech w koecu 1939 roku. Rozmowy
dotyczece kupna na zlecenie rzedu radzieckiego prowadzie I. Tewosian.
Weaeciwie kreeownika jako takiego nie byeo, ZSRR otrzymae jedynie korpus
okretu bez mechanizmaw i uzbrojenia. Wiosne, 1940 r. holownik niemiecki
dostarczye go do Leningradu, jednakee budowy kreeownika tak i nie
dokorlczono do czerwca 1941 r. -- Przyp. J.F.
299

101. MSZ NIEMIEC DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Berlin, 15 maja 1941 - 18.27 Moskwa, 15 maja 1941 - 22.30
Nr 938 z dn. 14 maja
Materiae poufny. Tajne. Moee byc rozszyfrowany jedynie przez urzednika
dopuszczonego do materiaeaw poufnych. Odpowiede przez kuriera lub szyfrem.
Na doniesienie telegraficzne nr 957 z dn. 21 kwietnia i na doniesienie
listowne nr A:1408 z dn. 22 kwietnia 1941 r.¹
Prosze zawiadomie Komisariat do spraw zagranicznych, ee Niemcy prowadze
eledztwo dotyczece 71. wypadku wymienionego naruszenia granicy. eledztwo
wymaga pewnego czasu, poniewae naleey przeseuchae osobiecie pododdziaey
lotnicze oraz zaeogi samolotaw, kto're miaey z tym zwiezek.
Prosze sie postarae, by rzed radziecki jak najszybciej uwolnie samolot,
ktary 15 kwietnia awaryjnie wyledowae koeo miejscowoeci Rawne.
Ritter

¹ Nie zamieszcza sie. - Przyp. J. F.
102. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 24 maja 1941 - 15.45 Otrzymany 24 maja 1941 - 18.15
Nr 1223 z dn. 24 maja
Pilne!
Tajne!
Uzupeenienie telegramu nr 1092 z dn. 7 maja
22 maja zeoeyeem Moeotowowi wizyte, eeby omawie z nim toczece sie
rokowania dotyczece spraw kultury, zwolnienia aresztowanych itd. Moeotow
przyjee mie w Kremlu w tymee
300

gabinecie, ktdry miae poprzednio, z dobrze znanym umeblowaniem. Bye jak
zawsze uprzejmy, pewny siebie i dobrze poinformowany. Jedyne, zmiane byea
wywieszka u wejecia z nowym napisem: Moeotow - Zastepca Przewodniczecego
Rady Komisarzy Ludowych. Nic nie wskazywaeo na to, ee jego stanowisko przy
Stalinie zostaeo zachwiane lub ee sie zmniejszye jego wpeyw jako Komisarza
ludowego spraw zagranicznych.
Te i inne spostrzeeenia uczynione tu od czasu przejecia wyeszej weadzy
paestwowej przez Stalina mawie o tym, ee dwoje najsilniejszych ludzi w
Zwiezku Radzieckim - Stalin i Moeotow - utrzymuje pozycje, ktare se
najwaeniejsze dla polityki zagranicznej ZSRR. To, ee ta polityka zagraniczna
jest skierowana przede wszystkim na zapobieeenie zderzeniu z Niemcami,
s'wiadczy stanowisko zajete przez rzed radziecki w ostatnich tygodniach i
ton prasy radzieckiej, kto'ra rozpatruje wszystkie wydarzenia dotyczece
Niemiec w formie nie budzecej sprzeciwu, oraz przestrzeganie umaw
gospodarczych zawartych z Niemcami.
Schulenburg
103. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 14 czerwca 1941 - 1.30 Otrzymany 14 czerwca 1941 - 8.00
Nr 1368 z dn. 13 czerwca 1941 r.
Komisarz ludowy Moeotow przed chwile wreczye mi nastepujecy tekst
komunikatu TASS, kto'ry dzie wieczorem bedzie nadany w radiu i opublikowany
jutro w gazetach:
„Jeszcze przed przyjazdem ambasadora angielskiego w ZSRR p.
Crippsa do Londynu, szczegalnie zas po jego przybyciu, w prasie angielskiej
i w ogale zagranicznej zaczeto rozdmuchiwae pogeoski o „bliskiej
wojnie miedzy ZSRR a Niemcami". Wedeug tych pogeosek:
Niemcy rzekomo wysuneey wobec ZSRR roszczenia natury
terytorialnej i ekonomicznej i obecnie tocze sie rokowania
miedzy Niemcami a ZSRR w sprawie zawarcia nowego ecielej
szego porozumienia miedzy nimi;
ZSRR jakoby odrzucie te roszczenia, w zwiezku z tym
Niemcy zaczeey koncentrowae swe wojska przy granicy ZSRR w
celu napadu;
301

3. Zwiezek Radziecki z kolei zaczee niby usilnie sie przygotowywae do
wojny z Niemcami i skupiae swe wojska przy granicy tych ostatnich.
Pomimo oczywistej bezsensownoeci tych pogeosek koea odpowiedzialne w
Moskwie uwaeaey za konieczne wobec uporczywego rozdmuchiwania tych pogeosek
upowaenie TASS do zakomunikowania, ee pogeoski te se nieudolnie sklecone
propagande wrogich sie wobec ZSRR i Niemiec zainteresowanych w dalszym
rozprzestrzenieniu i rozpetaniu wojny.
TASS oewiadcza, ee:
1. Niemcy nie wystepiey wobec ZSRR z eadnym roszczeniem
i nie proponuje jakiegoe nowego, ecielejszego porozumienia,
zatem nie mogeo bye rozmaw na ten temat;
2. wedeug danych ZSRR Niemcy takee konsekwentnie
przestrzegaje warunkaw paktu radziecko-niemieckiego o
nieagresji, tak samo jak Zwiezek Radziecki; wobec tego -
zdaniem kae radzieckich - pogeoski o zamiarze Niemiec
zerwania paktu i dokonania napadu na ZSRR pozbaw-ione se
wszelkich podstaw, odbywajece sie zas ostatnio przerzucanie
wojsk niemieckich, ktdre zwolniey sie po operacjach na Baeka
nach, do wschodnich i paenocno-wschodnich regionaw Niemiec
zwiezane jest, naleey przypuszczae, z innymi motywami, kto're
nie maje nic wspalnego ze stosunkami radziecko-niemieckimi;
3. ZSRR - jak wynika to z jego polityki pokojowej - prze
strzegae i zamierza przestrzegae warunkaw paktu radzie
cko-niemieckiego o nieagresji, wobec tego pogeoski o tym, ee
ZSRR przygotowuje sie do wojny z Niemcami, se keamliwe i
prowokacyjne;
4. przeprowadzane obecnie letnie ewiczenia rezerwistaw
Armii Czerwonej i przewidziane manewry maje na celu wyeecz
nie szkolenie rezerwistaw oraz sprawdzenie pracy aparatu
kolejowego, przeprowadzane jak wiadomo co roku, wobec tego
przedstawianie tych przedsiewziee Armii Czerwonej jako
wrogich Niemcom jest niedorzecznoecie,".
Schulenburg
302

104. RIBBENTROP DO AMBASADORA NIEMIECKIEGO NA WeGRZECH
Telegram
Wenecja, 15 czerwca 1941 - 21.40 Otrzymany w Berlinie 15 czerwca 1941 -
22.15 Przekazany do Budapesztu 15 czerwca, nr 1021
Dziae szyfraw Ministerstwa Spraw Zagranicznych
Budapeszt
Nr 552 z dn. 15 czerwca
Tajemnica paestwowa!
Poseowi¹ do rek weasnych!
Prosze poinformowae Prezydenta² wegierskiego o tym co
nastepuje:
Ze wzgledu na wielke koncentracje wojsk rosyjskich przy wschodniej
granicy niemieckiej Fiihrer prawdopodobnie bedzie zmuszony najpaeniej na
poczetku lipca wyjaenie stosunki niemiecko-rosyjskie i postawie yr zwiezku z
tym okres'lone wymagania. Poniewae trudno jest przewidziee wyniki tych
pertraktacji, rzed niemiecki uwaea, ee Wegry musze poczynie kroki ku
zapewnieniu bezpieczeestwa swych granic.
Polecenie to nosi ecisee poufny charakter. Prosze wskazae na ten fakt
Prezydentowi wegierskiemu.
Ribbentrop

¹ Dr Otto von Erdmannsdorff. - Przyp. red. wyd. niem.
^a Laslo von Bardossi. -- Przyp. red. wyd. niem.
105. RIBBENTROP DO AMBASADORA SCHULENBURGA
Telegram
Berlin, 21 czerwca 1941 r.
Pilne!
Tajemnica paestwowa!
Przez radio!
Ambasadorowi do rek weasnych!
1. Po otrzymaniu tego telegramu wszystkie zaszyfrowane materiaey naleey
zniszczye. Radio naleey wyeeczye.
303

2. Prosze natychmiast poinformowae pana Moeotowa o tym, ee macie dla
niego pilne wiadomoee i ee dlatego chcielibyecie go odwiedzie. Potem prosze
zeoeye panu Moeotowowi nastepujece oewiadczenie:
„Radziecki posee peenomocny w Berlinie otrzymuje w tej chwili od
Ministra spraw zagranicznych Rzeszy memorandum ze szczegaeowym wyliczeniem
faktaw, ktare zwiezee se zsumowane ponieej:
I. Rzed Rzeszy w 1939 roku po odrzuceniu powaenych prze
szkad, bedecych wynikiem sprzecznoeci miedzy socjalizmem
narodowym a bolszewizmem, prabowae dojee do wzajemnego
porozumienia z Rosje Radziecke. Wedeug umaw z dn. 23
sierpnia i 28 wrzeenia 1939 r. rzed Rzeszy zmienie orientacje
swej polityki wobec ZSRR i odted zajmowae wzgledem ZSRR
przyjacielske pozycje. Ta polityka dobrej woli przyniosea
Zwiezkowi Radzieckiemu ogromne korzyeci w dziedzinie
polityki zagranicznej.
Dlatego rzed Rzeszy uwaeae, ee ma prawo przypuszczae, ie odted oba
narody szanujec nawzajem systemy paestwowe i nie ingerujec w sprawy
wewnetrzne innej strony, bede miaey dobre, trwaee stosunki dobrego
sesiedztwa. Niestety, wkratce staeo sie rzecze oczywiste, ee rzed Rzeszy
zupeenie sie pomylie w swych przypuszczeniach.
Wkro'tce po zawarciu ukeado'w niemiecko-rosyjskich
Komintern z udziaeem oficjalnych przedstawicieli radzieckich
popierajecych go wznowie" swe wywrotowe dziaealnoee przeciw
Niemcom. Na wielke skale uprawiano otwarty sabotae, terror i
zwiezane z przygotowaniem wojny szpiegostwo polityczne i
gospodarcze. We wszystkich krajach graniczecych z Niemcami i
na terenach okupowanych przez wojska niemieckie popierano
nastroje antyniemieckie, praby zas Niemiec zaprowadzie staey
porzedek w Europie wywoeywaey opo'r. Radziecki naczelnik
sztabu¹ zaproponowae Jugoseawii broe przeciwko Niemcom, o
czym s'wiadcze dokumenty znalezione w Belgradzie. Deklaracje
zeoeone przez ZSRR w zwiezku z zawarciem ukeadaw z Niem
cami dotyczecych planaw wspaepracy okazuje sie przemyela
nym wprowadzeniem w beed i oszustwem, natomiast zawarcie
ukeadaw - manewrem taktycznym w celu zawarcia korzystnych
dla Rosji porozumiee. Zasade przewodnie pozostawaeo przenik
niecie do krajaw niebolszewickich w celu ich demoralizacji i
zdruzgotania w odpowiednim czasie.
W sferze dyplomatycznej i wojennej staeo sie rzecze
oczywiste, ee ZSRR na przekar zeoeonym deklaracjom w
zakresie zawarcia umaw o tym, ee nie pragnie bolszewizowae i
anektowae krajaw wchodzecych do jego sfery wpeywaw, miae na
celu rozszerzenie swej potegi wojennej w kierunku zachodnim
wszedzie, gdzie to wydawaeo sie moeliwe, i dokonywae dalszej
bolszewizacji Europy. Dziaeania ZSRR przeciw paestwom
304

nadbaetyckim, Finlandii i Rumunii, gdzie roszczenia radzieckie
rozszerzyey sie nawet na Bukowine, zademonstrowaey to dosc wyraenie.
Okupacja i bolszewizacja przez Zwiezek Radziecki udostepnionych mu sfer
wpeywaw jest bezpoerednim pogwaeceniem porozumiee moskiewskich, chociae rzed
Rzeszy przez pewien czas patrzye na to przez palce.
IV. Zwiezek Radziecki wyrazie protest i zaczee intensywne
przygotowania wojenne we wszystkich sferach, gdy Niemcy z
pomoce Arbitraeu Wiedeeskiego z dn. 30 sierpnia 1940 r.
uregulowaey kryzys w Europie Poeudniowo-Wschodniej, ktary
bye skutkiem dziaeae ZSRR przeciw Rumunii. Nowe praby
Niemiec osiegniecia zrozumienia wzajemnego, ktare znalazey
odbicie w wymianie listaw miedzy Ministrem spraw zagranicz
nych Rzeszy a panem Stalinem oraz w zaproszeniu pana
Moeotowa do Berlina, doprowadziey jedynie do nowych eedae
ze strony Zwiezku Radzieckiego, takich jak gwarancje radzie
ckie Buegarii, ustanowienie w Cieeninach baz dla radzieckich
sie ledowych i morskich, caekowite pocheoniecie Finlandii.
Niemcy nie mogey do tego dopuecie. W przyszeoeci antyniemie-
ckie ukierunkowanie polityki ZSRR coraz bardziej sie uwypuk
laeo. Ostrzeeenie wystosowane do Niemiec w zwiezku z oku
pacje przez nie Buegarii i oewiadczenie zeoeone Buegarii po
wkroczeniu wojsk niemieckich, wybitnie wrogie z natury, w
zwiezku z tym byey tak samo znaczece jak i obietnice dane
przez Zwiezek Radziecki-Turcji w marcu 1941 r. dotyczece
obrony zaplecza tureckiego w razie przystepienia Turcji do
wojny na Baekanach.
Po zawarciu ukeadu radziecko-jugoseowiaeskiego o
przyjaeni z dn. 5/ kwietnia bieeecego roku, ktary umocnie
zaplecze spiskowcaw belgradzkich, ZSRR przyeeczye sie do
wspalnego frontu angielsko-jugoseowiaeskiego skierowanego
przeciw Niemcom. Jednoczeenie ZSRR prabowae zblieye sie z
Rumunie po to, by skeonie ten kraj do zerwania z Niemcami.
Jedynie szybkie zwyciestwa niemieckie doprowadziey do
upadku planaw angielsko-rosyjskich wystepienia przeciw
wojskom niemieckim w Rumunii i Buegarii.
Polityce tej towarzyszyea stale wzrastajeca koncentracja
wojsk rosyjskich, ktare byey na caeym froncie od Morza
Baetyckiego do Czarnego, strona niemiecka dopiero nieco
paz'niej powzieea przeciw temu erodki odwetowe. Od poczetku
tego roku nasila sie groeba bezpoerednio dla terytorium Rzeszy.
Otrzymane kilka dni temu komunikaty nie budze wetpliwoeci
co do agresywnego charakteru tych koncentracji wojsk rosyj
skich i uzupeeniaje obraz nadzwyczaj napietej sytuacji wojen
nej. W dodatku z Anglii nadchodze doniesienia, ee prowadzi sie
rozmowy z ambasadorem Crippsem o ecielejszej wspaepracy
politycznej i wojennej miedzy Anglie i Zwiezkiem Radzieckim.
Podsumowujec powyesze wypowiedzi, rzed Rzeszy oewiadcza, ee rzed
radziecki wbrew powzietym zobowiezaniom:
305

nie tylko kontynuowae, lecz takee wzmage swe praby
nadwereeenia Niemiec i Europy;
w coraz wiekszym stopniu prowadzie polityke antyniemie-
cke;
skupie na granicy niemieckiej wszystkie swe wojska w
peenym pogotowiu bojowym. Zatem, rzed radziecki pogwaecie
ukeady z Niemcami i zamierza atakowae Niemcy od zaplecza,
podczas gdy one walcze o swe istnienie. Dlatego Fiihref
rozkazae niemieckim sieom zbrojnym przeciwstawie sie tej
groebie wszystkimi erodkami, jakimi dysponuje".
Koniec deklaracji.
Prosze nie wdawae sie w eadne omawienie tego komunikatu.
Odpowiedzialnoee za bezpieczeestwo wspaepracownikaw ambasady [niemieckiej]
spoczywa na rzedzie Rosji Radzieckiej.
Ribbentrop

¹ Generae G. Zukow. - Przyp. red. wyd. niem.
106. LIST HITLERA DO MUSSOLINIEGO
21 czerwca 1941 r.
Duce!
Pisze, do Was list w chwili, gdy trwajece miesiecami cieekie
rozmyelania, a takee wieczne nerwowe wyczekiwanie zakoeczyey sie podjeciem
najtrudniejszej w mym eyciu decyzji. Uwaeam, ee nie mam prawa deueej
tolerowae sytuacji po zreferowaniu mi ostatniego poeoeenia w Rosji, a takee
po zapoznaniu sie z wieloma innymi doniesieniami. Przede wszystkim uwaeam,
ee nie ma jue innej drogi do usuniecia tego niebezpieczeestwa. Dalsze
wyczekiwanie doprowadzi do fatalnych skutkaw najpo'z'niej w tym lub
nastepnym roku.
Sytuacja. Anglia przegraea te wojne. Z rozpacze tonecego chwyta sie
brzytwy, ktara vi jej oczach moee seueye deske ratunku. Co prawda, niekto're
jej nadzieje i rachuby nie se pozbawione pewnej logiki. Anglia dotychczas
stale prowadziea swe wojny z pomoce krajaw kontynentalnych. Po zniszczeniu
Francji - w ogale po zlikwidowaniu wszystkich ich pozycji
zachodnioeuropejskich - brytyjscy podeegacze do wojny kieruje swaj wzrok
tedy, kedy prabowali rozpoczes' wojne: na Zwiezek Radziecki.
306

Oba paestwa - Rosja Radziecka i Anglia - w jednakowym stopniu se
zainteresowane w ulegeej rozpadowi, oseabionej druge wojne Europie. Poza
tymi paestwami w pozie podeegacza i osoby wyczekujecej stoi Zwiezek
Paenocnoamerykaeski. Po zlikwidowaniu Polski w Zwiezku Radzieckim ujawnia
sie konsekwetny kierunek, ktary - rozsednie i ostroenie, lecz nieustannie -
wraca do starej tendencji bolszewickiej rozszerzenia paestwa radzieckiego.
Przewlekanie wojny niezbedne do urzeczywistnienia tych celo'w przewiduje sie
osiegnee poprzez zwiezanie sie niemieckich na Wschodzie, by dowadztwo
niemieckie nie mogeo sie zdecydowae na wielke ofensywe na Zachodzie,
szczegalnie w powietrzu. Mo'wieem jue Warn niedawno, Duce, ee eksperyment z
Krete, kto'ry sie udae, udowodnie, ie w razie przeprowadzenia znacznie
wiekszej operacji przeciw Anglii rzecze niezbedne jest wykorzystanie
rzeczywiecie wszystkich co do ostatniego samolotaw. W tej decydujecej walce
moee sie zdarzye, ee ostateczne zwyciestwo zostanie odniesione dzieki
przewadze zaledwie kilku eskadr. Ani przez chwile sie nie zawaham na ten
krok, jeeli - nie mawiec o innych przeseankach - bede zabezpieczony przed
nieoczekiwanym napadem ze Wschodu lub nawet przed groebe takiej agresji.
Rosjanie dysponuje ogromnymi sieami - kazaeem generaeowi Jodeowi, by
przekazae Waszemu attache u nas, generaeowi Marasowi, ostatnie mape
poeoeenia. Weaeciwie na naszych granicach znajduje sie wszystkie obecne
wojska rosyjskie. Z nastaniem ciepeej pogody w wielu miejscowoeciach
prowadzi sie prace obronne. Jeeli okolicznoeci zmusze mie do rzucenia
przeciw Anglii lotnictwa niemieckiego, zaistnieje groeba, ee Rosja ze swej
strony zacznie wywierae presje na poeudniu i paenocy, przed ktare bede
zmuszony cofae sie w milczeniu z tego powodu, ee nie bede dysponowae
przewage w powietrzu. Wawczas nie magebym rozpoczee natarcia dywizjami,
ktare sie znajduje na Wschodzie, przeciwko umocnieniom obronnym Rosjan bez
dostatecznego poparcia lotnictwa. Jeeli nadal znosie to niebezpieczeestwo,
wypadnie chyba stracie caey rok 1941 i sytuacja ogalna przy tym ani troche
sie nie zmieni. Odwrotnie, Anglia jeszcze bardziej bedzie sie sprzeciwiae
zawarciu pokoju, poniewae nadal bedzie liczye na partnera rosyjskiego. W
dodatku nadzieja ta naturalnie zacznie wzrastae w miare wzmacniania sie
pogotowia bojowego rosyjskich sie zbrojnych. Za tym wszystkim jeszcze sie
kryje amerykaeskie dostawy masowe materiaeaw wojennych, ktarych sie
spodziewa od 1942 r.
Nie mawiec jue o tym, Duce, trudno przypuszczae, by nam udzielono
takiego czasu. Albowiem przy tak gigantycznym skoncentrowaniu sie z obu
stron - byebym ze swej strony zmuszony kierowae na granice wschodnie coraz
wiecej sie pancernych i zwracie uwage Finlandii oraz Rumunii na
307

niebezpieczeestwo - istnieje moeliwoee, ee w pewnej chwili dziaea same
zaczne, strzelae. Moje cofniecie sie przynioseoby wielke utrate prestieu.
Byeoby to szczegalnie przykre, uwzgledniajec moeliwy wpeyw na Japonie.
Dlatego po deugich rozwaeaniach doszedeem do wniosku, ee lepiej bedzie
rozerwae te petle, zanim sama sie nie zacienie. Uwaeam, Duce, ee tym
wys'wiadcze w tym roku bodajee najwieksze useuge, jaka w ogale jest moeliwa
w sprawie naszego wspalnego prowadzenia wojny.
Zatem, moja ocena sytuacji ogalnej sprowadza sie do:
1. Francja nadal pozostaje niepewna. Nie ma pewnych
gwarancji tego, ee Afryka Paenocna nie okaee sie wkratce we
wrogim obozie.
2. Duce, jeeli miee na wzgledzie kolonie w Afryce Paenocnej,
to bodajee do wiosny se one poza wszelkim niebezpieczee
stwem. Przypuszczam, ee Anglicy swym ostatnim natarciem
chcieli zdeblokowae Tobruk. Nie sedze, by w najblieszym
czasie byli w stanie to powtarzye.
3. Hiszpania sie waha i - obawiam - dopiero wawczas
przejdzie na nasze strone, gdy bedzie rozstrzygniety wynik
caeej wojny.
Opar francuski w Syrii chyba nie potrwa deugo - z nasze
lub bez naszej pomocy.
O natarciu na Egipt do jesieni w ogale nie moee bye mowy.
Jednak uwzgledniajec sytuacje ogalne, uwaeam za rzecz
niezbedne, by pomyelee o koncentracji w Trypolisie zdolnych
do walki sie, ktare w razie potrzeby, moena bedzie rzucie na
Zachad. Ma sie rozumiee, Duce, ee o tych rozwaeaniach naleey
na razie zachowae milczenie, gdye w przeciwnym wypadku nie
bedziemy mogli eywie nadziei na to, ee Francja zezwoli na
przewaz broni przez swe porty.
Nie ma raenicy, czy Ameryka przystepi do wojny czy nie,
poniewae popiera jue naszych wrogaw ze wszelkich sie, ktare
potrafi zmobilizowae.
Sytuacja w samej Anglii jest zea, stale sie pogarsza zaopat
rzenie w eywnoee i surowce. Wola do walki krzepi sie w istocie
rzeczy tylko nadziejami, ktare se oparte wyeecznie na dwo'ch
czynnikach: Rosji i Ameryce. Nie mamy moeliwoeci usuniecia
Ameryki, lecz wykluczenie Rosji jest w naszej mocy. Zlikwido
wanie Rosji bedzie jednoczes'nie oznaczaeo ogromne uleenie
sytuacji Japonii w Azji Wschodniej, co umoeliwi z pomoce
ingerencji japoeskiej znaczne utrudnienie dziaeae Ameryka
naw.
Jak jue wspomniaeem, zdecydowaeem sie w tych warunkach poeoeye kres
obeudnej grze Kremla. Uwaeam, tzn. jestem pewien, ee Finlandia a takee
Rumunia wezme udziae w tej walce, kto'ra w koecu wyzwoli Europe na
przyszeoee od wielkiego niebezpieczeestwa. Generae Marat zakomunikowae, ee
Wy,
308

Duce, takee wystawicie co najmniej korpus. Duce, jeeeli macie taki
zamiar - ma sie rozumiee odbieram go z wdziecznym sercem - to na jego
realizacje bedzie doee czasu, gdye na tej ogromnej arenie dziaeae wojennych
nie moena bedzie zaczee ofensywy wszedzie i w tym samym czasie. Duce,
decydujecej pomocy moeecie udzielie tym, ee zwiekszycie swe siey w Afryce
Paenocnej - jeeli to. moeliwe - z perspektywe ofensywy od Trypolisu na
zachad; ee nastepnie zaczniecie tworzye zgrupowania wojsk, niech nawet
niewielkie, ktare w razie zerwania przez Francje umowy, natychmiast potrafie
wkroczye do niej razem z nami i wreszcie wzmoeeniem w,ojny powietrznej oraz
w miare moeliwoeci podwodnej na Morzu eradziemnym.
Co sie tyczy ochrony terytoriaw na Zachodzie - od Norwegii do Francji
weecznie - tam, jeeli brae pod uwage wojska ledowe, jesteemy doee silni, by
beyskawicznie zareagowae na kaede niespodzianke. Odnoenie wojny powietrznej
przeciw Anglii -przez pewien czas przytrzymywae⁷ sie obrony. Nie
oznacza to, ee nie jestes'my w stanie odpierae naloty brytyjskie na Niemcy.
Odwrotnie, mamy moeliwoee, jeeli zajdzie potrzeba jak i wczeeniej zadawae
bezlitosne uderzenia bombowe metropolii brytyjskiej. Nasze obronne lotnictwo
myeliwskie rawniee jest doee silne. Dysponujemy najlepszymi jakie mamy
eskadrami.
Duce, jeeli chodzi o walke na Wschodzie, to stanowczo bedzie trudna.
Jednak ani na chwile nie wetpie w jej wielki sukces. Przede wszystkim mam
nadzieje, ee w wyniku uda nam sie na deueszy czas zapewnie ogalne baze
eywnos'ciowe na Ukrainie. Bedzie ona dostawce tych zasobaw, ktare bye / moee
bede potrzebne nam w przyszeoeci. Oemielam sie dodae, ee - jeeli moena teraz
sedzie - tegoroczne plony w Niemczech przewiduje sie dobre; Zupeenie jest
rzecze dopuszczalne, ee Rosja sprabuje zniszczye rumueskie eradea ropy
naftowej. Stworzyliemy obrone, ktara - mam nadzieje - zachowa nas od tego.
Zadanie naszych armii polega na jak najszybszym usunieciu tej groeby.
Duce, jeeli dopiero teraz skierowuje ten list, to tylko dlatego, ee
ostateczna decyzja zostanie podjeta dopiero dzie o godz. 7 wieczorem.
Dlatego prosze serdecznie nikogo nie informowae o tym, szczegalnie Waszego
ambasadora w Moskwie, gdye nie ma absolutnej pewnoeci, ee nasze zakodowane
doniesienia nie zostane rozszyfrowane. Rozkazaeem zakomunikowae memu
weasnemu ambasadorowi o podjetych decyzjach dopiero w ostatniej chwili.
Materiae, ktary stopniowo zamierzam opublikowae, jest tak obszerny, ee
s'wiat zdziwi sie bardziej naszej wielkiej cierpliwoeci nie naszej decyzji,
jeeli nie naleey ona do wrogo usposobionej wobec nas czeeci spoeeczeestwa,
dla ktarej argumenty zawczasu nie maje eadnego znaczenia.
Duce, cokolwiek by sie staeo, krok ten nie pogorszy naszej sytuacji,
moee je tylko poprawie. Gdybym nawet bye zmuszony
309

przed koecem tego roku pozostawie w Rosji 60 lub 70 dywizji, bedzie to
jednak tylko czeee tych sie, ktare teraz musze stale trzymae na granicy
wschodniej. Niech tylko Anglia sprabuje nie wyciegnee wnioskaw z tych
groenych faktaw, w ktarych obliczu stanie. Po (zwolnieniu swego zaplecza
zdoeamy z potrajne siee uderzye w przeciwnika celem jego zniszczenia. Co
zaleey od nas, Niemcaw, bedzie - oemielam sie Was, Duce, zapewnie -
zrobione.
O wszystkich Waszych eyczeniach, rozwaeaniach i pomocy, ktarej Wy,
Duce, potraficie mi udzielie w przyszeej operacji, prosze donieee mi
osobiecie albo uzgodnie te kwestie przez Wasze organy wojenne z moim
dowadztwem naczelnym.
Na zakoeczenie pragneebym Warn powiedziee jeszcze jedno. Czuje sie
wewnetrznie znowu wolny, gdy doszedeem do takiej decyzji. Wspaepraca ze
Zwiezkiem Radzieckim czesto mi cieeyea pomimo szczerego deeenia do
osiegniecia ostatecznego odpreeenia. Albowiem wydawaeo mi sie to zerwaniem z
cate moje przeszeoecie, moim ewiatopogledem i mymi poprze.dnimi
zobowiezaniami. Jestem szczeeliwy, ee pozbyeem sie tego moralnego
brzemienia.
eecze serdeczne i koleeeeskie pozdrowienia.
Do Jego wysokos'ci
szefa kralewskiego rzedu weoskiego
Benito Mussoliniego, Rzym
107. MEMORANDUM SEKRETARZA STANU WEIZSACKERA
Memorandum
Berlin, 21 czerwca 1941 r.
Sekretarz stanu
Wydziae polityczny, nr 411
Rosyjski posee peenomocny, ktary dzie chciae odwiedzie Ministra spraw
zagranicznych Rzeszy i zamiast tego bye odeseany do mnie, zeoeye mi wizyte
dzie wieczorem o 21.30 i wreczye zaeeczone tu note werbalne. W nocie
przypomina sie o skardze rzedu rosyjskiego z dn. 21 kwietnia bieeecego
roku¹ z powodu 80 wypadkaw zalatywania samolotaw niemieckich na
terytorium radzieckie wiosne tego roku. W nocie sie mawi, ee byeo jeszcze
180 podobnych zalatywae, przeciwko kto'rym
310

radziecka strae pogranicza zgeaszaea w kaedym wypadku protest
przedstawicielom niemieckim na granicy. Mimo to zdarzenia te przybraey
charakter systematyczny i zamierzony.
Na zakoeczenie w nocie werbalnej wyraea sie przekonanie, ee rzed
niemiecki poczyni kroki celem poeoeenia kresu tym naruszeniom granicznym.
Odpowiedziaeem radzieckiemu poseowi peenomocnemu co nastepuje. Poniewae
nie znam szczegaeaw i miedzy innymi nie jestem zorientowany w protestach na
granicy, o ktarych rzekomo powiadomiono weadze miejscowe, bede zmuszony do
przekazania noty werbalnej kompetentnym instancjom. Nie chce wyprzedzae
odpowiedzi rzedu niemieckiego. Pragneebym na razie oewiadczye, ee odwrotnie
byeem informowany o licznych naruszeniach granicy niemieckiej przez samoloty
radzieckie; dlatego powad do niezadowolenia daje nie rzed niemiecki, lecz
rosyjski.
Gdy pan Dekanozow prabowae kontynuowae rozmowe, powiedziaeem mu, ee
poniewae jestem innego nie on zdania i naleey czekae na odpowiede mego
rzedu, lepiej bedzie nie poruszae geebiej tej kwestii. Odpowiedzi udzieli
sie paz'niej.
Posee sie zgodzie i odszede.
Poniewae w danej chwili nie tyeo na miejscu teumacza niemieckiego,
poprosieem radce von Grundherra, by bye obecny podczas rozmowy jako
s'wiadek.
Niniejsze memorandum przedstawia sie do rozpatrzenia Ministrowi spraw
zagranicznych Rzeszy.
von Weizsacker

¹ Patrz dokument nr 96. - Przyp. J. F.
108. NOTA WERBALNA POSELSTWA ZSRR DO RZeDU NIEMIECKIEGO
Berlin, 21 czerwca 1941 r. Przekead [na jezyk niemiecki]
Poselstwo Zwiezku Socjalistycznych Republik Radzieckich w Niemczech Nr
013166
Nota werbalna
Poselstwo Zwiezku Socjalistycznych Republik Radzieckich w Niemczech ma
zaszczyt na zlecenie Rzedu Radzieckiego oewiadczye co nastepuje:
311

Komisariat Ludowy Spraw Zagranicznych ZSRR zawiadomie note werbalne, z
dn. 21 kwietnia ambasade niemiecke w Moskwie o naruszeniach granicy Zwiezku
Socjalistycznych Republik Radzieckich przez samoloty niemieckie; w okresie
od 27 marca do 18 kwietnia bieeecego roku byeo 80 takich wypadkaw
zarejestrowanych przez radziecke strae pogranicza. Dotychczas nie otrzymano
odpowiedzi rzedu niemieckiego na wyeej wymienione note. Ponadto Rzed
Radziecki musi oewiadczye, ee samoloty niemieckie nie tylko nie zaprzestaey
naruszee granicy radzieckiej w ciegu ostatnich dwo'ch miesiecy, a mianowicie
od 19 kwietnia bieeecego roku do 19 czerwca bieeecego roku weecznie, lecz
staey sie one czestsze i przybraey charakter systematyczny. W ciegu tego
okresu ich liczba wyniosea sto osiemdziesiet, przy czym o kaedym z nich
radziecka strae pogranicza wystosowywaea protest do przedstawicieli
niemieckich na granicy. Systematyczny charakter tych letaw oraz fakt, ee w
kilku wypadkach samoloty niemieckie wtargaey sie do granic ZSRR na 100-150 i
wiecej kilometraw, wykluczaje moeliwoee tego, ee naruszenia byey
przypadkowe.
Rzed Radziecki, zwracajec uwage Rzedu Niemieckiego na podobne sytuacje,
oczekuje od Rzedu Niemieckiego podjecia s'rodkdw celem zaprzestania naruszee
granicy radzieckiej przez samoloty niemieckie.
109. AMBASADOR SCHULENBURG DO MSZ NIEMIEC
Telegram
Moskwa, 22 czerwca 1941 - 1.17 Otrzymany 22 czerwca 1941 - 2.30
Pilne!
Nr 1424 z dn. 21 czerwca 1941 r.
Tajne!
Moeotow wezwae mie tego wieczora do siebie o 9.30 Po tym, gdy
przypomniae o rzekomo powtarzajecych sie naruszeniach granicy przez samoloty
niemieckie i zaznaczye, ee Dekanozow otrzymae z tego powodu wskazo'wke o
odwiedzeniu Ministra spraw zagranicznych Rzeszy, Moeotow os'wiadczye co
nastepuje:
Istnieje szereg wskazawek dotyczecych tego, ee rzed niemiecki jest
niezadowolony z rzedu radzieckiego. Kreee nawet pogeoski, ee zbliea sie
wojna miedzy Niemcami a Zwiezkiem Radzieckim. Opieraje sie one na fakcie, ee
dotychcas ze strony
312

Niemiec nie byeo jeszcze reakcji na komunikat TASS z dn. la czerwca; ie
nie bye nawet opublikowany w Niemczech. Rzed radziecki nie jest w stanie
zrozumiee przyczyn niezadowolenia Niemiec. Jeeli za przyczyne niezadowolenia
poseueyea kwestia jugoseowiaeska, to on - Moeotow - jest przekonany, ee w
swych poprzednich oewiadczeniach jue je wyjaenie, poza tym nie jest zbyt
aktualna. [Moeotow] byeby wdzieczny, gdybym potrafie mu wyjaenie, co
doprowadzieo do obecnego stanu rzeczy w stosunkach niemiecko-radzieckich.
Odrzekeem, ee nie moge mu dae odpowiedzi na to pytanie, gdye nie
dysponuje informacje dotyczece tej sprawy; jednak przekaee jego komunikat do
Berlina.
Schulenburg
110. ZAPIS ROZMOWY MIeDZY RIBBENTROPEM I AMBASADOREM RADZIECKIM W
BERLINIE DEKANOZOWEM
22 czerwca 1941 r. o godzinie 4 rano Kancelaria Ministra spraw
zagranicznych Rzeszy
Minister spraw zagranicznych Rzeszy rozpoczee rozmowe od uwagi, ee
wrogi stosunek rzedu radzieckiego wobec Niemiec i powaena groeba, ktare
Niemcy upatruje w koncentracji wojsk [rosyjskich] na wschodniej granicy
Niemiec, zmusiey Rzesze do powziecia wojennych erodkaw zaradczych. Dekanozow
znajdzie szczegaeowe przedstawienie motywaw objaeniajecych pozycje niemiecke
w memorandum, ktare wrecza mu Minister spraw zagranicznych Rzeszy. Minister
spraw zagranicznych Rzeszy dodae, ee bardzo go martwi taki rozwaj stosunkaw
niemiecko-radzieckich, poniewae w szczegalnoeci bardzo sie starae sprzyjae
nawiezaniu lepszych stosunkaw miedzy dwoma krajami. Jednak niestety sie
okazaeo, ee sprzecznoeci ideologiczne miedzy dwoma krajami staey sie
silniejsze nie dyktuje zdrowy rozsedek. Dlatego on, Minister spraw
zagranicznych porzucie swe nadzieje. Minister spraw zagranicznych Rzeszy
powiedziae na zakoeczenie, ee nic nie moee dodae do swych uwag.
Dekanozow odpowiedziae, ee prosie o spotkanie z Ministrem spraw
zagranicznych Rzeszy, gdye chciae mu zadae w imieniu rzedu radzieckiego
kilka pytae, ktare jego zdaniem wymagaje wyjaenienia.
313

Minister spraw zagranicznych Rzeszy odrzeke na to, ee nic wiecej nie
moee dodae do tego, co jue oewiadczyf. Miae nadzieje, ee oba paestwa znajde
sposo'b utrzymania wzajemnych rozsednych stosunkaw. Doznae rozczarowania do
swej nadziei z przyczyn szczegaeowo przedstawionych w memorandum, kto're
przed chwile wreczye. Wroge polityke rzedu radzieckiego wobec Niemiec, ktara
osiegneea punkt kulminacyjny po zawafciu paktu z Jugoseawie, podczas
konfliktu niemiecko-jugoseowiae-skiego, moena byeo obserwowae w ciegu roku.
W chwili, gdy Niemcy se wciegniete do walki nie na eycie, lecz na emiere,
pozycja Rosji Radzieckiej - a mianowicie: skoncentrowanie rosyjskich sie
zbrojnych na samej granicy - stanowi take powaene groebe dla Rzeszy, ee
Fuhrer zdecydowae powziee wojenne erodki zaradcze. Zatem, polityka
kompromisaw miedzy dwoma krajami okazaea sie bezowocna. Nie jest to jednak w
eadnej mierze wina rzedu Rzeszy, ktary eciele przestrzegae ukeadu
niemiecko-rosyjskiego. Raczej eeczy" sie to z wroge pozycje Rosji
Radzieckiej wobec Niemiec. Od dzisiejszego ranka Niemcy pod wpeywem powaenej
groeby o charakterze politycznym i wojennym, ktara pochodzi od Rosji
Radzieckiej, przedsiebiore odpowiednie przeciwdziaeania wojenne. Minister
spraw zagranicznych Rzeszy ubolewa, ee nie moee nic dodae do swych uwag,
zweaszcza dlatego, ee sam doszede do wniosku, ee pomimo powaenych wysiekaw
nie osiegnee sukcesaw w uksztaetowaniu rozsednych stosunkaw miedzy dwoma
krajami.
Dekanozow kratko odpowiedziae, ee ze swej strony rawniee ubolewa nad
takim rozwojem wydarzee opartym na zupeenie mylnej pozycji rzedu
niemieckiego; uwzgledniajec sytuacje, nie moee nic dodae, pracz tego, ee
status ambasady rosyjskiej naleey uzgodnie z kompetentnymi weadzami
niemieckimi.
Nastepnie opuecie Ministra spraw zagranicznych Rzeszy.
Radca Schmidt
314

Fotokopia dokumentu nr 110

Z WYSTePIENIA W. MOeOTOWA W RADIU. 22 CZERWCA 1941 R.

23 czerwca 1941 r.
Obywatele i obywatelki Zwiezku Radzieckiego!
Rzed radziecki i jego szef tow. Stalin polecili mi oewiadczye co
nastepuje:
Dzie o godzinie 4 nad ranem wojska niemieckie napadey na nasz kraj bez
zgeaszania jakichkolwiek roszczee i wypowiedzenia wojny. Zaatakowaty nasze
granice w wielu miejscowoeciach i poddaey bombardowaniu ze swych samolotaw
nasze miasta -- eytomierz, Kijaw, Sewastopol, Kowno i wiele innych, przy
czym zostato zabitych i rannych ponad dwieecie osab. Naloto'w wrogich
samolotaw i obstrzaeu artyleryjskiego dokonano takee z terenaw rumueskich i
fieskich.
Ten nieseychany napad na nasz kraj jest bezprzykeadnym wia-roeomstwem w
dziejach cywilizowanych narodaw. Dokonano napadu na nasz kraj pomimo tego,
ee miedzy ZSRR a Niemcami bye zawarty ukead o nieagresji i rzed radziecki
sumiennie wykonywae wszystkie jego warunki. Napadu dokonano na nasz kraj
pomimo tego, ee w ciegu caeego czasu trwania tego ukeadu rzed niemiecki nie
mage zgeosie wobec ZSRR eadnej pretensji dotyczecej przestrzegania ukeadu.
Caea odpowiedzialnoee za ten zbrodniczy napad na Zwiezek Radziecki
caekowicie spada na niemieckich przywadcaw faszystowskich.
Jue po dokonanym napadzie ambasador niemiecki w Moskwie Schulenburg o
godzinie 5 minut 30 rano zeoeye mnie, jako Komisarzowi ludowemu spraw
zagranicznych, oewiadczenie w imieniu swego rzedu o tym, ee rzed niemiecki
zdecydowae wydae wojne ZSRR w zwiezku ze skoncentrowaniem jednostek Armii
Czerwonej przy wschodniej granicy niemieckiej.
W odpowiedzi oewiadczyeem w imieniu rzedu radzieckiego, ee rzed
niemiecki do ostatniej chwili nie zgeaszae eadnych roszczee rzedowi
radzieckiemu, ie Niemcy napadey na ZSRR pomimo pokojowej pozycji Zwiezku
Radzieckiego i ee tym samym Niemcy faszystowskie se strone napadajece.
Na zlecenie rzedu Zwiezku Radzieckiego musze takee oewiadczye, ee nasze
wojska i nasze lotnictwo w eadnym punkcie nie naruszyey granic i dlatego
zeoeone dzie' rano przez radio rumueskie oewiadczenie, ee jakoby lotnictwo
radzieckie ostrzelaeo lotniska rumueskie, jest kompletnym keamstwem i
prowokacje. Takim samym keamstwem i prowokacje jest dzisiejsza deklaracja
Hitlera, kto'ry prabuje wsteczne date, sklecie materiae oskareajecy w spra-
316

wie nieprzestrzegania przez Zwiezek Radziecki paktu
radziecko-niemieckiego.
Teraz, gdy napad na Zwiezek Radziecki jest faktem dokonanym, rzed
radziecki wydae naszym wojskom rozkaz -- odeprzee zbo'jecki napad i wypedzie
wojska niemieckie z terytorium naszej ojczyzny.
Wojne te narzuci)' nam nie nardd niemiecki, nie robotnicy, chtopi i
inteligencja niemiecka, ktarych cierpienia dobrze rozumiemy, lecz klika
krwioeerczych przywadcaw Niemiec, ktarzy ujarzmili Francuzaw, Czechaw,
Polakaw, Serbaw, Norwegie, Belgie, Danie, Holandie, Grecje i inne narody...
Obywatele i obywatelki Zwiezku Radzieckiego, rzed nawoeuje do wiekszego
zespolenia swych szeregaw wokae naszej stawnej partii bolszewickiej, wokae
rzedu radzieckiego, wokae naszego wielkiego wodza tow. Stalina.
Nasza sprawa jest seuszna. Wrag zostanie rozbity. Zwyciestwo bedzie
nasze.

DODATEK
Z referatu N. Chruszczowa na zamknietym posiedzeniu
XX Zjazdu KPZR
Luty 1956 r.
STALIN I WOJNA
Skupienie weadzy w rekach jednego czeowieka -- Stalina -- doprowadzieo
do powaenych skutkaw podczas Wielkiej Wojny Narodowej.
GdybysYny wzieli nasze liczne powies'ci, filmy oraz historyczne
„prace naukowe", to zgodnie z nimi rola Stalina w Wojnie Narodowej
jest caekiem nieprawdopodobna. Stalin rzekomo wszystko przewidziae. Armia
Radziecka na podstawie planu strategicznego, opracowanego przez Stalina na
deugo przed tym, zastosowaea taktyke tak zwanej „obrony aktywnej",
tzn. taktyke, kto'ra pozwoliea Niemcom dojee do Moskwy i Stalingradu.
Stosujec take, taktyke, Armia Radziecka jakoby jedynie dzieki geniuszowi
Stalina przeszea do natarcia i zeamaea opo'r wroga. Zwyciestwo histotyczne
odniesione przez siey zbrojne Kraju Rad, przez nasz bohaterski narad w
takich powieeciach, filmach i „pracach naukowych" caekowicie sie
przypisuje geniuszowi strategicznemu Stalina.
Powinnis'my uwaenie przeanalizowae te sprawe dlatego, ee ma ogromne
znaczenie nie tylko z punktu historycznego, lecz takee
polityczno-wychowawczego i praktycznego.
Jak byeo w rzeczywistoeci? Przed wojne caea nasza prasa oraz praca
polityczno-wychowawcza wyraeniaey sie cheepliwe tonacje: jeeli wrag wkroczy
na ewiete, ziemie radziecke, to kaedy cios odwzajemnimy potrajnym ciosem,
bedziemy bic wroga na jego terytorium i wygramy wojne bez wiekszych strat.
Jednak te deklaratywne oewiadczenia nie byey poparte konkretnymi faktami,
ktare w rzeczywistoeci by gwarantowaey nietykalnoee naszych granic.
Podczas wojny i po wojnie Stalin wysunee teze, ee ta tragedia, ktare
przeeye nasz narad w pierwszym okresie wojny, byea wynikiem
„nieoczekiwanego" napadu Niemiec na Zwiezek Radziecki. Ale,
towarzysze, to nie jest zgodne z prawde. Hitler, gdy tylko doszede do weadzy
w Niemczech, postawie sobie za zadanie zniszczenie komunizmu. Faszys'ci
mawili o tym otwarcie, nie uk-

W 1959 r. referat zostae wydany w postaci broszury nakeadem 1 milion
egzemplarzy. Jednakee natychmiast caey nakead zostaf zniszczony. Jedynie
niewielka jego czesc sprzedano na Zachodzie.
318

rywajec swych planaw. Tworzyli raenorodne pakty i bloki, by osiegnee
ten cel agresywny. Na przykead oseawione oe Berlin-- Rzym--Tokio. Liczne
fakty z okresu przedwojennego dobitnie wskazuje na to, ee Hitler sie
szykowae na caeego, by rozpoczee wojne przeciwko paestwu radzieckiemu i ee
skupiae przy granicach radzieckich ogromne formacje wojskowe, w tym
pancerne.
Obecnie zostaey opublikowane dokumenty, z ktarych wynika, ee jue 3
kwietnia 1941 r. Churchill uprzedzae przez ambasadora angielskiego w ZSRR
Crippsa osobiecie Stalina o tym, ee Niemcy rozpoczeli przegrupowanie swych
sie zbrojnych celem napadu na Zwiezek Radziecki.
Samo przez sig rozumie, ie Churchill zrobie to nie z pobudek
przyjacielskich do narodu radzieckiego. Czynie to w swych celach
imperialistycznych -- doprowadzie Niemcy i ZSRR do krwawej wojny i tym samym
umocnie poeoeenie Imperium Brytyjskiego.
Jednak Churchill w swych pamietnikach przekonuje, ee sie starae
„ostrzec Stalina i zwracie jego uwage na groeece niebezpieczeestwo".
Churchill uparcie podkreelae to w swych telegramach z dn. 18 kwietnia i
nastepnych dni. Jednakee Stalin nie zwracie eadnej uwagi na te ostrzeeenia.
Co wiecej, Stalin wydae rozporzedzenie nie zwracae uwagi na podobne
informacje, by nie sprowokowae poczetku dziaeae wojennych.
Powinnis'my oewiadczye, ee informacja o przygotowywanym napadzie
zbrojnym Niemiec na Zwiezek Radziecki nadchodziea takee z naszych weasnych
eradee wojskowych i dyplomatycznych. Poniewae kierownictwo byeo nastawione
przeciwko podobnej informacji, odsyeano je z uczuciem obawy i sytuacje w
niej oceniano doee poweciegliwie.
Tak na przykead w doniesieniu, ktare radziecki attache wojskowy kapitan
Woroncow wyseae 6 maja 1941 r. z Berlina, oewiadczano co nastepuje:
„Obywatel radziecki Bozer ... doniase zastepcy attache marynarki
wojennej, ee zgodnie z informacje otrzymane od pewnego oficera niemieckiego,
ktary pracuje w kwaterze osobistej Hitlera, 14 maja Niemcy sie szykuje do
napadu na Zwiezek Radziecki od strony Finlandii, krajaw nadbaetyckich i
eotwy. Jednoczeenie sie dokona zmasowanych nalotaw powietrznych na Moskwe i
Leningrad, a takee wysadzi sie, desant na miasta graniczne..."
22 maja 1941 roku zastepca attache wojskowego w Berlinie-- Cheopaw -- w
swym referacie zakomunikowae, ee „...natarcie armii niemieckiej
wyznaczono na dziee 15 czerwca, jednak jest moeliwe, ee nastepi w pierwszych
dniach czerwca..."
W depeszy nadanej z naszej ambasady w Londynie z date 18 czerwca 1941
roku mawieo sie:
319

„Cripps jest geeboko przekonany o nieuniknionoeci konfliktu
zbrojnego miedzy Niemcami i ZSRR, ktary sie zacznie nie paeniej jak w
poeowie czerwca. Wedeug Crippsa, Niemcy jue skoncentrowali 147 dywizji
(weecznie z sieami powietrznymi i jednostkami pomocniczymi) wzdeue granic
radzieckich..."
Pomimo tych wyjetkowo powaenych ostrzeeee nie poczyniono niezbednych
krokaw w celu odpowiedniego przygotowania naszego kraju do obrony i
zapobieeenia niespodziewanemu napadowi.
Czy mieliemy czas na takie przygotowanie i moeliwos'ci do tego? Tak,
mieliemy. Nasz przemyse bye dostatecznie rozwiniety, by zaopatrzye armie
radziecke we wszystkie niezbedne rzeczy. Dobitnie ewiadczy o tym fakt, ee
chociae w pierwszych latach wojny straciliemy prawie poeowe naszego
przemyseu, a takee waene obwody przemyseowe i rolnicze w wyniku okupacji
Ukrainy, Kaukazu Paenocnego i innych zachodnich regionaw kraju, paestwo
radzieckie potrafieo jednak zorganizowae produkcje amunicji we wschodnich
regionach, ustawiajec tam wyposaeenie przywiezione z zachodnich regionaw
przemyseowych, i wyposaeye nasze wojsko we wszystko niezbedne do
rozgromienia wroga.
Nasze straty podczas wojny byeyby znacznie mniejsze, gdyby nasz
przemyse zostae w pore i w odpowiedni sposab zmobilizowany do pracy na
potrzeby armii. Jednak takiej mobilizacji nie rozpoczeto na czas. I jue w
pierwszych dniach wojny staeo sie rzecze, oczywiste, ee nasza armia byea ele
uzbrojona, ee brakowaeo nam artylerii, czoegaw i samolotaw, by odrzucie
wroga.
Nauka i technika radziecka stworzyey ewietne modele czoegaw i dziae
artyleryjskich jeszcze przed poczetkiem wojny. Jednakee produkcja masowa
tych rodzajaw broni nie byea zorganizowana w pore i faktycznie zaczeliemy
odnowienie naszego uzbrojenia dopiero w przededniu wojny. W wyniku przed
napadem wroga na ziemie radziecke nie mieliemy ani starego sprzetu, z
ktarego nie korzystano wiecej w przemyele obronnym, ani nowego, ktary
dopiero zamierzaliemy zainstalowae w zakeadach wojskowych. Szczegalnie ele
wygledaey sprawy z artylerie; nie byea takee zorganizowana produkcja
amunicji przeciwpancernej. Wyjaenieo sie, ee wiele umocnionych regionaw byfo
niezdolnych do obrony, gdye stare rodzaje uzbrojenia wycofano, nowej zae
broni jeszcze nie otrzymano.
Niestety, dotyczyeo to nie tylko czoegaw, artylerii i samolotaw. Na
poczejtku wojny nie mieliemy nawet dostatecznej liczby karabinaw, by uzbroie
zmobilizowany narad. Pamietam, jak w owych dniach zatelefonowaeem z Kijowa
do towarzysza Malenkowa i powiedziaeem mu: „Dueo jest ochotnikaw,
kto'rzy chce wstepie do wojska i eedaje broni. Powinniecie dac' nam broe".
Malenkow odpowiedziae mi: „Nie moeemy dac wam broni. Wy-
320

syiamy wszystkie karabiny do Leningradu, musicie uzbrajae. sie sami".
{Poruszenie na sali)
Taka byea sytuacja z uzbrojeniem.
W zwiezku z tym nie moena zapomniee na przykead nastepujecego faktu.
Niedeugo przed napadem armii hitlerowskiej na Zwiezek Radziecki Kirponos,
ktdry wawczas bye dowadce, kijowskiego specjalnego okregu wojskowego
(paeniej zostae zabity na froncie), pisae do Stalina, ee armie niemieckie
stoje nad Bugiem i ee prawdopodobnie w najblieszej przyszeoeci przejde do
natarcia. Zgodnie z tym Kirponos proponowae stworzye poteene obrone,
ewakuowae okoeo 800.000 osab z regionaw granicznych, a takee zbudowae szereg
oerodkaw obronnych, w tym rowy przeciwczoegowe, okopy itp.
Moskwa na to odpowiedziaea, ee rozpoczecie takich przedsiewziee byeoby
prowokacje, ee nie naleey zaczynae jakichkolwiek przygotowawczych prac
obronnych wzdeue granic, by nie dae Niemcom eadnego powodu do wszczecia
dziaeae wojennych. W wyniku tego nasze granice okazaey sie niedostatecznie
przygotowane do odparcia napaeci wroga.
Gdy armie faszystowskie rzeczywiecie wtargneey na terytorium radzieckie
i zaczeey sie dziaeania wojenne, Moskwa wydaea rozkaz, by nie otwierae
ognia. Dlaczego? Dlatego, ie Stalin nie zwaeajec na oczywiste fakty myelae,
ee wojna jeszcze sie nie zaczeea, ee wszystko to byeo dziaeaniem
prowokacyjnym ze strony kilku niezdyscyplinowanych jednostek armii
niemieckiej i ee dziaeania odwetowe mogeyby poseueye powodem do rozpoczecia
wojny przez Niemcy.
Znany jest rawniee nastepujecy fakt. W przeddziee wtargniecia armii
hitlerowskiej na tereny Zwiezku Radzieckiego pewien obywatel niemiecki
przekroczye granice, i oewiadczye, ee armie niemieckie otrzymaey rozkaz
rozpoczecia dziaeae wojennych przeciw Zwiezkowi Radzieckiemu w nocy na 21
czerwca, o godzinie 3.
0 tym natychmiast zakomunikowano Stalinowi, jednakee on i
na to nie zwracie eadnej uwagi.
Jak widzicie, ignorowane byey wszystkie ostrzeeenia niektarych dowadcaw
wojskowych, doniesienia zbiegaw z armii nieprzyjaciela
1 nawet otwarte wrogie dziaeania przeciwnika. Czy moee seueye to
przykeadem czujnos'ci przywo'dcy partii i geowy paestwa w takim
szczegalnie waenym momencie historycznym?
Jakie wiec byey skutki tego beztroskiego stosunku, ignorowania
oczywistych faktaw? Wynik bye taki, ee jue w pierwszych godzinach i dniach
wojny wrag zniszczye w naszych obwodach przygranicznych wieksze czeee
naszych sie powietrznych artylerii i innego wyposaeenia wojennego;
zlikwidowae znaczne liczbe naszej kadry wojskowej i zdezorganizowae nasze
kierownictwo
321

wojskowe. Wskutek tego nie mogliemy zapobiec posuwaniu sie przeciwnika
w geeb kraju.
Bardzo bolesne konsekwencje, szczegalnie na poczetku wojny, przynioseo
zlikwidowanie przez Stalina wielu osab z korpusu oficerskiego armii oraz
pracownikaw politycznych w latach 1937--41. Powodem byey jego podejrzliwoee
i oszczercze oskareenia. W tym okresie represje byey zastosowane wobec
okreelonych warstw kadry wojskowej, zaczynajec doseownie od dowadcaw
kompanii oraz batalionaw i koeczec na przywadcach wyeszych formacji
wojskowych. W tym czasie prawie caekowicie zostaea zlikwidowana kierownicza
kadra wojskowa, ktara zdobyea dos'wiadczenie wojenne w Hiszpanii i na
Dalekim Wschodzie.
Prowadzona na szeroke skale polityka represji przeciwko kadrze
wojskowej doprowadziea takee do upadku karnoeci wojskowej, gdye w ciegu
kilku lat oficerom raenych stopni i nawet eoenierzom bedecym czeonkami
organizacji partyjnej i komsomolskiej wpajano koniecznos'e
„demaskowania" swych naczelnikaw jako skrytych wrogaw. (Poruszenie na
sali.) Rzecze naturalne jest, ee w pierwszym okresie wojny negatywnie to sie
odbieo na stanie karnos'ci wojskowej.
Jak wiecie, przed wojne myemy posiadali znakomite kadry wojskowe, ktare
niewetpliwie byey oddane partii i ojczyenie. Wystarczy powiedziee, ee ci,
ktarym sie udaeo przeeye pomimo okrutnych tortur, jakim byli poddawani w
wiezieniach, od pierwszych dni wojny wykazali sie jako prawdziwi patrioci i
bohatersko walczyli ku chwale ojczyzny. Mam na myeli takich towarzyszy, jak
Rokossowski (ktary -- jak wiecie -- bye aresztowany i siedziae w wiezieniu),
Gorbatow, Mereckow (ktary jest delegatem na obecnym zjeedzie), Podias
(ewietny dowadca, polege na froncie) i wielu, wielu innych. Jednakee wielu
podobnych dowadcaw zgineeo w obozach i wiezieniach, wojsko nie ujrzaeo ich
wiecej.
Wszystko to doprowadzieo do sytuacji, jaka istniaea na poczetku wojny i
stanowiea ogromne zagroeenie dla naszej ojczyzny.
Byeoby nieseusznie zapominae, ee po pierwszych powaenych
niepowodzeniach i kleskach na froncie Stalin myelae, ie nadszede kres. W
jednym ze swych przemawiee wygeoszonych w owych dniach powiedziae:
„Wszystko, co stworzye Lenin, straciliemy na zawsze".
Po tym w ciegu deugiego czasu Stalin faktycznie nie dowodzie
dziaeaniami wojennymi, zaprzestae w ogale wszelkiej dziaealnoeci. Do
aktywnego kierownictwa powracie dopiero wtedy, gdy kilku czeonkaw Biura
Politycznego odwiedzieo go i powiedziaeo, ee naleey niezweocznie poczynie
okreelone kroki, by polepszye sytuacje na froncie.
Dlatego groene niebezpieczeestwo, jakie zawiseo nad nasze ojczyzne w
pierwszym okresie wojny, w zasadzie naleey zaliczye
322

na koszt nieweaeciwych metod kierownictwa Stalina paestwem i partie.
Mawimy jednak nie tylko o poczetkowym momencie wojny, ktary doprowadzie
do powaenej dezorganizacji naszej armii i wyrzedzie ogromne straty. Nawet po
rozpoczeciu wojny nerwowoee i histeria wykazane przez Stalina oraz wtrecanie
sie do kierownictwa dziaeaniami wojennymi wyrzedziey naszej armii powaene
szkody.
Stalin bye daleki od zrozumienia rozwijajecych sie na froncie
rzeczywistych dziaeae. I to jest rzecze zrozumiaee, jeeli uwzglednie, ze w
ciegu caeej Wojny Narodowej ani razu nie zwiedzie eadnego odcinka frontu,
ani jednego wyzwolonego miasta, z wyjetkiem kratkiej przejaedeki szose
moeajske, gdy na froncie zapanowaea niezachwiana sytuacja. Temu wypadkowi
poewiecone zostaey liczne utwory literackie obfitujece w przeroene wymysey i
mnastwo obrazaw.
Stalin jednoczeenie wtrecae sie do przeprowadzanych operacji wojskowych
i wydawae rozkazy, ktare nie uwzgledniaey rzeczywistego stanu rzeczy na
danym odcinku frontu i ktare nie mogey doprowadzie do niczego innego, procz
ogromnych strat w ludziach.
Przy tej okazji pozwole sobie na przytoczenie jednego
charakterystycznego faktu ukazujecego, jak Stalin dowodzie operacjami
wojskowymi na froncie. Na tym zjeedzie jest obecny marszaeek Bagramian,
ktary swego czasu kierowae opracowaniem operacji w sztabie Frontu
Poeudniowo-Zachodniego. Moee potwierdzie to, co powiem.
Kiedy w 1942 roku w okolicach Charkowa wytworzyea sie nadzwyczaj
powaena sytuacja dla naszej armii, zdecydowaliemy seusznie, by nie
przeprowadzae operacji, ktarej celem byeo okreeenie Charkowa, gdye
rzeczywista sytuacja w owym czasie byea taka, ie kontynuowanie tej akcji
grozieoby zgubnymi skutkami dla naszej armii.
Zawiadomiliemy o tym Stalina, przekonujec, ee powstaea sytuacja wymaga
rewizji planaw operacyjnych, by wrag nie miae moeliwoeci zniszczenia
znacznego zgrupowania naszych wojsk.
Na przekar zdrowemu rozsedkowi Stalin odrzucie nasze propozycje i wydae
rozkaz kontynuowania okreeenia Charkowa pomimo, ee w tym czasie licznym
zgrupowaniom naszych wojsk grozieo okreeenie i zniszczenie.
Zatelefonowaeem do Wasilewskiego i poprosieem go:
„Aleksandrze Michajeowiczu, wee mape (Wasilewski jest tu obecny)
i pokae towarzyszowi Stalinowi sytuacje, jaka sie wytworzyea". Naleey
zaznaczye, ee Stalin opracowywae operacje na globusie. (Oeywienie na sali).
Tak, towarzysze, zazwyczaj brae globus i eledzie na nim linie frontu.
Powiedziaeem tow. Wasilewskiemu: „Pokae mu sytuacje na mapie; w takich
warunkach nie moeemy
323

kontynuowae' zamierzonej operacji. Naleey zmienie stare decyzje dla
dobra sprawy".
Wasalewski odrzeke mi, ee Stalin zbadae jue te sprawe i ee on, "7ski,
odmawia powtarnej rozmowy ze Stalinem na ten temat, poniewae ten ostatni nie
eyczy sobie eadnych sporaw z po-¹ tej operacji.
� mojej rozmowie z Wasilewskim zadzwonieem do Stalina "a
tnisko. Stalin jednak sie nie zgeosie, do telefonu podszede
>w. Powiedziaeem towarzyszowi Malenkowowi, ee dzwo-
. -• z frontu i pragneebym porozmawiae osobiecie ze Stalinem.
, i .'akomunikowae mi przez Malenkowa, ee musze rozmawiae
nkowem. Oewiadczyeem powtarnie, ee chce przekazae oso-
Stalinowi o groenej dla nas sytuacji na froncie. Jednakee
nie wziee seuchawki i znowu oewiadczye, ee powinienem
lawiac z nim przez Malenkowa, chociae w tym czasie bye w
'oeci paru krokaw od telefonu.
Gdy Stalin „wyseuchae" w taki sposad naszej proeby, powiedziae:
„Zostawie wszystko tak, jak jest!"
I co sie wydarzyeo w wyniku tego? Czegoemy i oczekiwali. Niemcy
okreeyli zgrupowanie naszych wojsk, wskutek czego stracilis'my setki tysiecy
naszych eoenierzy. Oto mamy przykead „geniuszu" wojennego Stalina; oto
ile to nas kosztowaeo! (Poruszenie na sali.) Pewnego razu po zakoeczeniu
wojny, podczas spotkania Stalina' ; czeonkami Biura Politycznego, Anastaz
Mikojan zauwaeye, ie izczow prawdopodobnie miae racje, gdy telefonowae w
spra-peracji charkowskiej, i ee daremnie jego propozycja nie przyjeta.
mylibyecie, w jaki szae wpade Stalin! Jak moena byeo przy-, ee on,
Stalin, nie miae racji! Przeciee jest „geniuszem", -sas' nie moee sie
mylie! Kaedy moee sie mylie, lecz Stalin ' ee nigdy nie popeeniae beedaw, ee
zawsze miae racje. Nigdy •ie nie przyznawae, ee popeenie jakie beed,
wielki lub maey, ee popeenie ich caey szereg, zarawno w kwestiach teore-h
jak tee w dziaealnoeci praktycznej. Po zakoeczeniu tego rrawdopodobnie
bedziemy inaczej oceniae wiele operacji mych oraz przedstawiae je w
prawdziwym ewietle. Taktyka, na ktarej prowadzeniu nalegae Stalin, nie
znajecy podstaw kierownictwa operacjami bojowymi, kosztowaea nas wiele krwi,
dopaki wreszcie nie udaeo sie powstrzymae nieprzyjaciela i i sejee do
ofensywy.
Woj! ^!">wi wiedze, ee Stelin jue przed koncern 1941 roku
zamiast przeprowadzenia wielkich manewraw operatywnych, z ktarych pomoce, --
obchodzep przeciwnika od strony flankaw -- moena byeo sie przedrzee na jego
tyey, eedae stale atakaw czoeowych i zdobycia jednej miejscowoeci po
drugiej. Taktyka ta kosztowaea nas wiele strat, zanim naszym generaeom, na
ktarych barkach
324

spoczywae caey cieear prowadzenia wojny, nie udaeo sie zmienie
sytuacji. Przeszli do bardziej gietkich operacji manewrowych, co natychmiast
doprowadzieo do powaenych i pozytywnych dla nas zmian na froncie.
Tym bardziej haniebny jest ten fakt, ee po naszym wielkim zwyciestwie
nad wrogiem, ktare wymagaeo od nas tylu ofiar, Stalin zaczaj ponieae wielu
dowadcaw, ktarzy sie przyczynili do zwyciestwa nad wrogiem. Wykluczae bowiem
wszelke, moeliwoee tego, ee zaseugi frontowe mogey byc przypisane komue
innemu pracz niego samego.
Stalin bye bardzo zainteresowany ocene, towarzysza eukowa jako dowadcy
wojskowego. Czesto mie pytae, jakiego jestem zdania o Zukowie. Powiedziaeem
mu wawczas: „Znam eukowa dawno. To dobry generae i dobry dowo'dca".
Po wojnie Stalin zaczee ples'c raene geupstwa o Zukowie, miedzy innymi
powiedziae co nastepuje: „Chwaliliscie eukowa, ale na to nie
zaseuguje". Mawie, ee przed kaede, operacje, eukaw brae garee ziemi, wechae"
i mawie: „Moeemy zaczynae ofensywe" lub odwrotnie: „Zaplanowana
operacja nie moee byc przeprowadzona". Wawczas mu odpowiedziaeem:
„Towarzyszu Stalinie, nie wiem, kto to wymyelie, ale to nieprawda".
Moeliwe, ee Stalin wymyelae takie rzeczy, by pomniejszye role i
zdolnoeci wojskowe marszaeka eukowa.
Stalin w zwiezku z tym bardzo energicznie popularyzowae siebie jako
wielkiego wodza. Przeroenymi sposobami sie starae zaszczepie narodowi myel o
tym, ee wszystkie zwyciestwa, jakie kraj .radziecki odniase podczas Wielkiej
Wojny Narodowej, zostaey odniesione dzieki odwadze, dzielnos'ci oraz
genialnos'ci wyeecznie Stalina. Podobnie, jak Kuzma Kriuczkow przebijae pike
siedem osab. (Poruszenie na sali.)
Weemy na przykead nasze filmy historyczne i wojenne, a takee niektare
utwory literackie. Mdli od nich. Prawdziwym ich celem jest rozwijanie tematu
wychwalania Stalina jako geniusza wojskowego. Przypomnijmy sobie film
„Upadek Berlina". Osobe, dziaeajece tam jest tylko Stalin. Wydaje
rozkazy w sali, gdzie stoi dueo pustych krzesee i tylko jeden czeowiek
podchodzi do niego i o czyme melduje -- to Poskriobyszew, jego wierny
giermek. (emiech na sali.)
Gdzie jest dowadztwo wojskowe? Gdzie Biuro Polityczne? Gdzie rzed? Co
oni robie, czym sie zajmuje? O tym film nic nie mawi. Stalin dziaea za
wszystkich; z nikim sie nie liczy, nikogo nie prosi
0 rade. Narodowi wszystko sie przedstawia w faeszywym ewietle.
Dlaczego? Dlatego, by otoczye Stalina seawe na przekar faktom
1 prawdzie historycznej.
Nasuwa sie pytanie: Gdzie byli wojskowi, na ktarych barkach spoczee-
caey cieear wojny? W filmie ich nie ma. Stalin nie zostawie im miejsca.
325

INDEKS NAZWISK, WYMIENIONYCH W ZBIORZE
Astachow G. -- radca posea peenomocnego ZSRR w Niemczech.
Babarin J. -- zastepca radzieckiego przedstawiciela handlowego w
Berlinie.
Brauchitsch W. -- dowadca naczelny sie ledowych Niemiec.
Chamberlain N. -- premier Wielkiej Brytanii.
Ciano G. - minister spraw zagranicznych Weoch.
Frick W. -- minister spraw wewnetrznych Niemiec.
Gorkin A. -- sekretarz Prezydium Rady Najwyeszej ZSRR.
Goring H. -- dowadca naczelny sie powietrznych i minister lotnictwa
Niemiec; peenomocnik do spraw realizacji czteroletniego planu Niemiec.
Grzybowski W. - ambasador Polski w ZSRR.
Haus F. -- pomocnik sekretarza stanu Ministerstwa Spraw Zagranicznych
Niemiec.
Henderson N. -- ambasador W. Brytanii w Niemczech.
Hencke A. -- pomocnik sekretarza stanu Ministerstwa Spraw Zagranicznych
Niemiec.
Hewel W. -- staey peenomocnik ministra spraw zagranicznych Niemiec przy
kanclerzu Rzeszy Niemieckiej.
Hilger G. -- radca ambasady niemieckiej w ZSRR.
Hitler A. -- kanclerz Rzeszy Niemieckiej; lider
Narodowo-Socjalistycz-nej Partii Robotniczej Niemiec (NSDAP).
Hudson R. -- minister handlu zagranicznego (zamorskiego) W. Brytanii.
Kalinin M. -- przewodniczecy Prezydium Rady Najwyeszej ZSRR.
KordtE. -- radca kancelarii ministra spraw zagranicznych Rzeszy.
Kastring E. -- attache wojskowy Niemiec w ZSRR.
Litwinaw M. -- ludowy komisarz spraw zagranicznych ZSRR do 3 maja 1939
r.
Mackensen G. -- ambasador Niemiec we Weoszech.
Mieriekatow A. -- posee peenomocny ZSRR w Niemczech od czerwca 1938 do
kwietnia 1939 r.
Mikojan A. -- ludowy komisarz handlu zagranicznego ZSRR; zastepca
przewodniczecego Rady Komisarzy Ludowych ZSRR.
Mototow W. -- przewodniczecy Rady Komisarzy Ludowych ZSRR;
rawnoczesYiie od 3 maja 1939 r. -- ludowy komisarz spraw zagranicznych ZSRR.
Mussolini -- szef rzedu Weoch faszystowskich.
Oszima H. -- ambasador Japonii w Niemczech, generae.
Potiomkin W. -- pierwszy zastepca ludowego komisarza spraw
zagranicznych.
Purkajew M. -- attache wojskowy ZSRR w Niemczech.
Ribbentrop J. von -- minister spraw zagranicznych Rzeszy od lutego 1938
r.
326

Rosso A. -- ambasador Weoch w ZSRR.
Schnurre J. -- kierownik referatu wschodnioeuropejskiego wydziaeu
polityczno-ekonomicznego Ministerstwa Spraw Zagranicznych Niemiec.
Schulenburg F. von -- ambasador Niemiec w ZSRR.
Stalin J. - Sekretarz Generalny KC WKP(b).
Strang W. -- kierownik wydziaeu Europy erodkowej Ministerstwa Spraw
Zagranicznych W. Brytanii, przedstawiciel Anglii na
anglo-francusko-radzieckich rozmowach latem 1939r.
Szkwarcew A. -- posee peenomocny ZSRR w Niemczech od wrzes'nia 1939 r.
Tippelskirch W. -- charge d'affaires ad interim Niemiec w Moskwie,
radca ambasady niemieckiej w ZSRR.
Weizsacker E. von -- sekretarz stanu Ministerstwa Spraw Zagranicznych
Niemiec od marca 1938 r.
Wiehl E. -- kierownik wydziaeu polityczno-ekonomicznego Ministerstwa
Spraw Zagranicznych Niemiec.
Woroszyfow K. -- ludowy komisarz obrony ZSRR.
TRESC
J. Stalin: Z referatu sprawozdawczego na XVIII Zjeedzie WKP(b) 7
Memorandum sekretarza stanu MSZ Niemiec. 17 kwiet
nia 1939 r 10
Niemiecki charge d'affaires ad interim w Moskwie do MSZ
Niemiec. 4 maja 1939 r 11
Memorandum MSZ Niemiec. 5 maja 1939 r 12
Aide memoire MSZ Niemiec. 17 maja 1939 r 13
List ambasadora niemieckiego w Moskwie do sekretarza
stanu MSZ Niemiec. 5 czerwca 1939 r 15
Memorandum MSZ Niemiec. 29 czerwca 1939 r 18
Sekretarz stanu MSZ Niemiec do ambasadora niemieckie
go w Moskwie. 30 czerwca 1939 r 19
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 22 lip
ca 1939 r s 19
Memorandum MSZ Niemiec. 27 lipca 1939 r 20
10. Sekretarz stanu MSZ Niemiec do ambasadora niemieckiego
w Moskwie. 29 lipca 1939 r 24
Sekretarz stanu MSZ Niemiec do ambasadora niemieckie
go w Moskwie. 3 sierpnia 1939 r 25
Minister spraw zagranicznych Rzeszy do ambasadora nie
mieckiego w Moskwie. 3 sierpnia 1939 r 26
MSZ Niemiec do ambasadora niemieckiego w Moskwie.
14 sierpnia 1939 r 28
327

Minister spraw zagranicznych Rzeszy do ambasadora nie
mieckiego w Moskwie. 14 sierpnia 1939 r 29
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 15 sier
pnia 1939 r 31
Memorandum ambasadora niemieckiego 16 sierpnia 1939 r. 32
Ambasador niemiecki w Moskwie do sekretarza stanu MSZ
Niemiec. 16 sierpnia 1939 r 36
Minister spraw zagranicznych Rzeszy do ambasadora nie
mieckiego w Moskwie. 16 sierpnia 1939 r 37
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 18 sier
pnia 1939 r 38
Minister spraw zagranicznych Rzeszy do ambasadora nie
mieckiego w Moskwie. 18 sierpnia 1939 r 40
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 19 sier
pnia 1939 r 42
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 19 sier
pnia 1939 r 43
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 19 sier
pnia 1939 r 44
Porozumienie handlowo-kredytowe miedzy ZSRR i Niemcami.
21 sierpnia 1939 r 46
W zwiezku z radziecko-niemieckim porozumieniem handlowo-
kredytowym. 21 sierpnia 1939 r 46
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy do ambasadora
niemieckiego w Moskwie. 20 sierpnia 1939r 48
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy do ambasadora
niemieckiego w Moskwie. 21 sierpnia 1939 r 50
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 21 sier
pnia 1939 r 50

Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 21 sier
pnia 1939 r 51
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 21 sier
pnia 1939 r 52
Memorandum sekretarza stanu MSZ Niemiec. 22 sierpnia
1939 r 52
O stosunkach radziecko-niemieckich. 22 sierpnia 1939r 54
Peenomocnictwa dla J. von Ribbentropa w sprawie za
warcia ukeadu z ZSRR. 22 sierpnia 1939 r 55
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy do MSZ Niemiec.
23 sierpnia 1939 r 55
32. Kancelaria ministra -- do Ministra Spraw Zagranicznych
Rzeszy. 23 sierpnia 1939 r 56
Zawarcie niemiecko-radzieckiego ukeadu o nieagresji. 24 sierpnia
1939 r 56
Ukead o nieagresji miedzy Niemcami i Zwiezkiem Radzieckim.
24 sierpnia 1939 r 56
328

33. Tajny dodatkowy protokae. 23 sierpnia 1939 r 59
Radziecko-niemiecki ukead o nieagresji. 24 sierpnia 1939 r 60
Zapis rozmowy Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy ze
Stalinem i Moeotowem. 24 sierpnia 1939r 62
List Hitlera do Mussoliniego. 25 sierpnia 1939 r 66
36. List Mussoliniego do Hitlera. 25 sierpnia 1939 r 68
W. Moeotow: O ratyfikacji radziecko-niemieckiego ukeadu o
nieagresji. 31 sierpnia 1939 r 69
Historyczna sesja Rady Najwyeszej ZSRR. 2 wrzeenia 1939 r. . . . 73 O
ratyfikacji ukeadu o nieagresji miedzy ZSRR i Niemcami.
3 sierpnia 1939 r 73
Dziaeania wojenne miedzy Niemcami i Polske,. 2 wrzeenia
1939 r 74
Posiedzenie Reichstagu niemieckiego. Wystepienie Hitlera.
Ratyfikacja radziecko-niemieckiego ukeadu o nieagresji.
2 wrzeenia 1939 r 74
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy do ambasadora
niemieckiego w Moskwie. 3 wrzes'nia 1939r 77
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec.
5 wrzeenia 1939 r 78
39. Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec.
5 wrzeenia 1939 r 78
Posee peenomocny ZSRR w Berlinie u Hitlera. 6 wrzeenia 1939 r. 79
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 6 wrze
enia 1939 r 80
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 9 wrze
enia 1939 r 81
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy do ambasadora nie
mieckiego w Moskwie. 9wrzes'nia 1939r 81
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 9 wrze
enia 1939 r 82
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 10 wrze
enia 1939 r 83
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy do ambasadora nie
mieckiego w Moskwie. 13 wrzeenia 1939 r 84
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 14
wrzes'nia 1939 r 86
O przyczynach wewnetrznych kleski militarnej Polski. 14 wrze
enia 1939 r 86
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy do ambasadora nie
mieckiego w Moskwie. 15wrzes'nia 1939 r 88
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 16
wrzeenia 1939 r 90
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 17
wrzeenia 1939 r 91
Nota Rzedu ZSRR, wreczona ambasadorowi polskiemu w Mosk
wie 17 wrzeenia 1939 r 92
329

Nota Rzedu ZSRR z 17 wrzeenia 1939r 93
Przemawienie radiowe Przewodniczecego Rady Komisarzy Lu
dowych Mototowa. 17 wrzeenia 1939 r 94
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 18
wrzeenia 1939 r , 96
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy do ambasadora
niemieckiego w Moskwie. 19 wrzeenia 1939 r 98
Komunikat niemiecko-radziecki. 18 wrzeenia 1939r 98
Prasa niemiecka o dziaeaniach rzedu radzieckiego. 20 wrzeenia
1939 r 99
Prasa weoska o posuwaniu sie wojsk radzieckich. 20 wrzeenia
1939 r 99
52. Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 20
wrzeenia 1939 r 100
Komunikat niemiecko-radziecki. 22wrzes'nia 1939r 100
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy do ambasadora'
niemieckiego w Moskwie. 23 wrzeenia 1939 r m. 101
Ambasador niemiecki w Moskwie do MSZ Niemiec. 25
wrzeenia 1939 r 102
Przybycie do Moskwy Ministra Spraw Zagranicznych Rzeszy.
27 wrzeenia 1939 r 102
Rozmowa W. Mototowa z J. von Ribbentropem. 28 wrzeenia
1939 r 103
Komunikat operacyjny Sztabu Generalnego Robotniczo-Cheops-
kiej Armii Czerwonej 27 wrzeenia 1939 r 103
W sprawie zawarcia niemiecko-radzieckiego uktadu o przyjae
ni i granicy miedzy ZSRR i Niemcami 104
Niemiecko-radziecki ukead o przyjaeni i granicy. 29 wrzes'nia
1939r. 104
Protokae poufny. 28 wrzeenia 1939 r , 105
Tajny dodatkowy protokae. 28 wrzeenia 1939 r 106
57. Tajny dodatkowy protoko'e. 28 wrzeenia 1939r 106
Oewiadczenie rzedaw radzieckiego i niemieckiego. 29 wrzeenia
1939 r 108
Minister Spraw Zagranicznych Rzeszy do Przewodnicze
cego RKL ZSRR. 28 wrzeenia 1939 r 108
Rozkead drugiej wizyty Ribbentropa w Moskwie. 29 wrze
enia 1939 r 109
Oewiadczenie Ministra Spraw Zagranicznych Niemiec. 30 wrze
enia 1939r 110
Prasa niemiecka o przyjeciu Ribbentropa na Kremlu. 30 wrze
enia 1939 r 110
ZAeeCZNIK
Z referatu W. Mototowa na posiedzeniu Rady Najwyeszej ZSRR.
31 paedziernika 1939 r 112
330

SOJUSZ STALINA Z HITLEREM
1. Kancelaria MSZ do ambasady niemieckiej w Moskwie.
27 wrzeenia 1939 r 121
2. Kancelaria MSZ do ambasady niemieckiej w Moskwie.
27 wrzeenia 1939 r 122
Ribbentrop do Moeotowa. 28 wrzeenia 1939 r 122
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 3 paedzierni
ka 1939 r 123
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 4 paedzierni
ka 1939 r 124
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 5 paedzierni
ka 1939 r 125
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 5 paedzierni
ka 1939 r 126
Z przemawienia Hitlera w Reichstagu. 6 paedziernika 1939 r. 128
Z rozmowy Ribbentropa z korespondentem japoeskim. 6 pa
edziernika 1939 r 129
Mototow do ambasadora Schulenburga. 8 paedziernika
1939 r 130
Memorandum dr Schnurre, MSZ Niemiec. Paedziernik
1939 r 130
Przyjecie przez Mofotowa przedstawicieli gospodarczych Niemiec.
9 paedziernika 1939 r 132
Memorandum sekretarza stanu Weizsackera. 9 paedzier
nika 1939 r 132
Ambasador w Finlandii Blucher do MSZ Niemiec. 10 pae
dziernika 1939 r 133
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 18 paedziernika
1939 r 134
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 19 paedzierni
ka 1939 r .' 136
Memorandum sekretarza stanu Weizsackera. 1 listopada
1939 r • .*. . 137
Z rozkazu Komisarza Ludowego Obrony ZSRR. 7 listopada
1939 r 137
Nota rzedu radzieckiego z powodu obstrzaeu prowokacyjnego
wojsk radzieckich przez oddziaey wojsk fieskich. 26 listo
pada 1939 r 138
Nota Rzedu Fieskiego. 29 listopada 1939 r 140
Z przemawienia w radiu Przewodniczecego Rady Komisarzy
Ludowych ZSRR W. Moeotowa. 29 listopada 1939 r. 141 N. Chruszczow o
poczetku wojny fieskiej. Ze „Wspomniee" .... 143 O keamliwym
komunikacie agencji Havas. 30 listopada 1939 r. 145
Tworzenie Rzedu Ludowego Finlandii. 2 grudnia 1939 r 146
Nawiezanie stosunkaw dyplomatycznych miedzy Zwiezkiem
Radzieckim i Demokratyczne Republike Finlandii. 2 grud
nia 1939 r i46
331

15. Sekretarz stanu Weizsacker do niemieckich misji dyploma
tycznych. 2 grudnia 1939 r 147
O zawarciu ukeadu o pomocy wzajemnej i przyjaeni miedzy
ZSRR a Demokratyczne Republike Finlandii. 3 grudnia
1939 r 148
W. Mototow przyjee" posfa szwedzkiego p. Wintera. 5 grudnia
1939 r 148
Memorandum sekretarza stanu Weizsackera. 5 grudnia
1939 r 149
Memorandum sekretarza stanu Weizsackera. 5 grudnia
1939 r 149
Sekretarz stanu Weizsacker do ambasadora Schulenburga.
6 grudnia 1939 r 150
Ostatnia decyzja Ligi Narodaw. Komunikat TASS. 16 grudnia
1939 r 152
Telegram Hitlera do Stalina. Telegram Ribbentropa do Stalina.'
23 grudnia 1939 r _. 153
Telegramy Stalina do Hitlera i Ribbentropa. 25 grudnia 1939 r. 153
Komunikat o zawarciu Porozumienia Gospodarczego miedzy
Niemcami a ZSRR. 13 lutego 1940 r 154
19. Memorandum dr. Schnurre, MSZ Niemiec. 26 lutego 1940 r. 155
Polityka zagraniczna ZSRR. Z referatu W. Mototowa wygto- •
szonego na posiedzeniu Rady Najwyeszej ZSRR. 29 marca
1940 r 158
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 29 marca 1940 r. 161
Ambasador Schulenburg do Ribbentropa. 30 marca 1940 r. 162
Kancelaria ministra do ambasadora Schulenburga. 3 kwiet
nia 1940 r 163
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 7 kwietnia
1940 r 164
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 9 kwietnia
1940 r 165
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 11 kwietnia
1940 r 165
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 7 maja 1940 r. 167
Ambasador Schulenburg do Ribbentropa. 10 maja 1940 r. 168
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 29 maja 1940 r. 170
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 4 czerwca
1940 r 171
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 6 czerwca
1940r 171
Memorandum MSZ Niemiec. 11 czerwca 1940r. ....... 172
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 16 czerwca
1940 r 174
MSZ Niemiec do Ribbentropa. 17 czerwca 1940 r 174
332

Sekretarz stanu Weizsacker do wszystkich misji dypi
tycznych Niemiec. 17 czerwca 1940 r 176
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 17 czerwca
1940 r 176
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 23 czerwca
1940r
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 24 czerwca
1940 r . . . 179
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 24 czerwca
1940 r 180
Memorandum Ribbentropa dla Hitlera. 24 czerwca 1940 r. 180
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 25 czerwi
1940 r 181
Ambasador Schulenburg do Ribbentropa. 25 czs
1940r
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 26 czt
1940 r 183
Ambasador Schulenburg do Ribbentropa. 26 czeswca
1940 r 185
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 26 es
1940 r . 186
Ribbentrop do radcy Schmidta. 27 czerwca 1940 r 186
Ambasador Schulenburg do sekretarza stanu Weizsac
11 lipca 1940 r 187
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 13 lipca 1940 r. 189
Ambasador Schulemburg do MSZ Niemiec. 13 lipca 1940 f 190
Ambasador litewski do Ribbentropa. 21 lipca 1940 r. ... 191
Memorandum MSZ Niemiec. 22 lipca 1940 r 193
Memorandum MSZ Niemiec. 22 lipca 1940 r . 194
Posee eotewski do Ribbentropa. 22 lipca 1940r 195
Memorandum MSZ Niemiec. 24 lipca 1940 r 196
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 29 lipca 19
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 2 sie,,
1940 r 197
Polityka zagraniczna ZSRR. Z referatu W. Moto^vowa wygeo
szonego na posiedzeniu Rady Najwyeszej ZSRR 1 sierp
nia 1940 r 198
56. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 12 si>
1940r
Przybycie delegacji niemieckiej. 29 sierpnia 1940 r 200
57. MSZ Niemiec do ambasadora Schulenburga. 5 si
1940 r 201
Komunikat TASS. 7 wrzeenia 1940 r 201
58. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 10 wi
1940 r

Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 16 wrzeenia
1940 r 202
Ribbentrop do charge' d'affaires Tippelskircha. 25 wrzee
nia 1940 r 203
Charge d'affaires Tippelskirch do Ribbentropa. 27 wrzee
nia 1940 r 205
Porozumienie berlieskie o Pakcie Trzech. 30 wrzes'nia 1940 r. . . . 207
Komunikat o podpisaniu Porozumienia o komunikacji kolejo
wej miedzy ZSRR i Niemcami. 5 paz'dziernika 1940 r 207
Przybycie wojsk niemieckich do Rumunii. 9 paedziernika 1940 r. 208
Zdementowanie niemieckie 10 paz'dziernika 1940 r 208
PRZYJAee NIE MA GRANIC
Ribbentrop do Stalina. 13 paedziernika 1940r 209
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 17 paedziernika
1940 r 216
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 18 paedziernika
1940 r 217
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 19 paedziernika
1940r 217
Ambasador Schulenburg do Ribbentropa. 21 paedziernika
1940 r 218
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 1 listopada
1940 r 219
Odjazd Przewodniczecego Rady Komisarzy Ludowych ZSRR i
Komisarza Ludowego Spraw Zagranicznych W. Mofotowa
do Berlina. 11 listopada 1940 r 220
68. Zapis rozmowy Ribbentropa i Mofotowa. 12 listopada
1940 r 220
Zapis rozmowy Hitlera i Mototowa. 12 listopada 194O.r. . . 230
Zapis rozmowy Hitlera i Mototowa. 13 listopada 1940 r. . . 238
Zapis rozmowy koecowej Ribbentropa i Mototowa. 13 lis
topada 1940 r 250
Dodatek do rozmowy. Projekt porozumienia 257
Tajny Protokae" nr 2 do porozumienia zawartego miedzy
Niemcami, Wtochami i Zwiezkiem Radzieckim 260
Komunikat o negocjacjach W. Mo-lotowa z przywadcami rzedu
niemieckiego. 15 listopada 1940 r 261
Telegram okalnikowy sekretarza stanu Weizsackera. 15 lis
topada 1940 r 262
Ambasador Schulenburg do Ribbentropa. 26 listopada
1940 r 262
334

ODWET SIEZBLIZA
Plan Barbarossa. Dyrektywa nr 21. 18 grudnia 1940 r 265
Ribbentrop do ambasadora niemieckiego w Japonii. 7
stycznia 1941 r 271
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 8 stycznia
1941 r 271
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 10 stycznia
1941 r 272
78. Tajny protokae. 10 stycznia 1941 r 273
Komunikat o zawarciu Porozumienia Gospodarczego miedzy
ZSRR a Niemcami. 11 stycznia 1941 r 274
Oewiadczenie TASS. 13 stycznia 1941 r 274
Niemieckie Biuro Informacyjne o os'wiadczeniu TASS. 14 sty
cznia 1941 r 275
79. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 17 stycznia
1941 r 275
Sekretarz stanu Weizsacker do Ribbentropa. 17 stycznia
1941 r. . 277
Ribbentrop do sekretarza stanu Weizsackera. 21 stycznia
1941 r 278
Memorandum Weizsackera.22 stycznia 1941 r 280
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 23 stycznia
1941 r 281
MSZ Niemiec do ambasadora Schulenburga. 21 lutego
1941 r 282
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 27 lutego 1941 r. 283
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 28 lutego
1941 r 284
87. Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 1 marca 1941 r. 285
Przyeeczenie sie Buegarii do paktu trzech mocarstw. 3 marca
1941 r 286
Wkroczenie wojsk niemieckich do Bufgarii. 3 marca 1941 r 286
Memorandum MSZ Niemiec. 13 marca 1941 r 286
Memorandum MSZ Niemiec. 5 kwietnia 1941 r 287

Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 6 kwietnia
1941 r 288
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 6 kwietnia
1941 r 289
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 9 kwietnia
1941 r 290
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 13 kwietnia
1941 r 291
Zawarcie paktu o neutralnos'ci miedzy ZSRR a Japonie. 14 kwiet
nia 1941 r 292
335

Charge' cTaffaires Tippelskirch do MSZ Niemiec. 15 kwiet
nia 1941 r 292
O przestrzeganiu Porozumienia Gospodarczego. 18 kwiet
nia 1941 r 293
Charge d'affaires Tippelskirch do MSZ Niemiec. 21 kwiet
nia 1941 r 294
Attache marynarki wojennej w Moskwie do dowadztwa
marynarki wojennej Niemiec. 24 kwietnia 1941 r 295
Wyledowanie wojsk niemieckich w Finlandii. 30 kwietnia 1941 r. 296
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 2 maja 1941 r. . 296
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 7 maja 1941 r. . 297

Memorandum MSZ Niemiec. 15 maja 1941 r 298
MSZ Niemiec do ambasadora Schulenburga. 14 maja
1941 r 300
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 24 maja 1941 r. 300
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 13 czerwca
1941 r 301
Ribbentrop do ambasadora niemieckiego na Wegrzech'15
czerwca 1941 r 303
Ribbentrop do ambasadora Schulenburga. 21 czerwca
1941 r 303
List Hitlera do Mussoliniego. 21 czerwca 1941 r 306
Memorandum sekretarza stanu Weizsackera. 21 czerwca
1941 r 310
Nota werbalna poselstwa ZSRR do rzedu niemieckiego.
21 czerwca 1941 r 311
Ambasador Schulenburg do MSZ Niemiec. 21 czerwca
1941 r 312
Zapis rozmowy miedzy Ribbentropem i ambasadorem
radzieckim w Berlinie Dekanozowem. 22 czerwca 1941 r. 313
111. Z wystepienia W. Mototowa w radiu. 22 czerwca 1941 r. ...316
DODATEK
Z referatu N. Chruszczowa na zamknietym posiedzeniu XX Zjaz
du KPZR. Luty 1956 r 318
Indeks nazwisk wymienionych w zbiorze 326
336
Last-modified: Mon, 04 Jul 2005 18:44:21 GMT
Ocenite etot tekst: