akoj skazhennyj, yak vony usi...
     Elena Nikolaevna molcha svernula svoyu postel', otnesla v komnatu babushki
i  uzhe ne vyhodila ottuda.  A  babushka Vera ubrala postel' iz komnaty syna i
nevestki,  ubrala so sten i  so stola fotografii syna i  vnuka Olega v komod
("shchob ne vysprashivali,  kto da kto") i  perenesla k  sebe v  komnatu bel'e i
plat'ya svoi i docheri ("shchob uzhe ne lazat' do nih,  haj im grec'!").  Vse-taki
ee muchilo lyubopytstvo, ej ne sidelos', i ona vyshla vo dvor.
     V kalitke snova pokazalsya gromadnogo rosta denshchik s palevoj golovoj i s
palevymi vesnushkami na myasistom lice, nesshij v obeih rukah dlinnye, shirokie,
ploskie  chemodany  v  kozhanyh  chehlah.  Soldat  za  nim  nes  oruzhie  -  tri
avtomaticheskih ruzh'ya,  dva mauzera,  sablyu v  serebryanyh nozhnah,  i  eshche dva
soldata nesli:  odin -  chemodan, a drugoj - nebol'shoj tyazhelyj radiopriemnik.
Oni, ne vzglyanuv na babushku Veru, proshli v dom.
     I v eto vremya general,  ochen' hudoj,  vysokij,  v uzkih,  chut' tronutyh
pyl'yu blestyashchih shtibletah i  v  furazhke s  sil'no vzdernutoj speredi vysokoj
tul'ej,  staryj,  morshchinistyj, s chisto promytym licom i kadykom, voshel cherez
kalitku  v  palisadnik,  pochtitel'no  soprovozhdaemyj  dlinnonogim  oficerom,
shedshim so sklonennoj golovoj na polkorpusa pozadi generala.
     General byl v  diagonalevyh seryh bryukah s  razdvoennymi lampasami i vo
frenche  s   bleklo-zolotymi  pugovicami  i  chernym  vorotnikom,   ukrashennym
zolotistymi pal'movymi vetvyami po krasnomu polyu petlic.  General shel, vysoko
nesya  na  dlinnoj shee  uzkuyu dlinnuyu golovu s  sedymi viskami,  i  otryvisto
govoril chto-to.  A oficer, idya chut' pozadi nego i nagnuv golovu, pochtitel'no
lovil kazhdoe ego slovo.
     Vojdya v  palisadnik,  general ostanovilsya,  oglyadelsya,  medlenno povodya
golovoj  na  dlinnoj  malinovoj shee,  i  eto  sdelalo ego  pohozhim na  gusya,
osobenno potomu,  chto  u  ego  furazhki so  vzdernutoj tul'ej byl  vydavshijsya
vpered dlinnyj kozyrek. General oglyadelsya, i na zastyvshem lice ego nichego ne
izobrazilos'. Rukoyu s uzkoj kist'yu i suhimi pal'cami on bystro obvel vokrug,
kak by obrekaya vse eto,  chto okazalos' v pole ego zreniya,  i burknul chto-to.
Oficer eshche pochtitel'nee nagnul golovu.
     Obdav babushku Veru  slozhnym parfyumernym zapahom i  zaderzhav na  nej  na
mgnovenie vzglyad svoih  sil'no vycvetshih,  vodyanistyh ustalyh glaz,  general
proshel v dom,  nagnuv golovu, chtoby ne zacepit' pritoloki. Molodoj oficer na
dlinnyh nogah,  sdelav znak soldatam,  vytyanuvshimsya u kryl'ca,  chtoby oni ne
uhodili, voshel vsled za generalom, a babushka Vera ostalas' vo dvore.
     CHerez   neskol'ko  minut   oficer   vyshel,   otdal   soldatam  korotkoe
rasporyazhenie  i  pri  etom  obvel  rukoj  palisadnik,  v  tochnosti  povtoriv
general'skij zhest. Soldaty, povernuvshis' na meste i shchelknuv kablukami, vyshli
odin drugomu v zatylok iz palisadnika, a oficer vernulsya v dom.
     Podsolnuhi na ogorode uzhe sil'no sklonili svoi zolotye golovy na zapad,
dlinnye gustye teni legli na gryady.  S  ulicy iz-za kustov zhasmina donosilsya
chuzhoj vozbuzhdennyj govor i smeh,  sprava na pereezde vse rychali motory, to v
toj, to v drugoj storone slyshny byli vystrely, vizg sobak, kudahtan'e kur.
     Dva  znakomyh uzhe  babushke Vere soldata snova pokazalis' v  kalitke.  V
rukah u  nih  byli tesaki.  Babushka ne  uspela eshche  podumat',  zachem im  eti
tesaki,  kak oba soldata - odin v odnu storonu ot kalitki, drugoj v druguyu -
nachali rubit' vdol' zaborchika kusty zhasmina.
     - Da shcho ce vy robite, da hiba zh vono vam meshaet? - ne vyderzhala babushka
i,  razvevaya yubki, rinulas' na soldat. - To zh cvety, to zh krasivye cvety! Da
hiba zh vony vam meshayut'? - gnevno govorila ona, brosayas' ot odnogo soldata k
drugomu, edva uderzhivayas', chtoby ne vcepit'sya im v volosy.
     Soldaty,  ne glyadya na nee, molcha, sopya, rubili kusty. Potom odin iz nih
skazal chto-to svoemu tovarishchu, - oba oni zasmeyalis'.
     - SHCHe smiyut'sya, - s prezreniem skazala babushka.
     Soldat vypryamilsya,  uter rukavom pot so  lba i,  s  ulybkoj vzglyanuv na
babushku, skazal po-nemecki:
     - |to prikaz svyshe.  Voennaya neobhodimost'. Vidite, vezde rubyat. - I on
ukazal tesakom na sosednij palisadnik.
     Babushka ne  ponyala togo,  chto on skazal,  no posmotrela v  napravlenii,
kuda ukazyval tesakom soldat,  i  uvidela,  chto  v  sosednem palisadnike,  i
dal'she za  nim,  i  pozadi,  za ee spinoj,  -  vezde nemeckie soldaty rubili
derev'ya i kusty.
     - Partizanen - pu! pu! - pytalsya ob座asnit' nemeckij soldat i, prisev za
kustom,  vytyanuv gryaznyj ukazatel'nyj palec s tolstym nogtem,  pokazal,  kak
partizany eto delayut.
     Babushka,  srazu vsya oslabev i  mahnuv rukoj,  poshla ot soldat i sela na
krylechke.
     V  kalitke pokazalsya soldat v  beloj povarskoj shapochke i  belom halate,
iz-pod  kotorogo vidny byli koncy ego  seryh bryuk i  grubye,  na  derevyannoj
podoshve,  botinki.  On  nes v  odnoj ruke bol'shuyu,  melkogo pleteniya krugluyu
korzinku,  v  kotoroj pozvyakivala posuda,  a v drugoj -  bol'shuyu alyuminievuyu
kastryulyu. Za nim shel eshche soldat v zasalennoj seroj kurtke i chto-to nes pered
soboj v bol'shoj miske. Oni proshli mimo babushki na kuhnyu.
     Vnezapno,  tochno vyrvavshis' iz drugogo mira,  doneslis' iz doma obryvki
muzyki, tresk, shipenie, obryvki nemeckoj rechi, snova tresk i shipenie i opyat'
obryvki muzyki.
     Na  vsem  protyazhenii ulicy  soldaty vyrubali palisadniki,  i  vskore  i
napravo i  nalevo stalo vidno ot  vtorogo pereezda do  parka,  otkrylas' vsya
ulica, po kotoroj snovali nemeckie soldaty i pronosilis' motocikletki.
     Vdrug  iz  gornicy za  spinoj babushki polilas' dalekaya,  nezhnaya muzyka.
Gde-to ochen' daleko ot Krasnodona shla spokojnaya,  razmerennaya zhizn',  chuzhdaya
vsemu,  chto zdes' sejchas proishodilo.  Lyudi, dlya kotoryh prednaznachalas' eta
muzyka,  zhili daleko ot vojny,  ot etih soldat,  kotorye snovali po ulicam i
rubili palisadniki,  i  ot  babushki Very.  I,  dolzhno byt',  eta  zhizn' byla
dalekoj i  chuzhoj soldatam,  kotorye rubili kusty v  palisadnike,  potomu chto
soldaty ne podnyali golov, ne priostanovilis', ne prislushalis', ne obmenyalis'
slovom po povodu etoj muzyki.
     Oni vyrubili vse derev'ya i  kusty v palisadnike po samoe okoshko komnaty
babushki Very, gde, odinokaya, molcha sidela Elena Nikolaevna, i prinyalis' temi
zhe  tesakami rubit' pod koren' podsolnuhi,  sklonivshie na zakat svoi zolotye
golovy.  Oni  vyrubili i  eti  podsolnuhi,  i  togda vokrug stalo uzhe sovsem
chisto, i partizanam neotkuda bylo delat' svoe "pu-pu".


     Glava vosemnadcataya

     Nemeckie soldaty i  oficery raznyh rodov oruzhiya v  techenie vsego vechera
rastekalis'  po  vsem  rajonam  goroda,  tol'ko  bol'shoj  "SHanhaj"  i  malye
"shanhajchiki"  da  otdalennyj  rajon  "Golubyatniki" i  Derevyannaya  ulica,  na
kotoroj zhila Valya Borc, ostavalis' eshche ne zanyatymi.
     Kazalos', ves' gorod, na ulicah kotorogo ne vidno bylo mestnyh zhitelej,
zapolnilsya mundirami gryazno-serogo cveta,  takimi zhe pilotkami i furazhkami s
serebryanym germanskim orlom. Serye mundiry rastekalis' po dvoram i ogorodam;
ih mozhno bylo videt' v dveryah domov, saraev, ambarov, kladovyh.
     Ulica,  na  kotoroj zhili Os'muhiny i  Zemnuhovy,  odnoj iz  pervyh byla
zanyata v容havshej na gruzovikah pehotoj. Ulica eta byla dostatochno shiroka dlya
togo,  chtoby na  nej raspolozhit' gruzoviki,  no  iz boyazni privlech' vnimanie
sovetskoj aviacii soldaty,  po prikazu svoih nachal'nikov, povsemestno lomali
nizen'kie zaborchiki palisadnikov, chtoby mashiny svobodno mogli projti vo dvor
pod prikrytie domov i domashnih pristroek.
     Vysokij dlinnyj gruzovik,  s kotorogo uzhe posprygivali soldaty,  pyatyas'
zadom i revya motorom, naehal na palisadnik doma Os'muhinyh svoimi gromadnymi
dvojnymi kolesami na  lityh  shinah.  Zabor zatreshchal.  Sminaya cvety i  klumby
pered domom,  napolnyaya vozduh benzinnoj gar'yu i rycha,  gruzovik zadom v容hal
vo dvor Os'muhinyh i ostanovilsya u steny.
     Molodcevatyj  efrejtor,   ves'  chernyj,  s  chernymi,  torchashchimi  vpered
zhestkimi usikami,  chernymi zhestkimi volosami,  obkladyvavshimi, kak vojlokom,
ego viski i  zatylok pod sdvinutoj na lob pilotkoj,  nogoj raspahnuv dver' v
seni i  iz senej v perednyuyu,  vvalilsya v kvartiru Os'muhinyh v soprovozhdenii
gruppy soldat.
     Elizaveta  Alekseevna  i  Lyusya  s  neestestvenno vypryamlennym korpusom,
pohozhie drug  na  druga,  sideli u  krovati Volodi.  Volnuyas' i  starayas' ne
pokazat'  svoego  volneniya  rodnym,  Volodya  lezhal,  pokrytyj do  podborodka
prostynej,  i  sumrachno glyadel pered  soboj uzkimi korichnevymi glazami.  No,
kogda razdalsya etot grohot v senyah i potnye, gryaznye lica efrejtora i soldat
pokazalis' v  perednej,  dver' v kotoruyu byla otkryta,  Elizaveta Alekseevna
rezko vstala i,  bystraya,  pryamaya,  s licom, kotoroe prinyalo svojstvennoe ej
reshitel'noe vyrazhenie, vyshla k nemcam.
     - Oshen'  karasho,  -  skazal efrejtor i  veselo zasmeyalsya,  s  nahal'noj
otkrovennost'yu,  no druzhelyubno glyadya v  lico Elizavety Alekseevny.  -  Zdes'
budut stoyat' nashi  soldaty...  Tol'ko dve-tri  nochki.  Nur  zwei  oder  drei
Nachte. Oshen' karasho.
     Soldaty stoyali za ego spinoj i molcha, bez ulybki, smotreli na Elizavetu
Alekseevnu.  Ona otvorila dver' v komnatu,  gde obychno ona zhila s Lyusej. Ona
eshche do  prihoda nemcev reshila,  esli nemcy stanut na  postoj,  perebrat'sya v
komnatu k  Volode,  chtoby vsem  byt' vmeste.  No  efrejtor ne  proshel v  etu
komnatu,  dazhe ne zaglyanul v nee, - on v rastvorennuyu dver' smotrel na Lyusyu,
pryamo i nepodvizhno sidevshuyu u posteli Volodi.
     - O!  -  voskliknul efrejtor, veselo ulybnuvshis' Lyuse i kozyrnuv. - Vash
brat? - On besceremonno tknul chernym pal'cem v storonu Volodi. - On ranen?
     - Net, - vspyhnuv, skazala Lyusya, - on bolen.
     - Ona govorit po-nemecki!  -  Efrejtor,  smeyas',  obernulsya k soldatam,
kotorye po-prezhnemu bez ulybki stoyali v perednej.  -  Vy hotite skryt',  chto
vash brat krasnyj soldat ili partizan i chto on ranen,  no my vsegda mozhem eto
proverit', - s ulybkoj govoril efrejtor, zaigryvaya s Lyusej svoimi blestyashchimi
chernymi glazami.
     - Net,  net,  on  uchashchijsya,  emu vsego semnadcat' let,  on  lezhit posle
operacii, - s volneniem otvechala Lyusya.
     - Ne bojtes', my ne tronem vashego brata, - skazal efrejtor, ulybnuvshis'
Lyuse,  i,  snova  kozyrnuv  ej,  zaglyanul v  komnatu,  kotoruyu  ukazala  emu
Elizaveta Alekseevna.  -  Oshen'  karasho!  A  eta  dver' kuda?  -  sprosil on
Elizavetu Alekseevnu i,  ne  dozhidayas' otveta,  otvoril  dver'  v  kuhnyu.  -
Prekrasno!  Sejchas zhe zatopit'.  U  vas est' kury!..  YAjki,  yajki!  -  I  on
druzhelyubno, s glupoj otkrovennost'yu zasmeyalsya.
     Bylo dazhe udivitel'no,  chto  on  skazal to  samoe,  chto v  techenie vseh
mesyacev vojny bylo soderzhaniem anekdotov o  nemcah,  chto mozhno bylo uslyshat'
ot  ochevidcev,  prochest'  v  gazetnyh  korrespondenciyah  i  v  podpisyah  pod
karikaturami. No on skazal imenno eto.
     - Fridrih,  zajmis' nashim stolom. - I on v soprovozhdenii soldat voshel v
komnatu,  ukazannuyu emu Elizavetoj Alekseevnoj, i ves' dom napolnilsya smehom
i govorom.
     - Mama,  ty ponyala?  Oni prosyat yaic i prosyat zatopit' pech',  -  shepotom
skazala Lyusya.
     Elizaveta Alekseevna prodolzhala molcha stoyat' v perednej.
     - Ty ponyala, mama? Mozhet byt', mne prinesti drov?
     - YA  vse ponyala,  -  skazala mat',  ne  menyaya pozy,  kak-to uzh chereschur
spokojno.
     Nemolodoj soldat s sil'no vydavavshejsya vpered nizhnej chelyust'yu s shramom,
spuskavshimsya iz-pod pilotki na brov', vyshel iz komnaty.
     - |to ty budesh' - Fridrih? - spokojno sprosila Elizaveta Alekseevna.
     - Fridrih? |to ya Fridrih, - mrachno skazal soldat.
     - Pojdem... pomozhesh' mne prinesti drova... A yaic ya vam sama dam.
     - CHto? - sprosil on, ne ponimaya.
     No ona sdelala emu znak rukoj i vyshla v seni. Soldat posledoval za neyu.
     - Da, - skazal Volodya, ne glyadya na Lyusyu. - Zakroj dver'.
     Lyusya pritvorila dver', dumaya, chto Volodya hochet chto-to skazat' ej.
     No,  kogda ona  vernulas' k  krovati,  on  lezhal s  zakrytymi glazami i
molchal. I v eto vremya v dveryah, bez stuka, poyavilsya efrejtor, golyj po poyas,
ochen' volosatyj, chernyj, derzha v ruke myl'nicu, s polotencem cherez plecho.
     - Gde u vas umyval'nik? - sprosil on.
     - U nas net umyval'nika,  my polivaem drug drugu iz kruzhki vo dvore,  -
skazala Lyusya.
     - Kakaya dikost'!  -  Efrejtor veselo glyadel na  Lyusyu,  rasstaviv nogi v
poryzhelyh botinkah na tolstoj podmetke. - Kak vashe imya?
     - Lyudmila.
     - Kak?
     - Lyudmila.
     - Ne ponimayu... Lyu... Lyu...
     - Lyudmila.
     - O!  Luise!  -  udovletvorenno  voskliknul  efrejtor.  -  Vy  govorite
po-nemecki, a moetes' iz kruzhki, - brezglivo skazal on. - Oshen' pleho.
     Lyusya molchala.
     - A zimoj? - voskliknul efrejtor. - Ha-ha!.. Kakaya dikost'! Tak polejte
mne, po krajnej mere!
     Lyusya podnyalas' i  shagnula k  dveri,  no  on prodolzhal stoyat' v  dveryah,
rasstaviv nogi,  cherno-volosatyj, i, ulybayas', otkrovenno i pryamo smotrel na
Lyusyu.
     Ona ostanovilas' pered nim, potupiv golovu, i pokrasnela.
     - Ha-ha! - Efrejtor eshche postoyal nemnogo i ustupil ej dorogu.
     Oni vyshli na kryl'co.
     Volodya,  ponimavshij ih  razgovor,  lezhal,  zakryv glaza,  chuvstvuya vsem
telom sil'nye tolchki serdca.  Esli by on ne byl bolen,  on mog by sam polit'
nemcu vmesto Lyusi. Emu bylo stydno ot soznaniya unizhennosti togo polozheniya, v
kotorom ochutilis' on i  vsya ego sem'ya i v kotorom im predstoyalo zhit' teper',
i  on  lezhal  s  b'yushchimsya serdcem,  zakryv  glaza,  chtoby  ne  vydat' svoego
sostoyaniya.
     On slyshal,  kak nemeckie soldaty v tyazhelyh,  kovannyh gvozdyami botinkah
hodili cherez perednyuyu vo  dvor i  obratno.  Mat' chto-to  skazala na  kryl'ce
svoim rezkim golosom,  proshla na  kuhnyu,  sharkaya tuflyami,  i  snova vyshla na
kryl'co.  Lyusya besshumno voshla v komnatu i pritvorila za soboj dver',  - mat'
zamenila ee.
     - Volodya! Uzhas kakoj, - bystro zagovorila Lyusya shepotom. - Zabory krugom
perelomali.  Cvetniki vse  zatoptali,  i  vse  dvory zabity soldatami.  Vshej
tryasut iz rubah. A pryamo pered nashim kryl'com, v chem mat' rodila, oblivayutsya
holodnoj vodoj iz vedra. Menya chut' ne stoshnilo.
     Volodya lezhal, ne otkryvaya glaz, i molchal.
     Vo dvore zakrichala kurica.
     - Fridrih nashih kur rezhet,  -  s  neozhidannoj izdevkoj v golose skazala
Lyusya.
     Efrejtor,  fyrkaya  i  izdavaya rtom  preryvistye raznoobraznye zvuki,  -
dolzhno byt',  on  utiralsya na  hodu  polotencem,  -  proshel cherez perednyuyu v
komnatu,  i nekotoroe vremya tam slyshen byl ego gromkij, zhizneradostnyj golos
ochen' zdorovogo cheloveka.  Elizaveta Alekseevna chto-to  otvechala emu.  CHerez
nekotoroe vremya  ona  vernulas' v  komnatu  Volodi  so  svernutoj postel'yu i
polozhila ee v ugol.
     V kuhne chto-to pekli, zharili, dazhe cherez zakrytuyu dver' nanosilo zapahi
zharen'ya.  Kvartira  prevratilas' v  prohodnoj  dvor,  vse  vremya  kto-nibud'
prihodil, uhodil. Iz kuhni, so dvora i iz komnaty, gde raspolozhilsya efrejtor
s soldatami, donosilsya nemeckij govor, smeh.
     Lyusya,  imevshaya sposobnost' k yazykam,  po okonchanii shkoly ves' god vojny
special'no zanimalas' nemeckim,  francuzskim i  anglijskim,  -  ona  mechtala
postupit' v  Institut inostrannyh yazykov v  Moskve,  chtoby imet' vozmozhnost'
kogda-nibud' potom pojti na diplomaticheskuyu rabotu.  Lyusya nevol'no slushala i
ponimala mnogoe iz etih soldatskih razgovorov,  sdobrennyh grubym slovom ili
shutkoj.
     - A, druzhishche Adam! Zdorovo, Adam, chto eto u tebya?
     - Svinoe salo po-ukrainski. YA hochu vojti s vami v dolyu.
     - Velikolepno!  U tebya est' kon'yak?  Net?  Budem pit', hol's der Teufel
[CHert voz'mi (nem.)], russkuyu vodku!
     - Govoryat, na tom konce ulicy u kakogo-to starika est' med.
     - YA poshlyu Ganshena.  Nado pol'zovat'sya sluchaem. CHert znaet, dolgo li my
zdes' probudem i chto nas zhdet vperedi.
     - A chto nas zhdet vperedi?  Nas zhdut Don i Kuban'.  A mozhet byt', Volga.
Uveryayu tebya, tam budet ne huzhe.
     - Zdes' my po krajnej mere zhivy!
     - A  nu ih,  eti proklyatye ugol'nye rajony!  Veter,  pyl' ili gryaz',  i
kazhdyj smotrit na tebya po-volch'i.
     - A  gde oni smotreli na  tebya laskovo?  I  pochemu ty  dumaesh',  chto ty
prinosish' im schast'e? Ha-ha!..
     Kto-to voshel v perednyuyu i skazal siplym bab'im golosom:
     - Heil Hitler!
     - T'fu chert,  eta Peter Fenbong!  Heil Hitler!..  Ax, verdammt noch mal
[Bud' proklyat (nem.)],  my tebya eshche ne videli v  chernom!  A nu,  pokazhis'...
Smotrite,  rebyatishki, Peter Fenbong! Podumat' tol'ko, my ne videlis' s samoj
granicy.
     - Mozhno podumat',  vy pravda obo mne soskuchilis',  - s usmeshkoj otvechal
etot babij golos.
     - Peter Fenbong! Otkuda tebya prineslo?
     - Luchshe skazhi - kuda? My poluchili naznachenie v etu dyru.
     - A chto eto za znachok u tebya na grudi?
     - YA teper' uzhe rotenfyurer.
     - Ogo! Nedarom ty rastolstel. Dolzhno byt', v chastyah eses luchshe kormyat!
     - No on,  dolzhno byt',  po-prezhnemu spit v  odezhde i  ne moetsya,  ya eto
chuvstvuyu po zapahu.
     - Nikogda ne  shuti  tak,  chtoby  potom raskaivat'sya,  -  prosipel babij
golos.
     - Prosti,  dorogoj Peter,  no ved' my starye druz'ya.  Ne pravda li? CHto
ostaetsya soldatu, esli nel'zya i poshutit'? Kak ty zabrel k nam?
     - YA ishchu kvartiru.
     - Ty ishchesh' kvartiru?! Vam vsegda dostayutsya luchshie doma.
     - My zanyali bol'nicu, eto gromadnoe zdanie. No mne nuzhna kvartira.
     - Nas zdes' semero.
     - YA vizhu... Wie die Heringe! [Kak sel'di! (nem.)]
     - Da,  teper' ty poshel v  goru.  No vse zhe ne zabyvaj staryh tovarishchej.
Zahodi, poka my zdes'.
     CHelovek s bab'im golosom chto-to pisknul v otvet, vse zasmeyalis'. Tyazhelo
stupaya kovanymi botinkami, on vyshel.
     - Strannyj chelovek etot Peter Fenbong!
     - Strannyj? On delaet sebe kar'eru, i on prav.
     - No  ty  videl ego kogda-nibud' ne to chto golym,  a  hotya by v  nizhnej
rubashke? On nikogda ne moetsya.
     - YA  podozrevayu,  chto  u  nego  bolyachki na  tele,  kotorye on  styditsya
pokazat'. Fridrih, skoro tam u tebya?
     - Mne nuzhen lavrovyj list, - mrachno skazal Fridrih.
     - Ty  dumaesh',  chto delo idet k  koncu,  i  hochesh' zaranee splesti sebe
venok pobeditelya?
     - Konca ne budet,  potomu chto my voyuem s celym svetom,  - mrachno skazal
Fridrih.
     Elizaveta  Alekseevna  sidela  u  okna,  oblokotivshis'  odnoj  rukoj  o
podokonnik,  zadumavshis'.  Iz  okna ej  viden byl  bol'shoj pustyr',  oblityj
vechernim solncem.  Na  dal'nem krayu pustyrya,  naiskos' ot ih domika,  stoyali
otdel'no  dva  belyh  kamennyh  zdaniya:   odno,   pobol'she,  -  shkola  imeni
Voroshilova,  drugoe,  pomen'she,  - detskaya bol'nica. I shkola i bol'nica byli
evakuirovany, i zdaniya stoyali pustye.
     - Lyusya,  posmotri,  chto  eto?  -  skazala vdrug  Elizaveta Alekseevna i
pripala viskom k steklu.
     Lyusya  podbezhala k  oknu.  Po  pyl'noj doroge,  prolegavshej sleva  cherez
pustyr' mimo  dvuh etih zdanij,  -  po  etoj doroge tyanulas' verenica lyudej.
Vnachale Lyusya dazhe ne  ponyala,  kto  oni takie.  Muzhchiny i  zhenshchiny v  temnyh
halatah,  s  nepokrytymi golovami,  breli po  doroge,  inye edva kovylyali na
kostylyah,  inye, sami edva peredvigaya nogi, nesli na nosilkah ne to bol'nyh,
ne  to  ranenyh.  ZHenshchiny v  belyh  kosynkah i  halatah i  prosto gorozhane i
gorozhanki v  obychnyh svoih odezhdah shli  s  tyazhelymi uzlami za  plechami.  |ta
verenica lyudej tyanulas' po doroge iz toj chasti goroda,  chto ne byla vidna iz
okna.  Lyudi grudilis' vozle glavnogo vhoda v detskuyu bol'nicu, gde u bol'shih
paradnyh dverej vozilis' dve zhenshchiny v belyh halatah, pytayas' otkryt' dver'.
     - |to bol'nye iz gorodskoj bol'nicy! Ih prosto vygnali, - skazala Lyusya.
- Ty slyshal? Ty ponyal? - sprosila ona, obernuvshis' k bratu.
     - Da,  da,  ya  slyshal,  ya srazu podumal:  a kak zhe bol'nye?  Ved' ya tam
lezhal. Tam ved' ranenye byli! - s volneniem govoril Volodya.
     Nekotoroe vremya Lyusya i  Elizaveta Alekseevna nablyudali za  pereseleniem
bol'nyh i shepotom delilis' s Volodej svoimi nablyudeniyami,  poka ih ne otvlek
shumnyj  govor  nemeckih  soldat.  V  komnate  efrejtora nabralos',  sudya  po
golosam,  chelovek desyat' -  dvenadcat'.  Vprochem,  odni uhodili, i prihodili
drugie.  CHasov s semi vechera oni nachali est',  i vot uzhe sovsem stemnelo,  a
oni  vse  eli  i  eli,  i  vse  eshche chto-to  zharilos' na  kuhne.  V  perednej
vzad-vpered  topali  soldatskie botinki.  Iz  komnaty  efrejtora  donosilos'
chokan'e kruzhek,  tosty,  hohot.  Razgovor to  ozhivlyalsya,  to smolkal,  kogda
prinosili novoe blyudo. Golosa stanovilis' vse p'yanee i vse razvyaznej.
     V komnate,  gde sideli hozyaeva,  bylo dushno:  nanosilo zharom i chadom iz
kuhni,  a hozyaeva po-prezhnemu ne reshalis' rastvorit' okna.  I bylo temno: po
molchalivomu soglasheniyu oni ne zazhigali lampy.
     Spuskalas' temnaya iyul'skaya noch',  a oni vse sideli,  ne stelya postelej,
ne reshayas' lech' spat'. Za oknom na pustyre uzhe nichego nel'zya bylo razlichit',
tol'ko temnyj greben' dlinnogo holma sprava ot pustyrya s vystupayushchimi na nem
zdaniyami  rajonnogo  ispolkoma i  "beshenogo barina"  vyrisovyvalsya na  bolee
svetlom fone neba.
     V komnate u efrejtora zapeli pesnyu.  Peli ee, kak poyut ne prosto p'yanye
lyudi,  a kak poyut p'yanye nemcy:  sovershenno odinakovymi nizkimi golosami, so
strashnym napryazheniem;  oni  dazhe sipeli i  hripeli -  tak  im  hotelos' pet'
odnovremenno i nizko i gromko. Potom oni opyat' chokalis' i peli, i snova eli,
i na nekotoroe vremya, poka oni eli, vse stihalo.
     Vdrug  tyazhelye botinki protopali v  perednej do  samoj dveri v  komnatu
hozyaev i zdes' ostanovilis', - tot, kto podoshel, prislushivalsya za dver'yu.
     Razdalsya sil'nyj stuk  v  dver'  pal'cem.  Elizaveta Alekseevna sdelala
znak ne  otkryvat',  budto oni uzhe legli.  Stuk povtorilsya.  CHerez neskol'ko
sekund v  dver' sil'no stuknuli kulakom,  ona  otvorilas',  i  chernaya golova
vysunulas' v dver'.
     - Kto est'? - po-russki sprosil efrejtor. - Hozyajka!
     Elizaveta Alekseevna, pryamo vstav so stula, podoshla k dveri.
     - CHto vam nuzhno? - tiho sprosila ona.
     - YA  i  moi soldaty prosim vam nemnoshko pokushat' s nami...  Ty i Luiza.
Nemnoshko,  -  poyasnil on.  -  I  mal'tshik!..  Emu  vy  tozhe mozhete prinesti.
Nemnoshko.
     - My uzhe eli, my ne hotim est', - skazala Elizaveta Alekseevna.
     - Gde Luiza? - ne ponyav ee, sprosil efrejtor, sopya i otrygivaya pishchu, ot
nego  tak  i  razilo vodkoj.  -  Luiza!  YA  vizhu vas,  -  skazal on,  shiroko
ulybnuvshis'.  -  YA i moi soldaty prosim vas poest' s nami. I vypit', esli vy
ne vozrazhaete.
     - Moemu bratu nehorosho, ya ne mogu ostavit' ego, - skazala Lyusya.
     - Mozhet  byt',  vam  nuzhno ubrat' so  stola?  Pojdemte,  ya  pomogu vam,
pojdemte.  - I Elizaveta Alekseevna, smelo vzyav efrejtora za rukav, vmeste s
nim vyshla v perednyuyu, pritvoriv za soboj dver'.
     ZHelto-sinij chad, ot kotorogo slezilis' glaza, napolnyal vse prostranstvo
kuhni,  perednej i komnaty,  gde proishodilo pirshestvo.  I v etom chadu tochno
rastvorilsya mercayushchij zheltyj  svet  kruglyh zhestyanyh ploshek,  zalityh ne  to
stearinom,  ne to drugim, pohozhim na stearin, belym veshchestvom. Ploshki goreli
i na stole,  i na podokonnike v kuhne,  i na navese veshalki v perednej, i na
stole  v  komnate,  napolnennoj nemeckimi soldatami,  kuda  voshla  Elizaveta
Alekseevna vmeste s efrejtorom.
     Nemcy  obseli stol,  pridvinutyj k  krovati.  Oni,  plotno sdvinuvshis',
sideli na krovati,  na stul'yah,  na taburetah,  a mrachnyj Fridrih,  so svoim
shramom,  sidel na churbane,  na kotorom obychno kololi drova.  Na stole stoyalo
neskol'ko butylok s vodkoj,  i mnogo pustyh bylo i na stole, i pod stolom, i
na  podokonnikah.  Stol byl  zastavlen gryaznoj posudoj,  zavalen baran'imi i
kurinymi kostyami, ogryzkami zeleni, korkami hleba.
     Nemcy sideli bez  mundirov,  v  nizhnih nesvezhih rubahah s  rasstegnutym
vorotom, potnye, volosatye, s sal'nymi ot pal'cev do loktej rukami.
     - Fridrih! - vzrevel efrejtor. - Ty chto sidish'? Razve ty ne znaesh', kak
nado uhazhivat' za  materyami horoshen'kih devushek!  -  On  zasmeyalsya eshche bolee
otkrovenno i  veselo,  chem on delal eto ya  trezvom vide.  I  vse vokrug tozhe
zasmeyalis'.
     Elizaveta Alekseevna,  chuvstvuya,  chto eto smeyutsya nad nej, i podozrevaya
gorazdo bolee hudshee,  chem na  samom dele skazal efrejtor,  molcha smetala so
stola ob容dki v gryaznuyu pustuyu misku, blednaya, molchalivaya i strashnaya.
     - Gde vasha doch' Luiza? Vypejte s nami, - govoril molodoj krasnyj p'yanyj
soldat,  nevernymi rukami berya so stola butylku i ishcha glazami chistuyu kruzhku.
Ne  najdya ee,  on nalil v  svoyu.  -  Priglasite ee syuda!  Ee prosyat nemeckie
soldaty. Govoryat, ona ponimaet po-nemecki. Pust' ona nauchit nas pet' russkie
pesni...
     On  vzmahnul  rukoj,  v  kotoroj  byla  butylka  s  vodkoj,  i,  sil'no
napyzhivshis' i vypuchiv glaza, zapel uzhasnym nizkim golosom:

     Wolga, Wolga, Mutter Wolga,
     Wolga, Wolga, russlands Fluss...
     [Volga, Volga, mat' rodnaya, Volga, russkaya reka...]

     On vstal i pel,  dirizhiruya etoj butylkoj tak, chto iz nee vypleskivalos'
na soldat,  na stol i na krovat'.  CHernyj efrejtor zahohotal i tozhe zapel, i
vse podhvatili uzhasnymi nizkimi golosami.
     - Da,  my  vyhodim na  Volgu!  -  krichal ochen' tolstyj nemec s  mokrymi
brovkami,  starayas' perekrichat' golosa  poyushchih.  -  Volga  -  nemeckaya reka!
Deutsshlands Fluss.  Tak nado pet'!  -  krichal on. I, utverzhdaya svoi slova i
samogo sebya, votknul v stol vilku tak, chto zub'ya ee pognulis'.
     Oni  byli  nastol'ko  uvlecheny  peniem,  chto  Elizaveta Alekseevna,  ne
zamechennaya nikem,  vynesla misku s ob容dkami na kuhnyu. Ona hotela spolosnut'
misku,  no  ne  obnaruzhila na plite chajnika s  kipyatkom.  "Da oni zhe ne p'yut
chayu", - podumala ona.
     Fridrih,  vozivshijsya u plity s tryapkoj v ruke, snyal s plity skovorodu s
plavayushchimi v zhire kuskami baraniny i vyshel. "Varana, dolzhno byt', u Slonovyh
zarezali",  -  podumala  Elizaveta  Alekseevna,  prislushivayas' k  nestrojnym
odinakovym p'yanym golosam,  na nemeckom yazyke ispolnyavshim starinnuyu volzhskuyu
pesnyu.  No eto,  kak i vse, chto proishodilo vokrug, bylo uzhe bezrazlichno ej,
potomu chto ta mera chelovecheskih chuvstv i postupkov, kotoraya byla svojstvenna
ej i ee detyam v obychnoj zhizni,  byla uzhe neprimenima v toj zhizni,  v kotoruyu
ona i ee deti vstupili. Ne tol'ko vneshne, a i vnutrenne oni uzhe zhili v mire,
kotoryj nastol'ko ne  pohodil na privychnyj mir otnoshenij lyudej,  chto kazalsya
vydumannym. Kazalos', nado bylo prosto otkryt' glaza - i etot mir ischeznet.
     Elizaveta Alekseevna besshumno  voshla  v  komnatu  Volodi  i  Lyusi.  Oni
razgovarivali shepotom i smolkli pri ee poyavlenii.
     - Mozhet byt', luchshe postelit'sya i lech' tebe? Mozhet byt', luchshe, esli ty
budesh' spat'? - skazala Elizaveta Alekseevna.
     - YA boyus' lozhit'sya, - tiho otvechala Lyusya.
     - Esli on  tol'ko eshche  raz poprobuet,  sobaka,  -  vdrug skazal Volodya,
pripodnyavshis' na krovati,  ves' v belom,  - esli on tol'ko poprobuet, ya ub'yu
ego,  da,  da,  ub'yu,  bud' chto budet! - povtoril on, belyj, hudoj, upirayas'
rukami v postel' i blestya v polut'me glazami.
     I v eto vremya snova razdalsya stuk v dver', i dver' medlenno otvorilas'.
Derzha v odnoj ruke ploshku,  otbrasyvayushchuyu koleblyushchijsya svet na chernoe polnoe
lico  ego,  efrejtor v  nizhnej rubashke,  zapravlennoj v  bryuki,  pokazalsya v
dveryah.  Nekotoroe vremya on, vytyanuv sheyu, vglyadyvalsya v sidevshego na posteli
Volodyu i v Lyusyu na taburete v nogah u brata.
     - Luiza,  -  torzhestvenno skazal efrejtor,  -  vy  ne  dolzhny gnushat'sya
soldat,  kotorye kazhdyj den' i chas mogut pogibnut'! My nichego ne sdelaem vam
plohogo.  Nemeckie soldaty -  eto blagorodnye lyudi, eto rycari, ya by skazal.
My prosim vas razdelit' nashu kompaniyu, tol'ko i vsego.
     - Ubirajsya von! - skazal Volodya, s nenavist'yu glyadya na nego.
     - O,  ty bravyj paren',  k sozhaleniyu,  srazhennyj bolezn'yu! - druzhelyubno
skazal efrejtor;  v  polut'me on  ne mog rassmotret' lica Volodi i  ne ponyal
togo, chto tot skazal.
     Neizvestno,  chto  moglo by  proizojti v  eto  mgnovenie,  no  Elizaveta
Alekseevna bystro podoshla k synu, obnyala ego, prizhala lico ego k svoej grudi
i vlastno ulozhila syna v postel'.
     - Molchi, molchi, - prosheptala ona emu na uho suhimi, goryachimi gubami.
     - Soldaty armii  fyurera  zhdut  vashego  otveta,  Luiza,  -  torzhestvenno
govoril  p'yanyj  efrejtor  v  nizhnej  rubashke,   s  cherno-volosatoj  grud'yu,
pokachivayas' v dveryah, s ploshkoj v ruke.
     Lyusya sidela blednaya, ne znaya, chto emu otvetit'.
     - Horosho,  ochen'  horosho!  Gut!  -  rezkim  golosom  skazala  Elizaveta
Alekseevna, bystro podojdya k efrejtoru i kivaya golovoj. - Ona sejchas pridet,
ponimaesh'?  Fershtejge? Pereodenetsya i pridet. - I ona pokazala rukami, budto
pereodevaetsya.
     - Mama... - skazala Lyusya drozhashchim golosom.
     - Molchi uzh, esli bog uma ne dal, - govorila Elizaveta Alekseevna, kivaya
golovoj i vyprovazhivaya efrejtora.
     Efrejtor  vyshel.  V  komnate  cherez  perednyuyu  poslyshalis' vosklicaniya,
hohot,  zvyakan'e kruzhek, i nemcy s novym pod容mom zapeli odinakovymi nizkimi
golosami:

     Wolga, Wolga, Mutter Wolga...

     Elizaveta Alekseevna bystro  podoshla  k  garderobu i  povernula klyuch  v
dverce.
     - Polezaj, ya tebya zakroyu, slyshish'? - skazala ona shepotom.
     - A kak zhe...
     - My skazhem, ty vyshla vo dvor...
     Lyusya yurknula v garderob,  mat' zaperla za nej dvercu na klyuch i polozhila
klyuch na garderob.
     Nemcy yarostno peli.  Stoyala uzhe glubokaya noch'. Za oknom nel'zya bylo uzhe
razlichit' ni zdanij shkoly i detskoj bol'nicy,  ni dlinnogo holma so zdaniyami
rajonnogo ispolkoma i  "beshenogo barina".  Tol'ko  pod  dver'yu  iz  perednej
probivalas' v komnatu uzkaya poloska sveta.  "Bozhe moj,  da neuzhto zhe vse eto
pravda?" - podumala Elizaveta Alekseevna.
     Nemcy  konchili pet',  i  mezhdu nimi  voznik shutlivyj p'yanyj spor.  Vse,
smeyas',  napadali  na  efrejtora,  a  on  otbivalsya siplym  veselym  golosom
udalogo, nikogda ne unyvayushchego soldata.
     I vot on snova poyavilsya v dveryah s ploshkoj v ruke.
     - Luiza?
     - Ona vyshla vo dvor...  vo dvor...  -  Elizaveta Alekseevna ukazala emu
rukoj.
     Efrejtor,  poshatnuvshis',  vyshel v seni, nesya pered soboj ploshku i stucha
botinkami.  Slyshno bylo,  kak on s  grohotom spustilsya s  kryl'ca.  Soldaty,
smeyas',  eshche  pogovorili nemnogo,  potom oni tozhe povalili vo  dvor,  topocha
botinkami v  perednej i  po kryl'cu.  Stalo tiho.  V  komnate cherez perednyuyu
kto-to,  dolzhno byt' Fridrih,  brenchal posudoj,  i slyshno bylo,  kak soldaty
mochatsya vo  dvore  u  samogo kryl'ca.  Nekotorye iz  nih  vskore vernulis' s
shumnym,  p'yanym govorom. Efrejtora vse ne bylo. Nakonec shagi ego poslyshalis'
na kryl'ce i  v  senyah.  Dver' v komnatu raspahnulas',  i efrejtor,  uzhe bez
ploshki,  poyavilsya na  fone  prizrachnogo sveta i  chada iz  rastvorennoj dveri
kuhni.
     - Luiza... - shepotom pozval on.
     Elizaveta Alekseevna, kak ten', voznikla pered nim.
     - Kak?  Ty ee ne nashel?..  Ona ne prihodila,  ee net,  -  govorila ona,
delaya otricatel'noe dvizhenie golovoj i rukoj.
     Efrejtor nevidyashchimi glazami obvel komnatu.
     - U-u-u...  -  vdrug p'yano i  obizhenno promychal on,  ostanoviv mutnye i
chernye glaza svoi na Elizavete Alekseevne.  V  to zhe mgnovenie on polozhil ej
na lico gromadnuyu sal'nuyu pyaternyu, stisnul pal'cy, edva ne vydaviv Elizavete
Alekseevne glaz,  ottolknul ee  ot  sebya i,  kachnuvshis',  vyshel iz  komnaty.
Elizaveta Alekseevna bystro povernula klyuch v dveri.
     Nemcy eshche povozilis' i  pobubnili p'yanymi golosami,  potom oni zasnuli,
ne potushiv sveta.
     Elizaveta Alekseevna molcha sidela protiv Volodi, kotoryj po-prezhnemu ne
spal.  Oni ispytyvali nevynosimuyu dushevnuyu ustalost',  no spat' ne hotelos'.
Elizaveta Alekseevna vyzhdala nemnogo i vypustila Lyusyu.
     - YA  chut' ne  zadohnulas',  u  menya vsya spina mokraya i  dazhe volosy,  -
govorila Lyusya vozbuzhdennym shepotom. |to priklyuchenie kak-to vzbodrilo ee. - YA
tihon'ko okno otkroyu. YA zadyhayus'.
     Ona  besshumno otvorila blizhnee k  kojke okno i  vysunulas' na  pustyr'.
Noch' byla dushnaya,  no posle duhoty komnaty i  vsego,  chto tvorilos' v  dome,
takoyu svezhest'yu pahnulo s pustyrya,  v gorode bylo tak tiho, chto kazalos' - i
net vokrug nikakogo goroda,  tol'ko ih  domik so  spyashchimi nemcami odin stoit
sredi temnogo pustyrya.  I  vdrug yarkaya vspyshka gde-to  tam,  naverhu,  po tu
storonu pereezda,  u parka,  na mgnovenie osvetila nebo,  i ves' pustyr',  i
holm, i zdaniya shkoly i bol'nicy. CHerez mgnovenie - vtoraya vspyshka, eshche bolee
sil'naya,  i  snova vse vystupilo iz t'my,  dazhe v komnate na mgnovenie stalo
svetlo. I vsled za etim - ne to chto vzryvy, a kakie-to bezzvuchnye sotryaseniya
vozduha,  kak by  vyzvannye otdalennymi vzryvami,  odin za drugim proneslis'
nad pustyrem, i snova potemnelo.
     - CHto eto? CHto eto? - ispuganno sprashivala Elizaveta Alekseevna.
     I Volodya pripodnyalsya na posteli.
     So  strannym  zamiraniem serdca  Lyusya  vsmatrivalas' v  temnotu,  v  tu
storonu,  otkuda prosiyali eti vspyshki.  Otsvet nevidnogo otsyuda plameni,  to
slabeya,  to usilivayas', zakolebalsya gde-to tam, na vozvyshennosti, to vyryvaya
iz temnoty, to vnov' otpuskaya kryshi zdanij rajispolkoma i "beshenogo barina".
I vdrug v tom meste,  gde nahodilsya istochnik etogo strannogo sveta, vzvilos'
v vyshinu yazykastoe plamya,  i vse nebo nad nim okrasilos' bagrovym cvetom,  i
osvetilis' ves' gorod i  pustyr',  i  v komnate stalo tak svetlo,  chto vidny
stali i lica i predmety.
     - Pozhar!..   -   obernuvshis'  v  komnatu,  skazala  Lyusya  s  neponyatnym
torzhestvom i vnov' ustremila vzor svoj na eto vysokoe yazykastoe plamya.
     - Zakroj okno, - ispuganno skazala Elizaveta Alekseevna.
     - Vse ravno nikto ne vidit, - govorila Lyusya, ezhas', kak ot holoda.
     Ona  ne  znala,  chto  eto za  pozhar i  kak on  voznik.  No  bylo chto-to
ochishchayushchee dushu,  chto-to  vozvyshennoe i  strashnoe  v  etom  vysokom,  bujnom,
pobednom plameni. I Lyusya, sama osveshchennaya, ne otryvayas' smotrela na nego.
     Zarevo rasprostranilos' ne tol'ko nad centrom goroda, no daleko vokrug.
Ne tol'ko zdaniya shkoly i detskoj bol'nicy byli vidny,  kak dnem,  mozhno bylo
videt' dazhe raspolozhennye za  pustyrem dal'nie rajony goroda,  primykavshie k
shahte No 1-bis.  I  eto bagrovoe nebo i otsvety pozhara na kryshah zdanij i na
holmah  sozdavali  kartinu  prizrachnuyu i  fantasticheskuyu i  v  to  zhe  vremya
velichestvennuyu.
     CHuvstvovalos',  chto  ves' gorod prosnulsya.  Tam,  v  centre,  slyshalos'
neumolchnoe dvizhenie  lyudej,  donosilis' otdel'nye  golosa,  vskriki,  gde-to
rychali gruzoviki.  Na  ulice,  gde  stoyal domik Os'muhinyh,  i  v  ih  dvore
prosnulis',   zakoposhilis'  nemcy.   Sobaki,   -   ih  eshche  ne  vseh  uspeli
perestrelyat',  - pozabyv dnevnye strahi, layali na pozhar. Tol'ko p'yanye nemcy
v komnate cherez perednyuyu nichego ne slyshali i spali.
     Pozhar busheval okolo dvuh  chasov,  potom stal  zatihat'.  Dal'nie rajony
goroda,  holmy  snova  stali  okutyvat'sya t'moyu.  Tol'ko otdel'nye poslednie
vspyshki plameni inogda vnov' proyavlyali to okruglost' holma,  to gruppu krysh,
to  temnyj  konus  terrikona.  No  nebo  nad  parkom  dolgo  eshche  hranilo to
ubyvayushchij,  to vnov' usilivayushchijsya bagrovyj svet,  i dolgo vidny byli zdaniya
rajonnogo ispolkoma i  "beshenogo barina" na  holme.  Potom  oni  tozhe  stali
merknut', i pustyr' pered oknom vse gushche zapolnyalsya t'moyu.
     A Lyusya vse sidela u okna, vozbuzhdenno glyadya v storonu pozhara. Elizaveta
Alekseevna i Volodya tozhe ne spali.
     Vdrug Lyuse pokazalos',  budto koshka mel'knula po pustyryu sleva ot okna,
chto-to  zashurshalo po  fundamentu.  Kto-to kralsya k  oknu.  Lyusya instinktivno
otpryanula i  hotela uzhe zahlopnut' okno,  no  ee ostanovil chej-to shepot.  Ee
zvali po imeni:
     - Lyusya... Lyusya...
     Ona zamerla.
     - Ne bojsya,  eto ya, Tyulenin... - I golova Serezhki bez kepki, s zhestkimi
kurchavymi volosami voznikla vroven' s podokonnikom. - U vas nemcy stoyat?
     - Stoyat,  -  prosheptala Lyusya,  ispuganno i radostno glyadya v smeyushchiesya i
otchayannye glaza Serezhki. - A u vas?
     - U nas poka net.
     - Kto eto? - poholodev ot uzhasa, sprashivala Elizaveta Alekseevna.
     Dal'nij otsvet pozhara osvetil lico  Serezhki,  i  Elizaveta Alekseevna i
Volodya uznali ego.
     - Volodya gde? - sprashival Serezhka, navalivshis' zhivotom na podokonnik.
     - YA zdes'.
     - A eshche kto ostalsya?
     - Tolya Orlov. YA bol'she ne znayu, ya nikuda ne vyhodil, u menya appendicit.
     - Vit'ka Luk'yanchenko zdes'  i  Lyubka SHevcova,  -  skazal Serezhka.  -  I
Stepku Safonova ya videl, iz shkoly Gor'kogo.
     - Kak ty zabrel k nam? Noch'yu? - sprashival Volodya.
     - YA  pozhar smotrel.  Iz  parka.  Potom stal shanhajchikami probirat'sya do
domu, da uvidel iz balki, chto u vas okno otkryto.
     - CHto eto gorelo?
     - Trest.
     - Nu-u?
     - Tam ihnij shtab ustroilsya.  V odnih podshtannikah vyskakivali,  -  tiho
zasmeyalsya Serezhka.
     - Ty dumaesh' - podzhog? - sprosil Volodya.
     Serezhka pomolchal, glaza ego pobleskivali v temnote, kak u koshki.
     - Da uzh ne samo zagorelos',  -  skazal on i snova tiho zasmeyalsya. - Kak
zhit' dumaesh'? - vdrug sprosil on Volodyu.
     - A ty?
     - Budto ne znaesh'.
     - Vot i ya tak, - oblegchenno skazal Volodya. - YA tak tebe rad. Ty znaesh',
ya tak rad...
     - YA  tozhe,  -  nehotya  skazal  Serezhka:  on  terpet' ne  mog  serdechnyh
izliyanij. - Nemcy u vas zlye?
     - P'yanstvovali vsyu  noch'.  Vseh kur  pozhrali.  Neskol'ko raz v  komnatu
lomilis',  -  skazal Volodya nebrezhno i  v  to  zhe vremya slovno gordyas' pered
Serezhkoj tem, chto on uzhe ispytal na sebe, kakovy nemcy. On tol'ko ne skazal,
chto efrejtor pristaval k sestre.
     - Znachit,  eshche  nichego,  -  spokojno skazal Serezhka.  -  A  v  bol'nice
ostanovilis' esesovcy,  tam ranenyh ostavalos' chelovek sorok, vyvezli vseh v
Verhneduvannuyu roshchu i  -  iz avtomatov.  A vrach Fedor Fedorovich,  kak oni ih
stali  brat',  ne  vyderzhal i  vstupilsya.  Tak  oni  ego  pryamo  v  koridore
zastrelili.
     - Ah,  chert!..  Aj-ya-yaj...  Kakoj horoshij chelovek byl,  -  smorshchivshis',
skazal Volodya. - YA ved' tam lezhal.
     - CHelovek, kakih malo, - skazal Serezhka.
     - I  chto  zh  eto budet,  gospodi!  -  s  tihim stonom skazala Elizaveta
Alekseevna.
     - YA pobegu,  poka ne rassvelo, - skazal Serezhka. - Budem svyaz' derzhat'.
- On  vzglyanul na Lyusyu,  sdelal vitievatoe dvizhenie rukoj i  liho skazal:  -
Aufviderzegen!.. - On znal, chto ona mechtaet o kursah inostrannyh yazykov.
     Ego lovkoe, yurkoe, shchuploe telo skol'znulo vo t'mu, i srazu ego ne stalo
ni vidno, ni slyshno, - on tochno isparilsya.


     Glava devyatnadcataya

     Samoe udivitel'noe bylo to, kak oni bystro dogovorilis'.
     - CHto zh ty, devushka, chitaesh'? V Krasnodon idut nemcy! Razve ne slyshish',
kak mashiny revut s  Verhneduvannoj?  -  stoya u  nog ee,  s  trudom sderzhivaya
dyhanie, govoril Serezhka.
     Valya vse s  tem zhe udivlennym,  spokojnym i  radostnym vyrazheniem molcha
smotrela na nego.
     - Kuda ty bezhal? - sprosila ona.
     Na mgnovenie on smeshalsya. No net, ne moglo byt', chtoby eta devushka byla
plohoj devushkoj.
     - Hochu na vashu shkolu zabrat'sya, pobachit', sho vono bude...
     - A kak ty zaberesh'sya? Razve ty byval v nashej shkole?
     Serezhka skazal,  chto  on  byl v  ih  shkole odin raz goda dva nazad,  na
literaturnom vechere.
     - Da uzh kak-nibud' zaberus', - skazal on s usmeshkoj.
     - No ved' nemcy mogut v pervuyu ochered' zanyat' shkolu? - skazala Valya.
     - Uvizhu, chto oni idut, da pryamo v park, - otvechal Serezhka.
     - Ty znaesh', luchshe vsego smotret' s cherdaka, ottuda vse vidno, a nas ne
uvidyat,  -  skazala Valya  i  sela  na  svoem plede i  bystro opravila kosy i
bluzku. - YA znayu, kak tuda popast', ya tebe vse pokazhu.
     Serezhka vdrug proyavil nekotoruyu nereshitel'nost'.
     - Vidish',  kakoe delo,  -  skazal on,  -  esli  nemcy sunutsya v  shkolu,
pridetsya prygat' so vtorogo etazha.
     - CHto zh podelaesh', - otvechala Valya.
     - A smozhesh'?
     - Sprashivaesh'...
     Serezhka  posmotrel na  ee  zagorelye krepkie nogi,  pokrytye zolotistym
pushkom. Teplaya volna proshla u nego po serdcu. Nu, konechno, eta devushka mogla
sprygnut' so vtorogo etazha!
     I vot oni uzhe vdvoem bezhali k shkole cherez park.
     Bol'shaya dvuhetazhnaya shkola iz krasnogo kirpicha,  s svetlymi klassami,  s
bol'shim gimnasticheskim zalom, byla raspolozhena u glavnyh vorot parka, protiv
zdaniya tresta "Krasnodonugol'".  SHkola byla  pusta i  zakryta na  klyuch.  No,
ishodya iz blagorodnyh celej, kakie oni presledovali, Serezhka ne poschital dlya
sebya zazornym,  nalomav puk vetvej,  s  ih  pomoshch'yu vydavit' odno iz  okon v
pervom etazhe, vyhodyashchee v glubinu parka.
     Serdca  ih  blagogovejno zamerli,  kogda  oni,  na  cypochkah stupaya  po
polovicam,  proshli cherez odin iz klassov v nizhnij koridor.  Tishina stoyala vo
vsem etom prostornom zdanii,  malejshij shoroh,  stuk gulko otzyvalis' vokrug.
Za  eti neskol'ko dnej mnogoe smestilos' na zemle,  i  mnogie zdaniya,  kak i
lyudi,  poteryali prezhnee svoe zvanie i naznachenie i eshche ne obreli novogo.  No
vse-taki  eto  byla shkola,  v  kotoroj uchili detej,  shkola,  v  kotoroj Valya
provela mnogo svetlyh dnej svoej zhizni.
     Oni uvideli dver' s doshchechkoj,  na kotoroj napisano bylo: "Uchitel'skaya",
dver'  s  doshchechkoj:   "Direktor",   dveri  s  doshchechkami:   "Kabinet  vracha",
"Fizicheskij  kabinet",  "Himicheskij kabinet",  "Biblioteka".  Da,  eto  byla
shkola,  zdes' vzroslye lyudi,  uchitelya,  uchili detej znaniyu i tomu,  kak nado
zhit' na svete.
     I  ot etih pustyh klassov s  golymi partami,  pomeshchenij,  eshche hranivshih
specificheskij shkol'nyj zapah,  vdrug poveyalo i  na  Serezhku i  na  Valyu  tem
mirom,  v kotorom oni rosli,  kotoryj