Ocenite etot tekst:


 ------------------------------------------------------------------------
 Original etogo teksta raspolozhen v "Setevoj biblioteke ukrainskoj literatury"
 OCR: Evgenij Vasil'ev
 Dlya ukrainskih liter ispol'zovany oboznacheniya:
 ª, º - "e oborotnoe" bol'shoe i malen'koe (kody AAh,BAh)
 ¯, ¿ - "i s dvumya tochkami" bol'shoe i malen'koe (kody AFh,BFh)
 I,i (ukr) = I,i (lat)
 ------------------------------------------------------------------------



   CHastina persha. CHUZHENICYA

   U hati v Pilipa Sivasha za stolom sidila besida: brat Ohrim  iz  zhinkoyu,
svat Manojlo z svahoyu Kilinoyu, kumTereshko Tonkonozhenko,  susida  Struk  iz
svoºyu serditoyu Struchihoyu, dyad'ko - starij Kornij Grabenko ta  svoya  sim'ya.
Ne togo Pilip besidu zaviv  do  sebe,  shcho  s'ogodni  nedilya,  a  togo,  shcho
vernuvsya dodomu z soldata seredul'shij sin jogo Roman. Dochok u  Sivashiv  ne
bulo, ale troº siniv, yak sokoliv: najstarshij. Dence,  uzhe  davno  zhonatij,
dobrij hazya¿n,- udavsya v bat'ka; seredul'shij - otozh Roman; a  najmenshij  -
Zin'ko. Roman znav, shcho jomu jti v soldati, i ne shotiv zhenitisya, shchob zhinki
samo¿ doma ne kidati, skazav, shcho yak  vernet'sya,  todi;  Zin'kovi  zh  davno
treba bulo odruzhitisya, bo i v soldati jomu ne pripadalo jti, ta j  zherebok
vin uzhe brav, dak shcho zh, koli ne hoche?  Nema,-  kazhe,-  jomu  pari.  Bat'ko
serdivsya: des' u  svo¿h  knizhkah  nachitav,  mabut',  takogo.  Mati  hoch  i
gnivalas', shcho nema ¿j pomochi, ta ne duzhe, bo prac'ovita  j  tiha  Denisova
Domaha - on ta bilyava molodicya, shcho  teper  poraºt'sya  bilya  pechi,-  godila
svekrusi. A tak  dokoriti  Zin'kovi  nichim  ne  mozhna  bulo:  i  tihij,  i
prac'ovitij parubok, i nepitushchij... ne takij zapal'nij hazya¿n,  yak  Denis,
ale zh taki hazyajnovitij. Ta najduzhche mati lyubila oc'ogo Romana: take  vono
zmalechku bulo motorne ta cikave i z sebe garne,to vzhe  bulo  mazunchikom  u
materi. A dali na sluzhbu pishov, na chuzhini poneviryavsya,- hiba zh i ne zhalko?
I stara Paraska, zabuvayuchi, shchj ¿j treba vzyati z pripichka ta j postaviti na
stil  misku  z  varenikami,  spinyalasya  bilya  pechi,  divilas'   zakohanimi
materinimi ochima na sina i  dumala:  "Bozhe,  yake  zh  garne!  Brovi  yak  na
shnurochku, vus chornen'kij, shche j ugoru trohi zakruchenij. Panich, ta j godi!"
   I bat'ki radiv, shcho sin vernuvsya. Sam vin prozhiv uzhe  pivsotni  j  shist'
lit, ale sivina ledve pochinala probliskuvati v n'ogo u temnomu  volosi,  a
oci _tri _sini - taki kosari, shcho j trava pered nimi  gorit'.  Hazyajstvo  v
n'ogo dobre bulo, a teper shche  pokrashchaº.  Za  takimi  sinami  j  zabagatiti
mozhna. Pilip uzhe trohi vipiv i teper, chastuyuchi gostej, radisnij ta dobrij,
rozkazuvav:
   - Vipijte, lyude dobri, za zdorovlya mo¿h  siniv!..  Voni  v  mene  -  yak
zoloto!.. Hoch starshih bog zabrav, dak zhe simi shchedro nadiliv, spasibi ¿m!..
   - SHCHo pravda, to pravda, suside,- daj, bozhe, shchob use bulo gozhe!  -  tvo¿
sini taki, shcho v kozhnogo bat'ka  serce  roslo  b,  na  ¿h  divlyachis',-  tak
prokazuvav dovgij i suhij Struk, beruchi v Pilipa charku.
   Inshi gosti, potakuyuchi,  kivali  golovami,  a  sini  sidili  gordi  tiºyu
hvaloyu. Starshij - uzhe povazhnij,  z  borodoyu,  zdorovij,  yak  robochij  vil;
menshij - shche molodij parubok z  nevelichkimi  chornimi  vusami  j  zadumanimi
yasnimi ochima; ti ochi duzhe nagaduvali bat'kovi, til'ki shcho v bat'ka voni vzhe
prigasli za dovgi lita klopotu  j  praci,  a  v  sina  syali  cilim  syaºvom
molodogo vognyu. Ale najbil'she divilisya lyudi na Romana. Vin sidiv na pokuti
pishnij, u pidzhaku, obstrizhenij i rozchesanij nabik po-gorodyans'komu;  povne
oblichchya bulo bile, a garnij vus azh blishchav na n'omu. Teper cej chepurnij vid
pochervoniv, bo parubok vipiv ne  odnu  charku  gorilki;  ta  vin  mig  piti
pobagato i shche  ne  buv  p'yanij,  a  tak  -  til'ki  pochinav  hmil'  golovu
rozbirati, i Roman dedali stavav use veselishij ta hval'kishij na yazik.
   - CHogo zh ce ti, nebozhe,- pitav jogo  dyad'ko  Ohrim,-  ne  zaraz  dodomu
vernuvsya, yak sluzhbu vidbuv? Adzhe zamalim ne god ishche progayavs'.
   - Takoº dºlo sluchilos',- odkazuvav Roman.- Kak vishol ya z sluzhbi,  zaraz
dolzhnost' mine predlozhili, ochin' dazhe horoshuyu: trista rublºj zhaluvannya.
   - O, ce dobra sluzhba,- trista rubliv! - ozvavsya svyat Manojlo.- A yaka  zh
to sluzhba?'
   - A taka - shvejcarom pri palati. Nu,  ya  tam  pochal  sluzhit',  a  potom
zatoskovalsya po svomu rodu. Nivzhli - dumayu -  yav  svojoj  rodinº  ne  mogu
prilichnoj dlya sebe dolzhnosti poluchit'? Brosiv us'o i prijshov.
   - I dobre zrobiv, sinku,- skazala mati,- bo j nas izveseliv.
   - Teper til'ki odruzhish, svate, ditej ta j zabuvaj  gore!  -  skazav  do
Pilipa Manojlo.
   - Ta ya z dorogoyu dusheyu,- vsmihnuvsya Pilip,- abi sini!
   -  Pozhdit',  batyushka,  budemo  j  zhenit'sya;   vot   tol'-ki   dolzhnost'
poluchim,odkazav Roman.
   --Obrazovanij cholovik mozhe zavsegda sobi dolzhnost'  poluchit',-  ozvavsya
Denisiv kum Tereshko. Vin kolis', shche za pans'kogo prava, buv bilya  paniv  u
dvori,  to  inodi  j  sam  lyubiv  zakidati  "po-obrazovanomu".  Jomu  duzhe
podobalos', yak govorit' Roman, i  samomu  hotilosya  dokinuti  slivce,  shchob
znati bulo, shcho j vin ne abihto.  Bat'ko  j  inshi  gosti  dumali:  "Ach,  yak
nabravsya Roman, nauki! Tak i rizhe po-pans'komu!" ¯m  zdavalosya,  shcho  Roman
duzhe dobre potraplyaº na pans'ku movu. Til'ki  sivomu  movchaznomu  Korniºvi
Grabenkovi ta Zi-n'kovi ne podobalos', shcho soldat lamaº yazika.
   A Pilip iz Pilipihoyu vse priprohuvali ta chastuvali.  Oblichchya  v  gostej
pochervonili j spitnili, yaziki  pochinali  chiplyatisya  za  zubi,  hoch  golosi
dedali stavali vse guchnishi ta guchnishi. Til'ki Zin'ko buv zovsim  tverezij,
bo vin ne vzhivav gorilki; ta Roman bad'orivsya. Ale j jomu vzhe tak  udarilo
v golovu, shcho azh mlosno stalo, i vin pishov z hati na  proholodu.  Zin'ko  j
sobi vijshov movbi za nim, a prosto togo, shcho ne lyubiv divitisya  na  p'yanih.
Obidva vijshli v dvir.
   Bula nedilya, i na  vulici  veshtalos'  chimalo  narodu.  Ishli  parubki  v
svyatkovih chumarkah i dobrih poyasah, smiyalisya j pogukuvali na divchat, a ti,
hihikayuchi j shchebechuchi, prohodili vuliceyu,  mayuchi  yasnokolirnimi  strichkami.
Popid hatami, na priz'bah  ta  na  kolodah  skriz'  sidili  babi,  luzayuchi
nasinnya, chasom i choloviki z lyul'kami v zubah i rozmovlyali pro vsyaki novini
ta  pro  hazyajs'ki  j  hatni  spravi.  I  pid  Sivashevim   dvorom   lezhali
kolodi,dobrij hazya¿n, Pilip davno vzhe styagav derevnyu na novu hatu sinovi,-
i chuti bulo zvidtilya gomin. CHerez nizen'kij tin. cikavo zaziralo na novogo
soldata kil'ka dityachih i divochih, bilih i zakvitchanih po-svyatnomu goliv. A
v dvori u susida Struka stoyalo bilya tinu i divilosya dvoº divchat:  Strukova
dochka z jogo najmichkoyu Levantinom.
   - A, divchata! -  guknuv  Roman.-  Nada  j  ¿m  praznik  ustro¿t'.  Brat
Zinovij! Poluchaj rublya i bigaj u lavochku! Na vs'ogo rublya kupuj kanhvetov,
pryanikov, orehov - dlya naslazhdeniya devushkam. A ti, mal'chik,- kivnuv vin na
hlopcya, shcho zazirav cherez tin,- poluchish p'yatak:  kataj  do  muziki  Matveya,
pushchaj ide syuda. Pushchaj divchata  znayut',  kogda  vernuvsya  so  sluzhbi  Roman
Pilipovich Sivashov!
   Hlopec' metnuvsya po muziku, a Zin'ko yakos' nehotya pishov do kramnici.
   - Divchatka! Hadºt' syuda, veselit'sya budem! - zaklikav Roman.
   Divchata soromilis' uvihoditi, hocha Strukova dochka vzhe vibigla  z  svogo
dvoru na vulicyu, vityagshi za soboyu j Levantinu. Roman vijshov z  dvoru.  Mizh
divchatami bulo kil'ka j parubkiv. Roman poklikav i ¿h:
   - Hadºt', shchob divchatam veselej bulo! Parubki ne hotili jti bez  divchat,
a divchata soromilis' bez parubkiv. Vreshti bilyava Himka, zhvava  j  motorna,
shopila podrugu za rukav i potyagla do Sivashiv u dvir:
   - Koli jti, tak uzhe hodim! SHCHo tam shche trihi-mnihi mnyati!
   Za neyu posunuli j inshi divchata j parubki. Nezabarom  prijshli  muziki  -
dvi skripki j bubon. Zin'ko  prinis  lasoshchi.  Romanovi  hotilosya  s'ogodni
pokazati sebe. Metnuvs' u hatu, vinis plyashku  gorilki,  pochastuvav  muzik,
hotiv chastuvati j divchat. Voni pishalis', odvertalis' i kazali:
   - Oce zh taki! Hiba zh taki mi ¿¿ p'ºmo? Taku girku!
   I ne shotili piti.
   Na skladkah deyaki taki lasuvalisya na charku, ale tut bulo sorom.
   - Ne hochut' gorkogo, damo ¿m sladkogo! - guknuv Roman, beruchi  cukerki,
pryaniki ta gorihi..Poluchajte, divchata!
   Divchata j dosi soromilis', i ni odna ne hotila brati persha.
   - Eh, vi!  Kaki¿  nesmºli!  -  posmiyavsya  Roman.  Pobachivshi  bilya  sebe
Levantinu, vin silomic' uphnuv ¿j u ruki torbinku z lasoshchami j promoviv:
   - Rozdavaj podrugam!
   Delikatne dovgen'ke Levantinine oblichchya vidrazu vzyalosya polum'yam.  Vona
derzhala v rukah lasoshchi i ne znala, yak bi ¿h zbutisya. A Roman  stoyav  pered
neyu, smiyuchisya: do  ne¿  z-pid  vusiv,  bliskayuchi  na  ne¿  smilimi  ochima.
Levantina spustila svo¿ temni ochi, dovgi vi¿ virazno zachornili na rozhevomu
lichku. Roman  zaregotavsya  j  odijshov,  a  Levantini  zrobilosya  shche  duzhche
niyakovo._ Divchata pochala shtovhati ¿¿, shepochuchi:
   - Nu, chogo sto¿sh? Rozdavaj.
   Ta vona mov ne chula togo i vse stoyala neruhoma, a divchata smiyalisya.
   - Ocya shche!.. Monyaºt'sya! - skriknula Himka i vhopila v ne¿ z ruk lasoshchi.-
Os' ya, divchata, rozdam!
   I pochala  rozdavati.  Kozhnij  hotilosya  vzyati  bil'she,  ale  vsi  brali
potrohu,  bo  soromlyalis'.  Tim  chasom  ozvalasya  skripka,  vdariv  bubon.
Tancyurista Himka kinula j lasoshchi:
   - Otzhe ne viderzhu!.. Oj, tancyuvati hochu!
   Parubki vzhe tim chasom vipili z  Romanom  po  charci.  Z-mezhi  nih  zaraz
iznajshovsya odin do pari Himci.
   - Eh, gulyaj dusha! - skriknuv  vin  i  vdariv  nogami  ob  zemlyu.  Himka
tancyuvala garno i legen'ko, parubok  silkuvavsya  ne  podatisya  pered  neyu.
Molodizh otochila ¿h kolom. _Dedali para tancyuvala vse  palkishe  j  palkishe,
zapalyuyuchi do tancyu j inshih. Nezabarom z natovpu virvalasya  j  druga  para.
Pershij parubok, natomlenij, skoro kinuv tanen', ale Himka ne vgavala, Vona
krutnulasya, azh strichki visoko zamayali v povitri, vhopila Romana j  potyagla
jogo v shvidkomu tanci, smiyuchis' j morgayuchi na n'ogo  veseliv  .ochima.  Ale
Roman,prohodyachi proz Levantinu, shcho stoyala ne  tancuyuchi,  vhopiv  ¿¿  ta  j
zakrutiv u tomu nancyuristomu kruteni.  Zbentezhena  z  tako¿  nespodivanki,
divchina spershu niyak ne mogla potrapiti v lad, ale zgodom yakos' utrapila, i
sami nogi, sluhayuchis' muziki, robili shcho treba. A ¿j chogos' bulo tak sorom,
i vona ie glyadila ni na kogo i vce dumala pro te, shcho  Roman  tancyuº  pered
neyu i divit'sya na ne¿ svo¿mi smilimi, azh nezvichajnimi ochima,  i  ne  mogla
zvesti  na  jogo  poglyadu.  ¯j  stavalo  vse  bil'she  ta  bil'she  niyakovo,
zdavalosya, shcho vsi ¿¿ samu til'ki j pil'nuyut', divuyuchisya, shcho vona tak dovgo
tancyuº z Romanom.  Vona  vihopilasya  z  tancyu  i  pokrilasya  v  gurti.  Ne
zostalasya j z divchat'mi, a zaraz zhe nishkom podalasya cherez perelaz  u  dvir
do svogo hazya¿na.
   A muziki tyali tim chasom z usiº¿ sili, parubki j divchata  tancyuvadi,  azh
podvir'ya gulo, yasnokolirni strichki mayali v povitri,  bryazkalo  namisto  na
zadihanih grudyah, a z zakvitchanih goliv padali na zemlyu Kvitki, i  divchata
j parubki toptali ¿h nogami.
   Pochuvshi muziki j tanci, vsya besida davno vzhe vijshla z  hati  podivit'sya
na molodizh. Starij Sivash zaburchav epershu, shcho ne slid bulo vulici robiti  v
dvori, ale mati ostupilasya za Romana:
   - I-i, starij! Movchi vzhe! Til'ki s'ogodni ditina prijshla,  poveselit'sya
shotilosya, a ti vzhe j gnivaºshsya! Mozhe, vin sobi tut  paru  znahode.  Davaj
krashche syademo na priz'bi ta podivimos', yak molodi veselyat'sya, to,  mozhe,  j
mi pomolodshaºmo.
   Pilip til'ki rukoyu mahnuv. Stari gosti podivilisya na molodizh  i  pochali
proshchatisya, bo vzhe vechorilo. Molodizh ishche trohi potancyuvala ta j podalasya  z
Dvoru na vigin - kinchati tam svyato. Doma matirki j  bat'ki  svarilisya,  shcho
vzhe vechir, a dochki j sini ne jdut' koriv do¿ti ta tovar napuvati. Ale  tim
bulo ne do togo: Roman poslav shche po gorilku,  popochastuvav  s'ogo  razu  j
divchat, i dovgo chuti bulo na vigoni  muziku  j  spivi,  tanci  j  golosnij
molodij smih.
   Ale Zin'ka tam ne bulo. Pobachivshi, yak  Levantina  vtekla  z  tanciv,  i
znayuchi, shcho v ne¿ v dvori nikogo nemaº, vin pishov do sebe na  tik,  z  toku
pereskochiv u svij sadok, a z svogo sadka v Strukiv,- chi  ne  pobachit'  tam
divchinu.
   Mati napadaºt'sya na jogo, shcho vin dosi ne odruzhivsya.  A  koli  zh  vin  i
spravdi sobi pari ne mozhe znajti? ª j garni divchata, i robotyashchi...  navit'
º j bagati... ta vse jomu ne pid misli. Jomu treba taku zhinku, shchob vin pro
vse z neyu mig govoriti, shchob usyu svoyu dushu mig ¿j odkrivati... A to vin tut
tak zhive, shcho ni z kim i pogovoriti po shchirosti. SHCHopravda, pro  hazyajstvo  i
pro vse take mozhna i z bat'kom, i z matir'yu, i z  bratom  rozmovlyati,  tak
c'ogo jomu malo. Jomu hochet'sya vse znati, vse rozibrati: yak vono, i  cherez
vishcho, i nashcho  robit'sya.  Kolis'  zamanulosya  jomu  vivchitisya  chitati.  Tak
shotilosya, shcho ne mav upokoyu, azh poki vivchivsya. SHkoli v ¿h todi shche ne bulo,
dak vin oddav dyakovi rubliv iz desyat', mabut', azh poki  toj  navchiv  jogo.
Teper Zin'ko chitav, ta til'ki yakos' ne duzhe rozbira ti¿ knizhki. A hotilos'
bi jomu rozibrati i znati bagato... pro vse... Ot hoch bi j pro te  -  chogo
tak lyudi zhivut'? Tut tobi takij ubogij, shcho nichogo ¿sti, a tam takij bagach,
shcho groshi mirkoyu miryaº. Odin krivavim potom umivaºt'sya, ta robit', ta dbaº,
a drugij, ledashcho, linuºt'sya... abo shche p'º... a to j krasti  pide...  Nevzhe
ne mozhna krashchogo poryadku zavesti? Mabut', pro  ce  v  knizhkah  pishut',  ta
til'ki vin ne znaº tih knizhok. De zh taki, shchob voni v  take  male  selo  ta
podohodili? Tut  pro  ¿h  nihto  j  ne  chuv.  Hotiv  Zin'ko  pro  ce  kogo
rozpitatisya, dak kogo zh? Dyak same bozhestvenne znaº; pisar -  sami  volosni
dila; kramar use na shchotah kidaº ta zapisuº groshi... do batyushki  Zin'ko  ne
posmiº piti, a do vchitelya hodiv, dak i vchitel' zhe... hoch po knigah znaº  i
vsyaku nauku, a yak Zin'ko popitavsya jogo pro svoº-  yak  bi  krashchij  poryadok
zavesti,- to vin til'ki rukoyu mahnuv. "Ce,- kazhe,- ne tvoº¿  golovi  dilo.
Za poryadkom nachal'stvo doglyadaº. A  ti  koli  hochesh  dobre  zhiti-robi,  ne
piyach,-ot i vse!" Ce Zin'ko j sam znaº, ta til'ki shcho c'ogo malo...
   De zh ce Levantina? CHi ne v hati zahovalas'? A vin hotiv bi pogomoniti z
neyu. Tiha, robotyashcha, dobra divchina... I z sebe  garna...  YAkbi  jomu  taku
zhinku, ta til'ki shchob ne taku vzhe... prostu... Kolis' vin zagovoriv  z  neyu
pro doshch, shcho vin buvaº z pari, a vona til'ki zasmiyalasya ta j  utekla...  YAk
zhe vin rozmovlyatime z neyu pro te, shcho jomu dushu zajmaº? A vtim...  vona  shche
moloda... sirotoyu po najmah izrosla, niyako¿ nauki ¿j nihto ne davav. SHCHe  j
divno, shcho vona takoyu  dobroyu  divchinoyu  zrosla!..  A  yakbi  Zin'ko  z  neyu
odruzhivsya, to, mozhe b, ¿¿ j chitati  mozhna  navchiti...  i  do  svo¿h  dumok
prihiliti... Tak dumav Zin'ko pro Levantinu i pochav pridivlyatisya  do  ne¿,
zachipav ¿¿ rozmovami. Divchina chervonila, ale rozmovlyala z nim zalyubki.  Ta
Zin'ko buv duzhe nesmilivij z divchatami i vse boyavsya zajnyati Levantinu tak,
yak parubki zajmayut' tih divchat, shcho lyublyat'.
   Teper jomu duzhe shotilosya pogomoniti z neyu... Ot,  shchob  hoch  zabuti  tu
p'yanu besidu!.. Ne lyubit' togo Zin'ko... Ale divchini  nema  nide  -  ni  v
sadku, ni v dvori. Mozhe, kudi pishla... Zin'ko pereskochiv nazad cherez tin u
svij sadok.
   Nezabarom mati zagukala jogo. Uporavshis'  po  hazyajstvu,  Zin'ko  pishov
spati v sadok,- berig sadovinu. Ta zhe til'ki zasnuti ne mig: vse ti¿  dumi
jogo ne pokidali. Roman... vin chudnij yakijs'... ne podobalosya Zin'kovi, shcho
vin tak velichaºt'sya i yazik lamaº... A pro te, mabut',  vin  bagato  bachiv,
bagato znaº. Bo j spravdi - po velikih gorodah buvav,  pis'ma  v  soldatah
navchivsya. Mabut', vin zmozhe rozkazati Zin'kovi pro take, chogo  Zin'ko  sam
ne zdoliº rozibrati. Treba z nim pogovoriti... Ne s'ogodni,  bo  s'ogodni,
mabut', vin ishche ne skoro z vulici vernet'sya, a kolis'...
   Nebo davno vzhe syalo nad zemleyu svo¿mi zoryanimi shatami, a Zin'ko vse  ne
spav. Duma za dumoyu snuvalasya v golovi, ishli odna po odnij,  yak  hvilya  za
hvileyu... Po hatah davno vzhe splyat', zatihli vzhe j divchata, j  parubki  na
vulici... i dereva drimali, shilivshis' nad nim, i drimala zelena  trava  i
vvi sni loskotala jomu oblichchya, yak vin dotorkavsya do ne¿, vorushachis'...  A
visoke j gliboke-gliboke nebo zhahtilo j  tremtilo  zhivim  svitom,  i  zori
zdavalisya velikimi j rozumnimi  ochima  bliskuchimi...  Voni  divlyat'sya  tak
yasno, mov  hochut'  zazirnuti  Zin'kovi  v  dushu,  podivitisya,  shcho  tam  e.
Divlyat'sya takimi velikimi-velikimi ochima... YAk  u  Levantini...  todi,  yak
vona spivaº sumno¿ pisni... Vona divit'sya j spivaº... i lyubo, lyubo staº...
i hilyat'sya viti... i vsmihayut'sya zori...
   I Zin'ko zasnuv pid Levantinin spiv, ne znayuchi,  shcho  Levantina  spravdi
vijshla v svij sadok i spivala, privablena syaºvom bezkrajogo neba,  napoºna
solodkimi pahoshchami  charivno¿  nochi  -  tiho¿,  yak  son  malen'ko¿  ditini,
laskavo¿, yak poglyad materi...
   II
   Drugogo dnya Roman ustav pizno. U jogo  bolila  golova,  bo  vchora  taki
dobre vipiv. Vin pochav zgaduvati minulij den', lezhachi na solomi v stodoli,
i gnivavsya sam na sebe, shcho "zaviv kumpaniyu" z parubkami j z  divchatami.  Z
divchatami vono shche nichogo, do divchat Roman ohochij, a ot na vulicyu ne  treba
bulo z ¿mi hoditi. Jomu ne godit'sya zapanibrata z ¿mi buti, a  vin  uchora,
hil'nuvshi, ce j zabuv. Nu, da ce shche ne bida, vin zaraz pokazhe, shcho  vin  ne
te, shcho voni, a beri vishche.
   Roman ustav i pishov u hatu. Bat'ko z Denisom ta z Zin'kom uzhe posnidali
j po¿hali na pole - ostanni kopi zabirati. Mati metushilas' bilya pechi.
   - Vispavsya, sinku? - laskavo ozvalasya vona.- Sidaj zhe ta budesh snidati.
   - A ot umiyusya.
   Umivsya, rozchesavsya i siv za stil. Mati podala galushki z salom. Roman shche
nichogo ne robiv, to j ne vigolodavsya, a galushki buli z prostogo  grechanogo
boroshna i zdalis' jomu nesmachni. Iz'¿v galushku, dvi ta j polozhiv lozhku.
   - A shcho zh ce ti, sinku, vzhe j ne hochesh? - zdivuvalasya mati.
   - SHtos' ¿sti ne hochet'sya,- odkazav Roman i vstav  iz-za  stola.-  Treba
pojtit' provedat' starih znakomih,- dodav.
   - Pidi, sinku, pidi odvidaj! Roman nadiv  pidzhaka  j  kartuza  z  bilim
verhom, todi glyanuv na choboti:
   - Eh, vaksi prosyut'!.. Nu, nehaj drugim razom! - I pishov z hati.
   Vijshovshi Roman z dvoru, spinivsya, ne znayuchi, kudi  jti.  U  n'ogo  buli
kolis' tovarishi parubki,teper uzhe vsi zhonati hazya¿ni,- ta jomu ne hotilosya
do ¿h iti: shcho tam od ¿h vin cikavogo pochuº? Hiba piti, shchob pobachili,  yakij
vin teper stav? Dak zhe nikogo doma nema - vsi na roboti. Nu, ta vzhe vijshov
z dvoru, to projdet'sya selom, a tam, mozhe, j nadumaº,  kudi  piti.  I  vin
podavsya vuliceyu. Ishov  pomalu,  mov  tudi-syudi  rozzirayuchis'  na  selo,  a
spravdi divivsya, chi hto jogo bachit', chi ni. Ta vsi lyudi po¿hali  na  pole,
til'ki deyaki babi poralisya po hatah. Na  vulici  bigali  sami  diti.  Odin
malen'kij hlopec', pobachivshi Romaniv pidzhak i choboti z bliskuchimi  rivnimi
halyavami, guknuv cherez vulicyu do trohi starshen'ko¿ divchinki:
   - Divis'! Divis'! Pan ide.
   Roman usmihnuvsya,- jomu ce spodobalosya. Ale divchinka glyanula na jogo  i
vidkazala svoºmu tovarishevi:
   - Durnij! Co ti kazes? To  ne  pan,  a  saldat  Siva-senko,  meni  mati
kazali.
   "Ech, chortova patyaka! - podumav Roman.- Slova ne vmiº skazati,  a  shche  j
pashchekuº". Vin serdito glyanuv na divchinku, kriknuv: "Nu, ti tut!" - i pishov
dali, a ta, perelyakana, spershu movchala, azh poki Roman odijshov get'-get', a
todi, podbigshi do hlopcya, skazala:
   - Lyudocki, yakij strasnij!..
   A "strashnij" ishov dali. Jomu po  dorozi  bula  kramnichka,  a  bilya  ne¿
stoyalo dvoº-troº cholovikiv i zhinka. Roman znav, shcho  treba  pozdorovkatisya,
proz  ¿h  prohodyachi,  ale  podumav  sobi:  "Ot  ishche  chortzna-komu  kurazhku
skidat'!" - i pominuv lyudej tak, movbi ¿h i ne pomitiv.
   - SHCHo ce vono pishlo? - spitav odin dyad'ko.
   - Ta ce Sivashiv soldat.
   - CHi ba, yake pishne: ide i ne zdorovkaºt'sya.- I dyad'ki z  zhinkoyu  pochali
promizh sebe suditi  Romana,  shcho  nezvichajnij;  ale  vij  togo  ne  chuv,  a
chimchikuvav dali i zvernuv na drugu vulicyu. Tam  pobachiv  sered  solom'yanih
pokrivel' zaliznij dah na nevelichkomu budiikovi. Vgori nad dverima pribito
bulo doshku z napisom^ "Narodnoe uchilishche".
   "A zajdu do vchitelya!" -podumav Roman, hoch zovsim uchitelya ne znav.
   Uvijshov  u  chimali  sini  z  kilochkami  j  gvizdkami  po  stinah  zadlya
shkolyars'ko¿ odezhi. Stav, ne znayuchi, v yaki dveri jti, bo pered ¿m  bulo  ¿h
dvoº. Odni bulya trohi vidhileni, i kriz' nih chuti bulo  rozmovu.  Serditij
golos, govoryachi "po-pans'komu", krichav:
   - Pochemu ty mne sapog ne pochistil?
   - Dvir chistiv,odpovidav drugij, muzhic'kij starechij golos.- Hiba  ya  vam
lakej? YA - storozh.
   - Nanyalsya storozhem - dolzhen byt' uchitelyu  lakeem.  Kazhdyj  den'  sapogi
chist'!
   - Ta shcho ce take spravdi? YA gromadi pozhaliyus'.
   - Plevat' mne na tvoyu gromadu! Idi sejchas  do  Suchka  i  kupi  mne  dve
kolody kart!
   3 dverej vijshov, burchachi sobi shchos', sivij storozh.
   - CHi doma vchitel'? - spitav Roman.
   - A on! - pokazav storozh na dveri i pishov z shkoli.
   - Kto tam? -  pochuvsya  z-za  dverej  golos.-  Verno,  opyat'  kto-nibud'
prityril mal'chika! Nu j idioty! Hot' ne govori im, chto eshche rano!
   Dveri vidchinilis' vid shturhancya nogoyu, i na porozi stav molodij hlopec'
z zakruchenimi vgoru vusikami, bez  pidzhaka  j  zhileta,  v  samij  sorochci,
pozakladavshi ruki v kisheni v shtani.
   - Tebe chego? - spitav vin, ale, pobachivshi na Romani ne muzhic'ku  odezhu,
povernuv inakshe: - Vam chego nuzhno?
   - Moº poshteniº! - skazav Roman, prostyaguyuchi ruku.- Sivashov.
   Uchitel' dav jomu j svoyu ruku i poklikav u hatu. V nevelichkij svitlichci,
z lizhkom, stolom i kil'koma stil'cyami,  buv  nelad,  porozkiduvana  odezha,
nedokurki z cigarok, na stini gitara j rushnicya, na stoli  stoyav  nedopitij
chaj i plyashechka z napisom: "Rom"; pid stolom spala sobaka. Uchitel' poprohav
gostya sidati i nadiv pidzhak.
   Roman siv, zakinuv nogu za nogu, vityag korobochku z cigarkami,  vidchiniv
i prostyag do vchitelya:
   - Ne vgodno li,- horoshoº razlichenie.
   Uchitel' uzyav cigarku, i voni zakurili.  Roman,  lamayuchi  svoyu  movu  shche
duzhche pered "obrazovanim cholovikom", pochav  viyasnyati,  chogo  vin  prijshov.
Vernuvsya z goroda, nu, a na seli "skuchno", bo skriz'  sama  muzhva  i  nema
takogo cholovika, shchob iz nim mozhna bulo pro "obrazovani" rechi rozmovitisya,-
til'ki j º, shcho vchitel' ta vryadnik, ta shche pisar... Dak ot vin i prijshov.
   Uchitel' pochav uzhe rozumiti,  kogo  vin  pered  sebe  maº,-  spershu  vin
podumav, shcho ce shchos' inshe. Sam uchitel' buv  z  takih,  yak  i  Roman:  cherez
dvoklasovu sil's'ku shkolu potrapiv do vchitel's'ko¿ seminari¿. YAk  dovchivsya
v nij, to jogo mali nastanoviti za vchitelya v jogo ridnomu  seli,  ale  vin
sam togo ne shotiv, bo tam  z  nim  usi  budut'  zapanibrata.  Buv  z  tih
uchiteliv, shcho, vilizshi z  "muzhikiv"  u  "pani",  silkuyut'sya  yakomoga  duzhche
vidriznitisya vid muzhika, sahayut'sya, yak nechisto¿  sili,  znatisya  z  nim  i
viglyadayut' sobi yako¿ bagato¿ upravitelivni, chi dochki groshovitogo glitaya  z
muzhikiv, chi hoch udovi yakogo polupanka, shchob, ozhenivshisya, pokinuti nelyube  j
nudne vchitelyuvannya ta j perejti zovsim na "pans'ku liniyu". Roman buv pered
nim uzhe zanadto niz'kij, bo vchitel'  nizhche  pisarya,  vryadnika  ta  kramarya
Suchka i ne divivsya. Til'ki vin ishche ne pevnij buv, chi spravdi Roman  muzhik.
Ot i  prizvishche  jogo...  Sivashov...  Sivashov...  Ne  chut'  u  nashomu  seli
Sivashova... Ale vraz izgadav:
   - Ta vy dolzhno Pilipa Sivasha syn?
   Roman trohi pochervoniv i pochav viyasnyati, shcho hoch s'omu j pravda, ale vsi
jogo na sluzhbi zvali "Sivashov", bo yak prostij cholovik, to bude Sivash, a yak
"obrazovanij", to - Sivashov.
   Teper uchitel' uzhe znav, shcho nema chogo jomu znatisya z Romanom,- ce til'ki
poshkodit' jomu, prinizit' jogo pered jogo "pans'kimi" znajomimi. Nadto vin
buv s'ogodni serditij: uchora zvechora vin malo ne do svitu gulyav u karti  u
batyushki i prograv sim rubliv. A v jogo  same  ne  bulo  teper  groshej,  bo
vlitku na groshi skrutnishe: vzimku shkolyari (voni v jogo mushtrovani)  raz  u
raz nosyat' jomu vsyaki kovbasi, salo, a to tak i  sahar  navit',  to  menshe
dovodit'sya vitrachati. A teper use z gotoven'kih groshej! Dobre  zh,  yak  vin
s'ogodni (maº poklikati vsyu kompaniyu do sebe) ta odigraº, verne svoº, a yak
zhe ni? Vse ce gnivalo vchitelya, i vin serdito skazav Romanovi:
   - Nu, mne teper' nekogda... U menya delo est'...
   Roman pochervoniv i vstav obrazhenij.
   - Kak zavgodno...
   Vin prostyag buv znovu ruku, ale teper uzhe uchitel' ne  dav  jomu  svoº¿.
Zovsim zbentezhenij, Roman shvidshe pishov z hati i  chuv,  yak  slidkom  za  ¿m
uchitel' probuboniv:
   - Vsyakij tebe hamlyuga lezet znakomit'sya!
   Poki vijshov Roman na vulicyu, jogo zbentezhennya minulosya,  i  vin  til'ki
buv strashenno lyutij na vchitelya za obrazu. "Do kogo zh bi meni shche  piti?"  -
dumav vin i pobachiv zaraz zhe bilya shkoli volost'. Povernuv do ne¿.
   Tut uzhe jomu poshchastilo,  bo  viyavilos',  shcho  pisar  buv  jogo  kolishnij
tovarish. Bat'ko jogo shche hlopcem oddav do shchkoli azh u mistechko,  tam  vin  i
vivchivsya na pisari. Cej sam  dobre  vmiv  "po-obrazovanomu"  i  radij  buv
Romanovi.
   - Sidaj, brat, sidaj! U nas u volosti nikogo nema: starshina, starosta i
vsyake nachal'stvo podalosya snopi vozit',- dak  ya  sam  tut  i  starshina,  i
starosta, i vse.
   Roman siv  bilya  stolu,  pokritogo  zelenim,  starim,  skriz'  chornilom
zalyapanim suknom. Pisar, Grigorij Pavlovich Kopanicya, buv takih lit,  yak  i
Roman, ale vzhe dobre  vidpassya  na  volosnomu  hlibi,  i  jogo  zayalozenij
pidzhachok buv vuz'kij na gladki plechi. Vin krutiv svoyu ruden'ku  boridku  i
zalyubki rozkazuvav Romanovi,  yakij  jomu  velikij  klopit  u  volosti,  shcho
starshina durnij, vin sam use musit' robiti,  i  za  sebe,  i  za  starshinu
spravlyatisya,  a  plata  mala,  a  "tak  sobi  postoronnij  dohod  tozhe  ne
znachitel'no bol'shoj". Na domik tak-syak zbivsya, a bil'she j ni z chogo...
   Todi pochav rozkazuvati Roman, yak vin zhiv u gorodi - spershu v  soldatah,
a todi na sluzhbi  v  palati;  til'ki  vin  uzhe  ne  kazav  teper,  shcho  buv
shvejcarom, a govoriv, shcho buv "takim sluzhashchim, shto, znaºsh,  nad-ziraºt'  za
jzdaniºm".
   Todi zbalakalis' za muzhikiv, i pisar ¿h layav, shcho narod stav nesluhnyanij
i vse hoche, shchob na durnichku jomu robleno, mov i ne tyamit', shcho, hoch taksi j
nema, nu a vsyakomu zvisno, shcho oprich godovo¿ plati,  treba  pisarevi  i  za
kozhnu robotu - chi za pashport, chi  za  rozpisku,  chi  shche  za  shcho  -  okremo
zaplatiti... a muzhik koli j skazhe, shcho prinese mirku  kartopli,  to  prishle
til'ki pivmirki, i otak use...
   Gomonili dovgen'ko,, azh poki pisar skazav:
   - Nu, znaºsh sho, Romane Pilipovichu? Had'om do mene obidat'! Poshanuyu tebe
dlya novogo znakomstva!
   Roman tomy buv duzhe radij-. Vzhe vihodyachi,  strili  na  porozi  vryadnika
Ivana Illicha, trohi starishogo za _¿h oboh cholovika, nepoganogo z  sebe,  z
pidstrizhenoyu gostrim klincem .boridkoyu. Pisar zaznajomiv jogo z Romanom ta
j tezh poklikav do sebe obidati. Cej hoch i poobidav, ta ne mav  zaraz  chogo
robiti, to pishov.
   Pisar zhiv u garnen'komu domiku, pribranomu po-mishchans'komu, z stil'cyami,
z topchanom, z komodom ta staren'kim bufetom, postavlenim  u  najparadnivnu
hatu, z yasnofarbovanimi malyunkami pid sklom  po  stinah.  Vidko  bulo,  shcho
dobrodij  Kopanicya  daremne  zvav  "tak  sobi   postoronnij   dohod"   "ne
znachitel'no bol'shim". Gostej strila pisarka - moloda, obgodovana  i  svizha
molodicya-morguha.
   - Ulyasyu,skazav veselo pisar,- davaj nam obidat', ta shche j shvidko! Ta  shche
j dobrogo!
   - Bude j dobre, bude j shvidko! - smiyuchisya privitno, vidkazala  molodicya
i pobigla v pekarnyu.
   Nezabarom spravdi sidili za stolom. Pisar vityag z kisheni plyashku gorilki
i postaviv na stil.
   - Dobrohotnoe dayaniº? - spitav, pidmorgnuvshi, vryadnik.
   - Z kaposnogo Omel'ka,- vidkazav gospodar,- nada bulo b bol'sh,  ta  vzhe
haj bude j stol'ki.
   - Vsyako dayamiº blago, a nadoluzhiti mozhna ne teper, to v  chetver,poradiv
uryadnik.
   - Istinno¿ - zgodivsya pisar.
   Vipili no charci, i hazyajka charochku hil'nula, i til'ki vzyalis' do borshchu,
azh u sinyah shchos' zatupotilo.
   -A chi doma hazya¿n? - pochuvsya zvidti tovstij golos.
   - A, Mihajlo Grigorovich? - Skazav pisar. - Idit'! - Idit'!  Doma!  -  I
vin odchiniv dveri.
   U svitlicyu vvijshov nevisokij, ale  tovstij  rudij  cholovik,  ubranij  u
garnu chumarku, z kartzom u rukah. C'ogo Roman znav: ce buv  kramar  Suchok.
Hazya¿ pochapli sadoviti jogo za stil. Vin povagom,  z  protyagom  vimovlyayuchi
kozhne slovo, _upenyav spershu, shcho vzhe poobidav _i zajshov za dilom, ale  taki
siv. Vinili znovu j pochali _¿sti  smachnij  borshch,  Poki  pid'¿li,  to  malo
rozmovlyali, ale potim uzhe, po chetvertij vigivshi (i pisarka Ulyacya shchorazu po
pivcharochki), zrobilisya vsi veseli j gominki. Roman  bachiv,  yak  Ulyasya  vse
morgala na vryadnika ta priprohuvala jogo. Suchka ne priprohuvala, ale toj i
sam dobre ¿v, vazhko sopuchi. Poobidavshi, pozakuryuvali i  pishli  v  sadok  -
gospodar iz Suchkom  poperedu,  za  ¿mi  Roman,  a  pozad  usih  uryadnik  z
pisarkoyu. Ozirnuvshis' vipadkom, Roman pobachiv, yak uryadnik zajmae Ulyasyu  za
stan, a vona, smiyuchisya, svarit'sya na n'ogo pal'cem, pokazuyuchi, shcho pobachat'
peredni, i Romanovi  odrazu  stalo  zazdro  j  shkoda,  shcho  ne  vin  zajmaº
chervonoshchoku, veselooku pisarku.
   V sadku polyagali j posidali na travi i znov  pochali  rozmovlyati,  kozhen
zdebil'shogo pro svo¿ dila, i vsi yakos' chiplyalisya za muzhikiv: odnomu muzhiki
tim ne dogodili, drugomu inshim. Suchok kazav, shcho muzhik hitrishij za chorta, a
vryadnik dovodiv, shcho hoch vin i hitrij, ale durnij, i rozkazav, shchob pidperti
svoyu dumku, pro durnogo Homu, yak vin milo po¿v. Usi strashenno  regotalisya,
a zaohochenij opovidach dokidav odnu  po  odnij  shche  j  inshi  brehen'ki  pro
muzhikiv: pro te, yak muzhikovi pereminili jogo hahlac'ku golovu na  chortovu;
pro te, yak soldat i hahol kipili v pekli v kazani; chort skazav:  "Saldat!"
A saldat: "As'?" - "Nu, vilaz'!" - Todi do hahla: "Hahol!" -  "SHshcho-o?"  -
"Nu, sidi ishcho! Vot tibº za hahlac'kij yazik - u pekli sidi!"
   Vsi znovu regotalisya, a pisarka navit' krichala tonen'ko:
   - Ah, prelist'! Ah, prelist'!
   Vona sluzhila v paniv za poko¿vku i tam navchilasya tak krichati.
   Potim povernulisya v hatu, i pili chaj, i znovu veselo gomonili...
   Suchok pishov, bo jomu treba bulo  v  kramnicyu,  ale  Roman  z  uryadnikom
dosidili azh do vechora.
   V hatah uzhe posvitilosya, yak Roman vertavsya dodomu. YAk uvijshov  u  hatu,
sim'ya same vecheryala.
   - Bach, ot de j nash pribluda! - ozvavs', laskavo smiyuchisya,  bat'ko.-  De
ce vves' den' shvendyav?
   Ot, hiba v jogo nema tut  dobrih  lyudej,  znajomih!  -  I  Roman  pochav
rozkazuvati, shcho vin hodiv do vchitelya i tak garno z ¿m poznajomivsya; a todi
buv u pisarya, i yak dobre jogo tam prijmano... Mati radila, sluhayuchi, yak ¿¿
sina garno vitayut'; inshi movchali.
   - Ta sidaj uzhe, sinku, blizhche do stolu ta vecheryaj! - priprohuvala mati.
   - Vot, ya takih strav naºvsya u pisarya, shto  vzhe  mine  vasho¿  vecheri  ne
hochet'sya.
   Materi ce trohi ne spodobalosya, shcho sin ponizhaº ¿¿ stravi, ale vin  togo
ne pomitiv i znov pochav rozkazuvati pro pisarya: yak vin dobre  zhive  ta  yak
dobre buti pisarem.
   - Ta vono dobre,- ozvavsya Zin'ko,- ta til'ki  shche  krashche  bulo  b,  yakbi
pisari bil'she po pravdi robili, a to... on i cej takij, shcho primiv bi - dvi
shkuri z tebe drav bi.
   - Nu, ce, bratuha, pustyak delo,- odkazav Roman,- na  to  shchuka  v  mori,
shtob karas' ne drimal. Kazhen z svovo remesla mozhit' sibº barish brat'.
   - Nehaj i barish, ta ne zdirstvo,- ozvavsya bat'ko,- a to cej  buv  takij
harpak, shcho siryak na hrebti ne derzhavsya, a teper uzhe bach u yaki  dostatki  z
tih barishiv ubivsya. Ti b, Romane, krashche ne vodivsya  z  nim:  vin  tebe  na
dobro ne naputit', a lyudi pro tebe pogane kazatimut'.
   - A kakoº mine vnimaniº do lyudej? - odkazav Roman, zdvignuvshi plechima.-
U nas svoya kunpaniya. Nu, shto tam rozbalakuvat': vrem'ya spat'.
   Zabrav odezhu i pishov spati v klunyu. Umoshchuyuchis' na solomi,  zgadav,  yaki
visoki j m'yaki podushki, kvitchastoyu kovdroyu zasteleni, vin u pisarya  bachiv.
I jomu stalo zazdro,  i  shotilosya  tako¿  same  garno¿  svitlici,  m'yakih
podushok, dobro¿ stravi z gorilkoyu i chervonoshchoko¿ zhinki... A hata  bat'kova
zdalasya jomu takoyu negarnoyu j chuzhoyu... ta j  lyudi  v  tij  hati...  Velika
shtuka, shcho voni jomu svo¿. Koli zh voni taki...muzhiki! I po  pravdi  vryadnik
ta pisar z muzhikiv smiyut'sya, bo voni zhivut' tak, zovsim "bez ponyatiya,  kak
nastoyashchaya neobrazovannaya zhivotnaya". Hiba zh vin mozhe tak zhiti? Koli  zh  vin
teper zovsim inshij cholovik stav.
   Vin use dumav pro ce i ne mig zasnuti.  Poruch  iz  tim,  shcho  vin  bachiv
s'ogodni, zgaduvavsya jomu gorod, vulici z lihtaryami, svitlici v palati, de
vin buv za storozha... cirk - ot tudi shchodnya hodiv bi! A tut cya tisna hata z
lavami, z rogachami..: Cej bat'ko abo Denis, shcho yak skazhe slovo,  ta  tak  i
verne yazikom "na verle"... Repa-na muzhva - azh smerdit'! A tam,  u  gorodi,
zovsim ne taki lyudi..  A  divchata!  I  vin  pochav  zgaduvati  gorodyans'kih
poko¿vok ta kuhovarok, yaki buli do jogo laskavi...  Ah,  chort  jogo  znaº,
Mashka, mabut', plache teper!.. (Glyadi, shcho shche ditina bude!..) Ta  hiba  sama
Mashka? Buli j popered ne¿...
   Ustav, ne mozhuchi lezhati, nakinuv pidzhaka i  vijshov  z  kluni.  V  kinci
sadka, shcho buv zaraz zhe  sumezhno  z  tokom,  yakijs'  chistij  molodij  golos
vivodiv pisnyu.
   - SHCHo vono spiva v nashomu sadku? - podumav Roman, pereskochiv cherez tin i
pishov sadkom. Spivalo ne v ¿h, a v sadku v susidi, v Struka. Roman pereliz
i cherez Strukiv tin i potihu pishov pomizh derevami vniz  do  richki  na  toj
golos. Nezabarom vin pobachiv divochu postat'. Vidno, shcho prijshla po vodu, bo
na zemli stoyali vidra, ale vona zabula  pro  ¿h,  pricharovana  ciºyu  tihoyu
nichchyu i nizhno-zvablivim plyuskotom temnih hvil' bilya svo¿h nig... Stoyala  j
spivala.
   - Mabut', Strukova  najmichka,-  podumav  Roman,  i  jomu  zgadalos'  ¿¿
delikatne oblichchya z dovgimi viyami i tonen'kij stan,- tak vin todi v  tanci
obkrutnuv ¿¿, obhopivshi  za  stan  rukoyu...  Vsya  zachervonilasya,  zadihani
molodi grudi visoko zdijmayut'sya... vihopilas' i vtekla...
   Roman tiho-tiho pidijshov do divchini. Za spivom vona pochula jogo  til'ki
todi, yak uzhe bilya ne¿ stoyav. ZHahnulas':
   - Oj bozhe! Hto ce?
   Hotila vzhe tikati, ale vin priderzhav ¿¿ za rukav:
   - Ce ya... Roman...
   - CHogo zh ce ti... vi tut?
   - Poslishal, kak pojosh, ta j prijshov.
   - Otozh! CHogo b to vi do mene prijshli!
   - Togo, shto haroshin'ka! - I vin hotiv  obnyati  ¿¿  za  stan,  ale  vona
vipruchalasya.- Kak tibya zvut'?
   - Levantinoyu...
   - Harasho! - I taki  obnyav  ¿¿  j  prituliv  do  sebe.  Ale  vona  zaraz
odiphnula jogo, virvalas' i, pokinuvshi j  vidra,  yak  koza  dika,  vtekla,
pokrivshisya za derevami.
   "Ech, yaka prudka! - podumav Roman.- Motorna! A lovka divchonka,- treba  b
zahodit'sya kolo ne¿!"
   Postoyav shche trohi, dozhidayuchi, chi ne vernet'sya po  vidra.  Ne  vertalas'.
Pishov dodomu v svoyu klunyu.
   Tudi zh tim chasom prijshov spati Zin'ko.
   - YA dumav, shcho ti vzhe spish, Romane, a ti shche hodish.
   - Ne spit'sya kakos'.
   - Ot meni chasom ne spit'sya. Use dumki obnimayut' ta j spati na dayut'.
   - Dumki? - skazav Romana i Zin'kovi  na  mit'  zdalosya,  nemov  skazav,
trohi gluzuyuchi: -SHto za dumki?
   - Ta vsyaki... Ot uchora ya vse dumav, yak  jogo  tak  izrobiti,  shchob  usim
lyudyani dobre na sviti zhilosya? A to ot hoch bi skazati pro  zemlyu...  Takogo
narodu namnozhilosya i dedali to vse bil'she j bil'she lyudej na sviti  staº...
Lyudej bil'shaº, a zemli ne bil'shaº...  Nu,  teper  skrutno  lyudyam  zhiti,  a
dedali - vse skrutnishe, vse skrutnishe bude... i tak kolis' izrobit'sya,  shcho
ne stavatime lyudyam togo, shcho zemlya mozhe zaroditi... SHCHo zh todi robiti lyudyam?
Hoch z golodu gin'!
   - Vot shtuka! - vidkazav Roman.- Ne stanit' tut chogo  ºst'  -  prikazhut'
pereselyat'sya na drugoe mesto, ta j shabash!
   - Ta ya zh kazhu: a yak i na Drugomu misci tak bude? Po vsij zemli tak.  SHCHo
todi bude? Mozhe, pro ce v knizhkah aboshcho pishet'sya?  Tebe  dobre  navcheno  v
saldatah, Romane, to ti ce povinen znati.
   - V kakih tam knizhkah? - odkazav Roman.- Vot  budut'  ishcho  taki¿  knigi
pechatat'! Pro eto nachal'stvo samo znaºt', kak i shto.
   - Ni,- ne zgodivsya Zin'ko,- ot ya chitav odnu knigu pro chuzhi kra¿, tak  u
¿j...
   - A, pustyak vnimaniya! - perepiniv jogo Roman.- Luchche davaj spat'!
   Vin odvernuvsya, mov hoche  spati.  Vin  buv  malopis'mennij,  knizhok  ne
chitav, hiba chasom anekdoti pro Balakireva. Teper vin bachiv, shcho  Zin'ko  za
n'ogo bil'she pis'mennij i shchos' znaº take, SHCHo Roman jogo ne  znaº,  i  jomu
stalo niyakovo. A Zin'kovi zdalosya, shcho Roman menshe znaº,  nizh  spershu  vin,
Zin'ko, dumav pro jogo.
   Drugogo dnya vranci bat'ko zajshov u klunyu,  zbudiv  Zin'ka  j  Romana  i
zveliv obom iti na tik molotiti. Zin'ko zaraz ustav i pishov, a Roman dovgo
shche oginavsya. Jomu zovsim ne hotilosya molotiti, trohi navit' sorom bulo  do
chorno¿ roboti bratisya. SHCHo ce bat'ko sobi duma? SHCHo vin  bude  jomu  v  gnoyu
rit'sya, volam hvosti krutiti? Ne piti oce, ta j godi!
   Odnache c'ogo razu shche ne zvazhivsya sperechatisya z bat'kom i pishov na  tik.
Sonce ledve pochinalo vizirati z-za obriyu, bulo rosyano j holodno i Roman azh
tremtiv. Na toku vzhe buli bat'ko j brati.
   - A shcho, brate, holodno? - ozvavsya Denis.- U vas tam  po  gorodah  teper
ishche splyat'. Ta darma! YAk cipkom popommohaºsh, to tak ugriºshsya, shcho  j  potom
tebe vmiº.
   Roman nichogo ne vidkazav, uzyav cip i stav  blizhche  do  Zin'ka.  Udarilo
chotiri cipi: tri smilo j vazhko, odin yaoks' ne do ladu. Roman  zosim  odvik
od ciº¿ roboti. Vin ne potraplyav u lad, zamisto shchob uciliti bichem,  biv  u
snip kincem ciplina, a  bich  zavertavsya  vgoru  i  zaskakuvav  nazad.  Vin
rozserdivsya j gupnuv z usiº¿  sili.  Bich  odirvavsya,  vidskochdv  i  vdariv
Romana po ruci duzhe bolyache. Roman kinuv cipilno j lajnuvsya.
   -  Ege,  sinku,ozvavsya  bat'ko,-  ta  ya  bachu,  shcho  tobi  treba   dovgo
privchatisya, shchob iznovu dobrim molotnikom stati.
   - Na chorta ya budu privchat'sya? - vizvirivsya serditij  Roman.-  Razli  vi
dumaºte, shcho ya budu gupat' tut iz vami po ostyukah cepom?
   - A hiba zh  ti  dumaºsh,  shcho  hlib  sam  bude  robitisya,  sam  i  v  rot
klastimet'sya?
   - I bez etogo durackogo dºla sit budu!
   - Anu yak?
   - Razli ya sibº sluzhbi ne znajdu? Vot pojdu  v  ikonomiyu  i  prikazhchikom
postuplyu.
   - A shcho zh, dobra shtuka,- vidkazav spokijno bat'ko.- Abi prijnyali.
   -Ishcho bi! ¯m obrazovanih lyudej nuzhno.
   - Ta... kazala j Ganna, shcho vona rada za  pana,  dak  pan,_  klyatij,  ne
bere! - zasmiyavsya Denis.
   - Et, vi z vashimi muzhic'kimi vigadkdmi! - roz-serdivsya Roman, kinuv cip
i pishov z toku.
   Bat'ko z sinami zzirnulisya, ale nihto nichogo ne skazav,  i  cipi  znovu
zagupali po povnokolosih  sopah,  daleko  ozivayuchis'  u  svizhomu  zhivoshchomu
povitri veselogo, soncem osyayanogo ranku.
   Serditij Roman, ne zahodyachi v hatu, podavsya prosto na selo j opinivsya u
vryadnika. Tam vin podtrapiv na chaj, napivsya jogo dobre, potim shche  posidili
ta pobalakali. Romanovi hotilosya,  shchob  jogo  zastavleno  j  obidati,  dak
gospodari abo ne dogadalis', abo ne shotili togo. Dovelosya jti obidati  do
domu. Prijshov, yak  uzhe  vsi  poobidali,  i  obidav  sam.  Mati,  shchob  jomu
dogoditi, zarizala j zvarila kurku. Vigolodavshis', Roman ne zostaviv z  ne
¿ nichogo. Pop ¿vshi, zaraz podavs' içíîâu z domu.
   Pochuv, shcho s'ogodni  til'ki  prijshov  do  Gricenkiv  ¿h  soldat,  dak  i
poviyavsya tudi. Vin z nim ne v odnomu polku buv, ta te  darma:  soldat,  to
vzhe odinakovo, shcho j tovarish.
   Gricenki buli vbogi lyudi i ne zaklikali besidi tak, yak Sivashi, ale i  v
¿h buli gosti: dvoº-troº rodichiv. Bilyavij poganen'kij  soldatik  sidiv  za
stolom radij takij, shcho azh syaº, i rozpituvav pro  hazyajstvo,  pro  rodichiv,
pro tovarishiv, bazhayuchi znati vse, shcho stalosya na seli, vidkoli jogo ne bulo
doma. Romana posadili za stil, shanuvali...
   Vernuvsya Roman dodomu azh uvecheri i lig zaraz spati. Drugogo  dnya  pishov
zranku, poblukav po gayah do obid i prijshov dodomu tak, shchob  iznov  obidati
samomu. Vzhe kinchav obidati,vvijshov bat'ko z toku:
   - A de, Romane, buv? CHi ne v ¿konomi¿?
   -  De  buv,  tam  buv!  Pospiºmo  shche  z  ¿konomiºyu...  Sovremenno   vse
zrobit'sya.- Ta j vijshov z hati.
   - A shcho, stara, robitimemo z  sinkom-soldatikom?  -  zapitavsya  Pilip  u
zhinki, yak Roman vijshov.
   - A shcho zh tam robiti? - vidkazala Paraska pitannyam, mov ne rozumiyuchi, bo
ce sprava ¿¿ mazunchika bula.
   - De ta yak budemo dobuvati, shchob jomu na panuvannya nastachiti?
   - Oce shche shcho vigadaj! Ditina til'ki pri¿hala, natomilasya,-  i  vidpochiti
ne dast'. Okligaº, to j do roboti viz'met'sya.
   - Ni,  kazhe,  shcho  ne  hoche  bratisya,  a  bude  v  ¿konomiyu  prikazhchikom
postupati.
   - A mozhe zh, i postupit'! Vin zhe v nas obrazovanij.
   - Treba tam takih!
   - Ti vzhe napadeshsya! Perechavi, to j pobachish, shcho vse dobre bude. A to  ti
yak pochnesh grimati, to til'ki svarka zchinit'sya.
   - Dobre, ya perechasuyu, pomovchu trohi,- pobachimo, yaki z jogo lyudi budut'.
   I bat'ko spravdi zamovk i ne kazav Romanovi nichogo.
   III
   Tri dni minulo tiho; na chetvertij Roman poprohav u bat'ka karbovancya.
   - Nashcho? - spitav bat'ko.
   - A shto zh ya bez kopejki  zhit'  budu?  Pokuda  dajshov  -  vitratilsya.  I
papiros nº za shto kupit'!
   - Ge, hlopche! _YAk mi budemo na pans'ki  cigarki  groshi  perevoditi,  to
skoro v nas i hazyajstva ne stane,- vidkazav bat'ko.-Nema v mene groshej.
   Roman gryuknuv dverima ta j podavsya na selo. Vin gnivavsya na bat'ka j na
brativ strashenno, layav ¿h muzhvoyu netyamushchoyu, shcho ne  rozumiyut',  yak  povinni
povodit'sya z obrazovanim cholovikom. Ale vin te znav dobre,  shcho  yak  bat'ko
zatnet'sya, to vzhe z nim nichogo ne zrobish. Groshej vin ne dast'.
   Treba spravdi piti v ¿konomiyu: a mozhe, poshchastit'. ¿konomiya bula velika,
i lyudej tam sluzhilo bagato. Roman zaraz zhe pishov u kontoru do vpravitelya.
   - A shcho skazhesh? - spitavsya toj. i Roman pochav  viyasnyati,  shcho  sluzhiv  na
sluzhbi i hotiv bi mati yakus' pristojnishu, nizh prosta hliborobs'ka, robotu.
   - YAku zh to robotu? - popitav upravitel'.
   - Hotiv bi prikazhchikom.
   - Ege, ne treba nam prikazhchikiv, bo  vsi  º.  Ta  j  hiba  zh  ti  znaºsh
hazyajstvo? Buv u saldatah, sluzhiv des' shvejcarom, a do hazyajstva pneshsya! -
I vpravi-tel' povernuvs' bulo do svogo dila, ale zaraz zhe znov ozvavsya:  -
Hiba shcho... Ot u kontoru meni treba odnogo  cholovika...  Til'ki  shchob  dobre
pis'mennogo. Pis'mennij?
   - Tak toshno.
   - Sidaj pishi.
   Roman siv i vzyav pero v ruki, a vpravitel', ne divlyachis'  na  n'ogo,  a
zapisuyuchi shchos' u veliku knigu, pochav prokazuvati jomu, shcho pisati. Ni pero,
ni pal'ci niyak ne sluhalisya Romana, i ledve vstig vin  vivesti  dva  pershi
slova, a vzhe toj nagovoriv jomu ¿h zo dva desyatki.
   - Pozvol'te, ya ne poslishav, yak vi skazali...- pripiniv jogo Roman.
   - Ne ostavajsya pozadu! - Upravitel' prokazav jomu znovu vse z pochatku.
   Roman znov uhopiv kil'ka sliv, a vse inshe zagubiv.
   - Pozvol'te,ne vspishus'.
   Toj glyanuv na pisannya i  pobachiv,  shcho  z  us'ogo  prokazanogo  napisano
kil'ka pershih sliv velikimi, nedotepnimi, krivimi karlyuchkami: Roman  ledve
vmiv pisati.
   - Pidi zh spershu navchis' pisat', a todi prihod'. U kontoru  ne  godishsya.
Koli hochesh, stavaj do molotilki.
   - _Ni,_ do molotilki ne _hochu.
   - I dobre, bo linivih meni ne treba. Idi sobi!
   Roman vijshov zazhurenij i serditij.
   U jogo shche bulo v kisheni trohi groshej, vin  zajshov  u  monopoliyu,  kupiv
gorilki i vipiv z gorya zaraz zhe pid hatoyu na vulici.
   Drugogo dnya vranci stara Sivashiha polizla  v  skrinyu,  dovgo  tam  shchos'
perekidala azh na dni, a todi vityagla  yakijs'  vuzlik.  Zvidtilya  viv'yazala
karbovancya i, yak Roman uvijshov u hatu, viddala jomu.
   -_ Na tobi, sinochku, karbovancya, bo bat'ko ne dast', a tobi treba.
   - Ot spasibi, mamo, hoch vi po-lyuds'komu do mene - ne tak, yak bat'ko.
   - Ta til'ki ti, sinku, shukaj sobi roboti, a  to  bude  v  vas  gniv  ta
svarka z bat'kom ta z Denisom.
   - Hodiv uzhe v ¿konomiyu.
   - A shcho zh?
   - Vzyali b z dorogoyu dusheyu, dak usº prikazhchiki ºst'. Hoch ya j saldat,  nu
- nevozmozhno dlya minya chelovºka prognat'.
   - Pravda... Ot lishen'ko... A mozhe, shche de poshukati?
   - Najd'om! Ne pospishajtes'. Us'o budet u svoyu priporciyu i na  nebol'shom
razstoyani¿.
   A sam sobi Roman dumav: mabut', u materi ne odin vuzlik z karbovancyami.
Treba tak pidkrutiti, shchob voni jogo ruk ne minuli.
   Zbiglo shche tizhniv z pivtora. Za  cej  chas  Roman  duzhche  zaznajomivsya  z
kramarem Mihajlom Grigorovichem Suchkom. Spershu vin  til'ki  v  kramnicyu  do
jogo zahodiv, a dali j dodomu,- raz navit' obidati  jogo  zostavleno.  ¿li
dobre,- cherez te, mabut', taki j gladki buli i sam Mihajlo  Grigorovich,  i
jogo zhinka Agafiya, i dochka  ¿h  Gorpusha,  divchina  rokiv  dev'yatnadcyat'oh.
Suchkovi Roman  rozkazuvav,  shcho  vin  poki  tak  sobi,  nichogo  ne  robit',
rozglyadaºt'sya, do chogo bratisya: chi sluzhbu brati, chi komerciyu  zavoditi,  i
natyakav, shcho v n'ogo º na tu komerciyu groshi. Ce vin vigaduvav  na  te,  shchob
Suchok jogo mav ne za abishcho. A toj jomu tak: i viriv, i ne viriv,  a  prote
do sebe puskav.
   Zaznajomivsya  _shche  Roman  i  z  dyakom  ta  z  yakimis'  "sluzhashchimi"   na
zaliznichnij  stanci¿.  Tudi  Rojan  hodiv  rozpitatisya,  chi  ne  treba  na
zaliznici zhandarma,-- hotiv shche tudi  podatisya;  ale  na  ti  posadi  brano
til'ki unter-oficeriv, a vin buv prostij soldat. Roman raz u raz hodiv  po
svo¿h znajomih i radij buv, yak traplyalosya tam napitisya chayu abo  shcho  smachne
z'¿sti, bo doma togo ne bulo. Doma vin tak-taki nichogo j ne robiv,  til'ki
pospravlyav sobi vudki i hodiv na richku ribu naditi. SHCHo  vlovit',  prinosiv
materi, a vona jomu varila yushku,- "vuhoyu" vin ¿¿ zvav,- abo pekla  ribu  v
smetani. Vin pidleshchuvavsya do materi, shchob viduryuvati v ne¿ groshiki, i  mati
spravdi jomu davala  z  svo¿h  shovanok,  poki  bulo  shcho  davati.  Vin  ¿j
rozkazuvav, shcho jogo skriz' tak garno prijmayut' i os'-os'  uzhe  vin  matime
sluzhbu, a zaraz ne mozhna, bo... shchos' tam vi-gaduvav.
   Tim chasom po selu pishla chutka  pro  te,  yak  Roman  hodiv  najmatisya  v
prikazhchiki i yak upravitel' davav jomu pisati. Parubki i divchata na  vulici
pochali gluzuvati z Romana,zvisno, ne v vichi, bo vin na  vulicyu  ne  hodiv.
Ale odnogo razu ce pochula j Levantina. Vona ostupilas' za n'ogo:
   - I chogo b ya smiyalasya? YAk ne poshchastilo cholovikovi. to hiba  vzhe  vin  i
poganij? Ta, mozhe zh,_ te vse shche j brehnya!
   - A ti ce z yako¿ rechi tak jogo boroniti zahodilasya? - kriknuli  divchata
j parubki ta j pochali smiyatisya vzhe z Levantini, prikladayuchi do ne¿ Romana.
Vona rozserdilasya:
   - Tyu na vas! CHi vi ne podurili? CHogo vi  meni  jogo  na  shiyu  chiplyaºte?
Podavit'sya vi svo¿m Romanom!
   Bachachi, shcho vona serdit'sya, oblishili ¿¿.
   A Levantina yak odserdilasya ta vernulasya dodomu, to znov ¿j stalo  zhalko
Romana. I cherez shcho jogo tak usi na gluzi vzyali?  Takij  garnij  z  sebe!..
CHudnij trohi z svoºyu "obrazovanoyu" balachkoyu, ta ce vsi  soldati  taki,  yak
prijdut', a yak pozhivut' trohi doma,  to  j  znovu  po-lyuds'komu  govoryat'.
Til'ki pogano, shcho vin rukam volyu daº. Ot uzhe vdruge vin  ¿¿  perestriva  v
sadku. Vpershe vona jogo taki dobre turnula, to vdruge vin tihshij buv,  hoch
i ne zovsim. Vdruge vona vzhe vid n'ogo tak shvidko ne vtekla, i voni  trohi
postoyali, pogomonili...
   Tak dumala Levantina pro Romana i zgaduvala jogo garni  vusa,  i  chorni
brovi, i stan rivnij.
   A Roman i sobi zgaduvav Levantinu. Vona jomu duzhe do  vpodobi  pripala,
YAkbi ¿¿ vbra-ui v pans'ku odezhu, to zovsim bi yak pannochka bula.  Kudi!  Ne
vsyaka j pannochka zrivnyalas' bi z neyu! Ta ¿¿ j drazhnyat' na seli  pannochkoyu.
A ce togo, shcho mati porodila ¿¿, divchinoyu buvshi,  yak  sluzhila  v  paniv  za
najmichku. Kazali za yakogos' panicha. Mati vzhe vmerla, a dochka, yak  i  mati,
hodit' teper po najmah.
   Roman buv ne durnij i nezabarom pomitiv, shcho divchini ne podobaºt'sya jogo
zanadto smile  povodinnya  i  neprosta  mova.  U  gorodi  divchata  do  togo
pozvikali, a tut - ni. Roman nadumav povoditisya z  neyu  tak,  yak  zvichajno
povodyat'sya z svo¿mi divchatami sil's'ki parubki. I  govorit'  z  neyu  pochav
til'ki po-prostomu.
   Divchina pomitila, shcho Roman do ne¿ vzhe ne takij stav, i sama podobrishala
trohi do jogo. A shcho pro jogo pogane kazali, vona te za vodoyu puskala. Hiba
lyudi ne nabreshut'? Na ne¿ samu take raz u raz napleshchut'!.. A  vin  ¿j  tak
use garno rozkazuº pro sebe. Hoch vin teper i bez sluzhbi, dak shcho? Prijde ta
godina, shcho j sluzhba v jogo bude, i zhitime vin panom dilo. A  shcho  vin  doma
nichogo ne robit', dak raz, shcho vin odvik ot prosto¿ roboti, a druge, shcho vin
hoche krashche navchitisya pisati, dak ne mozhna chorno¿  roboti  robiti,  bo  vid
togo pal'ci zadubiyut', zashkarubnut', i niyak ne  vivedesh  perom.  Roman  ne
duriv sim Levantini; vin i spravdi raziv kil'ka sidav uchitisya  pisati,  ta
dovgo ne mig visiditi, bo ce bulo taki nudno.  Vin  i  v  soldatah  uchivsya
bil'she z primusu.
   Rozpituvavsya Roman Levantinu j pro ¿¿ zhittya. Tyazhke ce  bulo  zhittya.  Do
semi rokiv mati tyagala ¿¿ z soboyu po najmah, a pislya semi j samu viddala v
najmi. Poki zhiva bula mati, to tyazhko bulo zhiti: vse po chuzhih hatah  ta  po
chuzhih lyudyah. Ta skriz' poshturhuyut' ta shmatkom hliba dorikayut'. A vona togo
shmatka hliba nikoli durno ne ¿la: til'ki  na  nogi  zop'yalasya,  to  vzhe  j
velyat' hazya¿ menshi diti hazyajs'ki glyaditi  abo  posilayut'  gusi  pasti  chi
telyata. Mati za groshi zhive, a vona za harch svo¿mi malimi rukami  j  nogami
vidbuvala, hoch materi za te placheno menshe, shcho vona z ditinoyu bula.  Ta  yak
umerla mati, to todi vzhe j svit bidnij divchini  pot'marivsya.  Mati  hoch  i
pogrimaº, i pob'º, bulo, ta j pozhaluº,- Levantini  j  sonechko  zasmiºt'sya.
Todi bulo Levantina gnivalasya na matir, yak ta chasom udarit', a teper bi  j
ruki ti¿ ciluvala, yakbi bili. Ta vazhka zemlya na grudyah. U najmah,  kazhut',
i bat'ka ne vzhaliºsh. A vzhe sirotu to j ne dumav nihto zhaliti. Hodila j  po
snigu bosa, ¿la j takij hlib, shcho sobaci treba rozmochiti v pomijnici, ta  j
todi vona ne shoche. SHCHo vzhe na vulici hlopci ta divchata  prikladki  do  ne¿
prikladayut', zagadki: "Vgadajte,- shcho na sviti najshvidshe  biga?  Levantina,
yak  ¿¿  hazyajka  potilishnikami  nagoduº".   Pannochkoyu   ta   priplentachkoyu
drazhnyat'...
   Deshcho z us'ogo c'ogo Levantina rozkazuvala j Romanovi. A vin  zhaliv  ¿¿,
shcho vona taka garna ta moloda ta poneviryaºt'sya v  najmah.  Vona  jomu  gaka
vdyachna bula za tu lasku, bo malo ¿¿ bachila, i kazala pro te, yak ¿j i teper
vazhko zhiti v Strukiv, shcho duzhe z ne¿ znushchaºt'sya serdita j layucha Struchiha. A
odnogo razu Roman zastav ¿¿ na levadi, yak vona  sidila  j  tyazhko  plakala.
Struchiha popobila ¿¿ kachalkoyu ni za shcho: htos'  z  hazyajs'kih  ditej  pobiv
lampadku bilya bogiv, a  hazyajka  zvernula  na  ne¿.  Levantina  plakala  j
narikala na svoyu dolyu, a Roman rozvazhav ¿¿ laskavimi slovami  i  prigornuv
do sebe. Vona vzhe ne pruchalas' i nezchulasya, yak vin  stav  ¿¿  ciluvati,  i
vona jogo ciluvala... plakala, j ciluvala, i zvala  bratikom  i  milim,  i
ridnen'kim... i ¿j tak garno-garno  stalo...  i  vona  zabula  Struchihu  z
kachalkoyu i  vse  zabula...  sidila  z  nim  obnyavshisya  i  rozmovlyala...  i
zziralasya z nim ochima pri misyachnomu syaºvi...
   Z togo chasu Levantina vzhe vvazhala Romana za svogo parubka, za zheniha  i
povodilasya z nim tak, yak  zvichajno  divchata  na  seli  z  svo¿mi  zhenihami
povodyat'sya. I yak zvichajno na seli buvalo, vin stav hoditi do ne¿  nochuvati
v povitku, i voni tak lyubo rozmovlyali dovgimi nochami. I ¿j zdavalosya,  mov
togo Romana, shcho tak negarno zajmav ¿¿ spershu,  vzhe  j  ne  bulo.  Vin  buv
takij, yak i vsi sil's'ki parubki, povodivsya z  neyu  chesno,  po  pravdi.  I
dedali vona jogo duzhche ta duzhche kohala.
   A Roman, vertayuchis' vid Levantini z povitki dodomu, raz po  raz  dumav:
"Doki zh vono tak bude?" Jogo rozpoganenij gorodyans'kim  zhittyam  udachi  vzhe
dokuchalo chesne kohannya, ozivalasya jogo zviryacha priroda...
   A bidna divchina togo nichogo ne znala, ne  rozumila,  viddala  jomu  vsyu
svoyu dushu i ne pomichala, shcho vona vzhe nadijshla azh na kraj strashno¿ bezodni:
shche raz stupni tiºyu  stezhkoyu  dali  napered  -  i  vraz  znikne  zemlya,  i,
skriknuvshi strashno, yak pticya pidstrelena, vpade vona tudi vglib, hapayuchisya
rukami za povitrya, obrivayuchi tilo ob gostre kaminnya... i  padatime  dovgo,
azh poki ne vdarit'sya golovoyu ob ostannyu v ¿¿ zhitti skelyu, ta j lyazhe na dno
bezodni vzhe bezdushnim pokalichenim trupom...
   Uves' cej chas bat'ko ne zajmav Romana: dozhidavsya. I  sinam  _zveliv  ne
zajmati. Z Zin'kom ce legko bulo, bo udavsya lagidno¿ vdachi ta  j  sam  tak
dumav, yak i bat'ko. Ale Denis lyutuvav  strashenno:  vin,  takij  nevsipushchij
hazya¿n, pracyuvav do krivavogo potu, vidpochinu nikoli ne znav i ne znaº,  a
cej darmo¿d, ce ledashcho bude perevoditi  dobro,  nadbane  jogo,  Denisovoyu,
praceyu, durno ¿stime hlib, zaroblenij  jogo  rukami!  Ta  vzhe  hoch  bi  ¿v
movchki, a to shche j velichaºt'sya, shche j neset'sya! De zh taki ce vidano?  YAk  ce
mozhna terpiti?!
   Denis c'ogo ne rozumiv i sperechavsya z bat'kom ta z matir'yu. Vin  buv  z
tih selyan, shcho poza gospodarstvom nichogo ne bachat', a vsyu  svoyu  silu,  vsi
svo¿ dumki j pochuvannya viddayut' odnomu - abi pridbati  bil'she,  abi  stati
zamozhnim hazya¿nom. Pracyuyuchi tyazhko, ne zhaliyuchi ni sebe, ni svo¿h,  voni  ne
rozumiyut' ni inshih dumok, ni inshih porivan', oprich tih, yakimi sami zhivut'.
CHerez te Denisovi Zin'ko zdavavsya trohi durnim z jogo dumkami  pro  knizhki
ta pro vsyaki inshi, ne hazyajs'ki, spravi. A vzhe tih, shcho  stayut'  ¿m  na  ¿h
tyazhkij dorozi, pereshkodzhayut' ¿m svo¿m  nedbal'stvom,  ledarstvom  dosyagati
bil'shogo,- takih lyudej voni nenavidyat' yak najgirshih zlochinciv i  lihodi¿v.
Proti takih lyudej ozivaºt'sya krikom kozhna kraplya ¿h  trudivnic'kogo  potu,
kozhnij ruh ¿h natomlenogo vazhkoyu praceyu tila. I v ¿h nemaº todi zhalyu...
   Ale bat'ko zaboroniv zajmati Romana,- sam hotiv z nim,  yak  prijde  toj
chas, govoriti. Denis dosi zvik sluhatisya bat'ka, to skorivsya j c'ogo razu,
hoch serce v jogo j kipilo, i vin tak poglyadav na Romana, shcho toj i bez sliv
dobre rozumiv, yakim duhom na jogo Denis dishe. Brati malo rozmovlyali,  malo
bachilis', ale promizh ¿h uzhe zrostala slipa znenavist', poki shche  nima,  ale
dozhidala til'ki chasu, shchob viyavitisya, vibuhnuti. I toj chas pristig.
   Odnogo razu Roman, prospavshi pislya bezsonno¿ nochi z Levantinoyu trohi ne
do obid, uvijshov u katu i same natrapiv na bat'ka z Denisom.
   - A shcho, Romane, yak zhe tvoya sluzhba? - popitav bat'ko.
   - _Prijde kolis' i sluzhba! - vidkazav nehotya Roman.
   - CHi vona prijde, chi ni, te shche hto jogo zna,- ne vderzhav yazika  Denis,a
poki vihodit' tak, shcho ti sobi panom dilo zhivesh, a mi na tebe robimo.
   - Atozh! Na to ya bogu-gosudaryu sluzhiv, shchob teper z vilami do gnoyu jti?!
   - Ne kazhi durnic', Romane! - ozvavsya znovu bat'ko.- Adzhe  inshi  saldati
roblyat' muzhichu robotu - on i Petro, i Karpenko, i Gricenko,- a tobi zh  chom
ne mozhna?
   - Koli roblyat', to j haj sobi roblyat', a ya ne mozhu.
   - Ech! - ne vterpiv znovu Denis.- Pan!  blagorodnij!..  Voni  ne  mozhut'
muzhic'ko¿ roboti robiti: bilen'ki ruchki pokalyayut'! Dak ne zhivi z muzhikami,
a jdi do paniv!
   - Denise, cit'! - skazav bat'ko.- YA budu govoriti.
   Ale bulo vzhe pizno.
   - Ti meni ne ukaz! -  vizvirivsya  Roman  na  Denisa.-  Mozhesh  ti  znat'
ponyatiº, neobrazovana ti muzhva!
   Denis zovsim skipiv. Pobiliv, zirvavsya z lavi, stisnuv kulaki i skazav,
zadihayuchisya zozla:
   - Tatu, vizhenit' jogo z hati, a to ya jogo zaraz bitimu!
   - Ti smiºsh mene bit'? - skriknuv Roman i kinuvsya do Denisa.
   - Romane! Denise! Pokin'te! SHCHo ce vi robite? - spinyav ¿h  bat'ko.  Mati
skriknula, a bilyava Denisova Domaha tak i zanimila, stoyachi bilya polu.
   Brati na vse te vzhe ne vvazhali. Voni stoyali odin pered  odnim  bili  yak
krejda, postiskavshi kulaki, vazhko dihayuchi.
   -- Ti smiºsh mene bit'? - kazav tremtyachi Roman.- Ti, negodyaj, ham!
   - YA - negodyaj? Ah ti padlo saldats'ke! - skriknuv Denis, ale v cyu  mit'
Romaniv kulak udariv jogo po oblichchyu i pripiniv jomu slova.
   Denis skriknuv diko, yak poranenij zvir, i kinuvsya na Romana.  Ale  toj,
zdorovij, odgodovanij, ne znesilenij na  praci,  v  odin  ment  zbiv  jogo
dodolu pid sebe i pridaviv jomu kolinom grudi.
   ZHinki zagolosili, diti zakrichali i vchepilis' za matir,  bat'ko  kinuvsya
vidtyagati Romana, ale nichogo ne mig  izrobiti:  rozsatanivshi,  toj  uhopiv
brata za gorlo, a Denis silkuvavsya vidirvati jogo ruku vid svoº¿ shi¿.
   V cyu mit' uvijshov u hatu Zin'ko. Pobachivshi liho, kinuvsya vin do  Romana
i shtovhnuv jogo z usiº¿ sili. Z nespodivanki  toj  upav  nabik,  i  Zin'ko
vidtyag jogo dali.
   - Romane! SHCHo ti robish? CHi tobi j boga ne strashno? - skriknuv vin.
   Roman zirvavsya na nogi i stoyav use shche  zo  stisnenimi  kulakami,  laden
zaraz zhe znovu kinutisya na Denisa.
   - Nehaj ne v yazne!..- hripko, kriz' zubi skazav vin.
   Denis, stognuchi,  vstav  i  siv  na  lavi.  Domaha  pripala  do  n'ogo,
golosyachi. Roman plyunuv i pishov z hati.
   Ishov vuliceyu i serdivsya sam na sebe, shcho vernuvsya z goroda na  selo.  YAk
jomu tam dobre buli na sluzhbi! Zvisno, vin sluzhbu ne po voli kinuv, hoch  i
hovavsya z cim na seli. Vin spravdi sluzhiv "pri palati", hoch ne  shvejcarom,
dak storozhem. YAkbi shvejcarom, to nichogo b i ne bulo. A to nadalo jomu  raz
polayatisya z shvejcarom taki (vipivshi buv), a toj i pozhalivsya na jogo, shche  j
vikazav, yak vin odnogo razu pijmav Romana, shcho toj prodavav kazenni  drova.
Todi jomu Roman dav karbovancya, dak vin movchav, a  teper  vikazav.  Velika
storin, yak prodav yakij oberemok drov! A sam shvejcar hiba  togo  ne  robiv?
Til'ki shcho hovatisya dobre vmiv! Zvisno, yak prognali Romana,  to  vzhe  pislya
c'ogo vazhko bulo v gorodi znajti sluzhbu, ta vse zh legshe, nizh tut. A. teper
on yak tut zhiti!
   Roman pobachiv pered sebe monopoliyu, zajshov tudi i kupiv plyashku gorilki.
Todi pishov do zhidka. U lavci gorilki ne mozhna bulo piti,  dak  zaraz  bilya
lavki zhidok mav hatku i puskav tudi lyudej,- tak, nibi svo¿h gostej,  a  za
te mav od kozhno¿ vipito¿ plyashki platu. Navit' sam bigav po gorilku.  Roman
prijshov tudi i zustrivsya z pisarem. Cej hoch uzhe j vipiv poperedu, a  zaraz
zhe pristav do Romana, yak toj pochav jogo chastuvati. Dobuli zakuski,  vipili
plyashku, a todi pisar poslav po drugu. Roman zhalivsya na bat'ka j na brativ.
   - CHudnij ti, Romane Pilipovichu! - vidkazav jomu pisar.-  YAk  otak  tobi
kolotit'sya z ¿mi, to nehaj tebe bat'ko  viddilit',  ta  j  godi.  Todi  yak
hotitimesh, tak i zhitimesh.
   Romanovi  cya  dumka  spodobalasya.   Boyavsya   til'ki,   shcho   bat'ko   ne
posluhaºt'sya.  Ale  pisar  upevnyav  jogo,  shcho  ce   durnicya,   shcho   musit'
posluhatis'.
   Roman povernuvsya dodomu vzhe pizno vvecheri p'yanij i z zamirom  zaraz  zhe
vimagati, shchob bat'ko jogo viddiliv. Ale, pidijshovshi do hati,  pobachiv,  shcho
tam uzhe pogasheno svitlo. Potorgav za dveri,- zasuneni.  Vilayavsya  i  pishov
spati v povitku.
   Drugogo dnya vranci vvijshov u hatu, yak tam bula vsya sim'ya. Ni na kogo ne
glyanuvshi, siv na lavi i sidiv  yakij  chas  movchki,  torohtyachi  pal'cyami  po
stolu. Vsi movchali, a bat'ko, trohi divuyuchis', poglyadav na n'ogo, dumayuchi,
shcho, mozhe, pokayavsya ta prijshov pomiritisya z bratom. Ne kazav nichogo - zhdav,
poki sam ozvet'sya.
   - Znaºte shcho, tatu? - pochav Roman.- Kak  tak  nam  zhit',  dak  vi  luchche
oddilit' mene. Oddajte moyu chast', to ya sam sobi zhitimu, a vi sami sobi.'
   Ce vse vin kazav yakos' tak, movbito bat'ko buv vinen za te vse, shcho bulo
vchora. Starij Sivash pomovchav, a todi spitavsya:
   - A shcho zh ti z svoºyu chastkoyu robitimesh?
   - To vzhe moº dilo,- sho shochu, to j sdelayu,- odkazav same  takim  robom,
yak i poperedu, Roman.
   - Ta shche zh vona poki ne tvoya, to ti vzhe meni skazhi, shchob ya  znav,  na  shcho
davati.
   - Tatu! - ozvavsya Denis.
   - Movchi! - perepiniv bat'ko, boyachis' uchorashn'ogo.- YA j bez  tebe  znayu,
shcho robiti. A koli ne vderzhish yazika, to z hati vijdi!
   - Mozhe, hazyajnuvatimesh,  Romane,  na  svo¿j  chastci?  -  pitavsya  znovu
bat'ko.
   - Ne hochu ya hazyajnuvat', kumerciyu zavedu,- vidkazav Roman.
   - Kumerciyu?.. YAku zh to kumerciyu?
   - Kakuyu shochu, taku j zavedu, a vi povinni meni moyu chastku oddat'.
   - Povinen, kazhesh? - spokijno govoriv bat'ko.- A yak ne viddam?
   - To pojdu v volost', to vas i prisiluyut' oddat'.
   - Nu, poki tam prisiluyut', a teper ya tobi  os'  shcho  skazhu:  pidozhdi  shche
trohi; navchisya povazhati bat'ka j brativ ta ne kidatisya z kulakami; navchisya
spershu znovu robiti, shanuvati zaroblene dobro ta  ne  hoditi  v  shinok  do
zhida, to todi ya tobi j dam chastku, yak pobachu, shcho z  tebe  hazya¿n  stav.  A
poki c'ogo ne bude, to j z nashogo dobra nichogo tobi ne bude.
   Po tij movi bat'ko povernuvsya ta j pishov z hati.
   Roman ostavsya ni v sih ni v tih. Vin til'ki skazav:
   - Nu, ya tak ne dozvolyu! Ce grabizh! - Ustav  i  pishov  movbi  slidom  za
bat'kom.
   Trohi zgodom bat'ko vernuvsya:
   - A shcho, vzhe pishov?
   - Pishov! - odkazav nasmishkuvato Denis, radiyuchi, shcho tak obijshlosya.
   - A yak na moyu dumku, tatu,- skazav Zin'ko,- to vi krashche b zrobili, yakbi
spravdi viddilili Romana.
   - CHogo zh to tak, shcho krashche? - spitav znehotya bat'ko. - Oddati,  shchob  vin
uzyav ta rozmantachiv praceyu-krivaviceyu zaroblene dobro?
   - Ta vzhe, tatu, yak vin sam sebe ne napravit', to vi jogo ne  napravite.
Vono zh i jogo chastka tut º,- i vin zhe robiv. A mozhe,  vin,  yak  stane  sam
hazya¿nom, to viz'met'sya j do roboti, shanuvatimet'sya.
   - Avzhezh! Same takij! - gluzuyuchi, promoviv Denis. - Vidno j zboku!
   - Ta vzhe zh i mi jogo luchchim ne zrobimo, a til'ko bude svarka, ta lajka,
ta bijka. A yak viz'me svoyu chastku, to shcho tam uzhe z neyu bude,  te  bude,  a
hoch u nas u sim'¿ stane tiho, zlagoda znovu bude,- dovodiv svogo Zin'ko.
   Mati vstryala v rozmovu, hotyachi dopomogti Zin'kovi:
   - A Zin'ko pravdu kazhe, starij. Posluhajsya jogo! I nam  luchche  bude,  i
Romanovi.
   - Nehaj zhe spershu  pokorit'sya  ta  poshanuºt'sya!  -  skazav  bat'ko.-  A
marnotratovi nichogo ne dam, i govoriti bil'she pro ce ne hochu.
   Z tim povernuvsya ta j pishov z hati do roboti, a sini slidkom za nim.
   Roman tim chasom sidiv uzhe znov u zhida. I s'ogodni znajshlis' tovarishi, i
yak Roman vijshov na vulicyu, to v jogo golovi vzhe zdorovo gulo. Ishov i dumav
sobi: "Kat jogo znaº, shcho jogo robiti! Bat'ko vpertij kak pen'.  I  gromada
potyagne ruku za nim, a ne za mnoyu. Eh, kak bi dav  jomu  dobre,  tak,  kak
Denisovi, to, mozhe, todi pomnyakshav bi!"
   Roman buv takij lihij na bat'ka, shcho laden buv bi jogo popobiti. YAk jogo
teper zhiti? SHCHo jogo vigadati?
   Jogo dumka navernulasya znovu na tu stezhku, shcho na ¿j uzhe kolis' poperedu
bula. Boyavsya til'ki pochinati,  bo  malo  bulo  nadi¿,  shcho  poshchastit'.  Ale
boyavsya, yak buv tverezij. Teper zhe jomu zdavalosya, shcho sprava  vzhe  ne  taka
beznadijna.
   Hiba yak vin kupec',  to  taka  vzhe  velika  cyacya?  A  Roman  -  soldat!
Pishet'sya: Suchkov. He! Takij Suchkov, yak Roman Sivashov! Ta shche j  Gorpusha  ta
jogo pristarkuvata i z sebe pogana. SHCHe nehaj i dyakuº, shcho  posvataº.  Nehaj
oddaº shvidshe, a to zostanet'sya na nasinnya. A  jogo,  Romana,  za  tovarisha
sobi prijme. Roman torguvatime. Ogo-go! Vin tam takij  poryadok  dast',  shcho
nu! A ne shoche tovarishem prijmati - haj groshej dast'. Vzhe  zh  dast'!  Odna
dochka, ta shchob ne dav. Ta shche j zadlya takogo zyatya!
   Roman povernuv pravoruch i pishov u dvir do Suchka. YAk vin uvijshov do jogo
v hatu, to tam nikogo ne bulo. Roman golosno kahiknuv. Z  drugo¿  svitlici
vizirnula Suchchiha Agafiya.
   -  Moº  nizhayushcheº!  -  pozdorovkavsya  Roman.-_  Kak  bi   mine   Mihajla
Grigorovicha pobachit'?
   - Vin u lavci, pidit' tudi.
   - Nevozmozhno v lavci: delo sekretne,- treba na samotº.
   - SHCHo zh tam za dilo? - zacikavilasya Agafiya i vijshla do Romana.- Kazhit' i
meni! Roman usmihnuvsya:
   - Otlichnoº dºlo! Budete j vi,  Agafiya  Ivanovna,  znat'  sovremenno,  a
teper pozvit' minº Mihajla Grigorovicha.
   Agafi¿ zakortilo dovidat'sya shvidshe,  yake  tam  dilo,  I  vona  pishla  v
kramnicyu. Nezabarom vidtilya prijshov Suchok.
   - A za yakim zhe ce vi  dilom?  -  spitavsya  vin,  yak  pozdorovkalis'  ta
posidali.
   - Prechudesne dºlo! Os' sluhajte, Mihaile Grigorovichu, shcho ya vam-skazhu!
   - Kazhit'!
   - ªst' u vas kumerciya?
   - A ºst'.
   - A pomishnik vam u kumerci¿ ºst'?
   Suchok zithnuv:
   - Nema!.. Ne dav gospod' sina.
   Vin zavsigdi zhurivsya, shcho v n'ogo nema sina.
   - A ya vam najshov pomoshchnika, ta shche j dobrogo.
   - Hto zh to? - spitav Suchok, chuduyuchisya z Romanovih sliv.
   - A hto zh? YA!.. A shcho, hiba ne lovkij kunpan'jon?
   - Ta vono, zvisno...- yakos' nepevno vidkazav Mihajlo Grigorovich.- Ta...
tol'ki yak zhe ce vono bude? Vi kakij kopital maºte, aboshcho, dak hochete,  shchob
u kunpani¿?
   - Nashcho tam kopital! Mi j bez kopitalu taku  vder'om  shtuku,  sho  pervij
sort! Bo ya sam - kopital. Oddajte za mene  vashu  Gorpushu,  a  ya  budu  vam
pomoshnikom.
   Suchok viryachiv na Romana ochi.  A  toj,  ne  pomichayuchi  c'ogo  divuvannya,
pitavsya:
   - A shcho, pravda, harosha vigadka?
   - Ta  vono  horosha...  ta  tol'ki,  bachite,  mi  shche  ne  dumaºmo  dochki
viddavat'.
   -  Ot  vigadki!  A  do  kakih  por  budete  derzhat'?  Vona  zh   i   tak
pristarkuvata.
   - Najdut'sya lyudi! - vidkazav, trohi vzhe obrazivshis', Suchok i  dodav:  -
Znaºte shcho, Romane Pilipovichu? Kin'te vi ce dilo, bo ce odin pustyak!
   - Pustyak? SHCHo vi dumaºte, shcho ya ne zumiyu torguvat'? Dak vi dajte minº  za
Gorpushoyu dºnig, to ya sam zavedu torgovlyu taku, shcho til'ki nu! Ogo-go!
   - Nu, ce tozhe pustyak dilo! - zvazhlivo skazav Suchok i vstav.- Proshchajte,-
treba v lavku.
   - Ta postojte, Mihajlo Grigorovich, chi vi ne rozbiraºte,  chi  shcho,  shcho  ya
vashu Gorpushu svatayu? - spinyav jogo Roman.
   - Pochemu ne rozbirayu? Dazhe ochin' horasho rozbirayu.
   - Nu, dak chogo zh vi?
   - Nema mogo zholaniya za vas ¿¿ oddat'.
   - A pochemu zh bi to j nºt? - spitavsya,  dratuyuchis',  Roman.-  CHolovik  ya
obrazovanij, ponimayushchij... A shto roditeli v mene muzhiki, to eto nichogo:  ya
ob nih togda budu bez unimaniya.
   Suchok pochinav uzhe lyutuvati i  dedali  duzhche  sopti.  Vin  uzhe  chuv,  yak
povodit'sya j ledaryuº Roman, znav pro bijku z bratom, bachiv,  shcho  v  Romana
groshej nema, i rozumiv, kudi vin teper cilyaº: perevesti, roztrin'kati  vsi
ti groshiki, shcho vin. Suchok, nadbav. Oblichchya v kramarya z gnivu  pochervonilo,
i vin, sam togo ne spodivavshisya, kriknuv na vsyu hatu:
   - Ta shcho ti sobi dumaºsh? Ah ti, golyak! Ishche j primazuºt'sya do  poradoshnih
lyudej! Stupaj, stupaj, skudova prijshov!
   Tak grimnuv, shcho Roman zbentezhivsya vraz i, ni slova ne kazhuchi,  pishov  z
hati. Til'ki vzhe bilya dverej shamenuvsya.
   - Ti tozhe ne ochin'! - kriknuv vin, povernuvshis'  do  Suchka.-  Smiºsh  ti
saldata,  kotorij  krov'yu  svoºyu  vas,  hamov,  zashchishchal,  tak  oskorblyat'?
Naplyuvat' meni na tebe j na tvoyu dochku!
   - Von! Poshov vo-on! - azh zatupotiv nogami Suchok, ale Roman  uzhe  buv  u
dvori, a dali j na vulici. Sorom i zlist' morduvali jogo: sorom, shcho tak ¿m
pogordovano; zlist' za cyu znevagu j  za  te,  shcho  nizvidki  vin  ne  bachiv
pomochi. Usi voni odnakovi: i bat'ko, i Denis, i cej Suchok!  ZHittya  za  ¿mi
nema, sposobu niyakogo nema! Tak bi ¿h usih!.. Ne znaº j sam, shcho vin zrobiv
bi ¿m, til'ki viddyachiv bi tak, shchob azh zapeklo, shchob  azh  zaskavuchali  voni!
Voni - vsi, vsi ci  proklyati  muzhla¿!..  YAki  voni  durni  j  gidki  teper
zdavalisya Romanovi!
   Vin ne pishov ni dodomu, ni do kogo, bo na vsih lyutij  buv.  Znov  dovgo
blukav poza selom, hodiv u bajraci i vzhe nadvechir vernuvsya dodomu.
   Pishov prosto v sadok i strivsya tam iz Zin'kom.
   - A ya tebe dozhidavsya, brate,- skazav Zin'ko.
   - A shcho? - spitavs' nehotya Roman.
   - Hotiv shchos' tobi skazati.
   - Kazhi! - promoviv Roman bajduzhno, lyagayuchi na travu pid derevom.
   - Bach, Romane, shcho ya dumayu,- zagovoriv Zin'ko, j sobi sivshi bilya n'ogo.-
Pochalis' u nas u sim'¿ svarki... A dedali, to  shche  j  duzhchi  budut'.  Tobi
nedobre, ta j bat'kovi neveselo tak iz toboyu zhiti. Vin bi tebe j  oddiliv,
yakbi ne boyavsya, shcho ti vse perevedesh. Dak  ti  tak  zrobi,  shchob  ne  boyavsya
bat'ko.
   - A kak zhe jogo zrobit'? Z takim bat'kom razli shcho zrobish?
   - A nepravda zh, Romane, nema chogo narikati na bat'ka, koli  sam  pogano
robish: svo¿mi gorduºsh, kudis' u pani pneshsya... Z togo  dobrogo  nichogo  ne
bude.
   - Ponimaºsh ti tam!
   - Ta vzhe zh, mozhe, trohi j ya tyamlyu. Ot ti rozberi sam.  Sluzhbi  tobi  shche
niyako¿ nema, mozhe,  j  dovgo  ne  bude;  oddilyati  tebe  bat'ko  ne  hoche.
Dovodit'sya tobi poki v nas zhiti. A yake zh vono zhittya bude, koli raz  u  raz
svarka?
   - Pushchaj mene ne zachipayut'!
   - Ta de zh voni tebe zachipayut'? Vono zh taki  pravda,  shcho  treba  zh  shchos'
robiti, ne mozhna durno hlib ¿sti. I Denisovi krivdno: vin zhe  robit'.  Uzhe
ot vi j bilisya, a dali shche girshe bude. SHCHo zh vono z togo dobrogo? Krashche  ti,
Romane, pomirisya z bat'kom ta z bratom ta posoblyaj hoch trohi  v  roboti...
poki znajdesh sobi sluzhbu.  A  tam  bat'ko,  bachivshi,  shcho  ti  shanuºshsya,  i
oddilit' tebe... Hoch krutis' tam na roboti, ya vzhe tobi posoblyatimu tak, shcho
voni j ne znatimut',- abi shchob svarki ne bulo.
   Zin'kova prihil'nist' taki zachepila za serce Romana. Hodyachi s'ogodni po
bajraku, vin uzhe bagato dumav pro te, yak vin dali zhitime v  sim'¿.  Nichogo
ne mig vigadati, hocha j bachiv, shcho tak dali  zhiti  ne  mozhna.  Vin  odkazav
Zin'kovi:
   - YAk zhe ya pokoryus'? Z mene zh lyudi smiyat'sya budut'.
   - CHudnij ti! A teper iz tebe lyudi ne smiyut'sya? Ta  vse  selo  vzhe  tebe
vzyalo na gluzi. CHogo zh ti teper ne bo¿shsya togo smihu,  a  todi  jogo  tobi
strashno? A ya tobi tak skazhu: teper z tebe smiyut'sya i durni  j  rozumni,  a
todi koli j smiyatimut'sya, dak sami durni.
   Roman podumav trohi j vidkazav:
   - Nu, pushchaj... Mozhe b, ya j zrobiv... Ne zadlya ¿h, a zadlya tebe,  shcho  ti
takoj do mene dobrij... Tak kak zhe jogo  zrobit'?  Ne  pojdu  zh  ya  do  ¿h
klanyat'sya!
   - Ta j ne hodi. A til'ki viz'mi ta j vijdi zavtra na robotu, ta j robi.
A tam vono vzhe yakos' same stanet'sya...
   - Pushchaj zhe podumayu, mozhe, j vijdu...
   I spravdi, drugogo dnya vijshov goroditi tin iz Zin'kom, Denis glyanuv  na
jogo spidloba, bat'ko zdivuvavs',  ale  nihto  nichogo  ne  skazav.  Til'ki
Zin'ko duzhe zradiv, klopotavsya z Romanom, gomoniv i vse zvodiv,  shchob  i  z
bat'kom ta z Denisom u nih rozmova bula. Mati jomu dopomagala.  Odnache  ti
movchali.
   Roman robiv uves' den'. U n'ogo zabolila spina, ruki, nogi. Drugogo dnya
vin vijshov buv na tik, ale robiv til'ki do snidannya. Posnidavshi,  vin  uzhe
ne pishov tudi i bil'sh uzhe ne bravsya do roboti. Zin'ko i  vmovlyav  jogo,  i
prohav, ta nichogo ne pomoglosya.  Romanovi  zdavalosya  duzhe  vazhko  robiti,
bat'ko ne zlaskaviv odrazu, ta j sorom bulo pered selyanami, shcho vin  visoko
litav, a teper niz'ko sidaº.
   Tim chasom chutka pro jogo svatannya v Suchka pishla po selu.  Dochulas'  pro
ce j Levantina. Vona odnogo razu pochala plakati j kazati Romanovi, shcho- vin
¿¿ pokidaº, bo svataº Suchkivnu.
   - Tyu na tebe! - vidkazav Roman.- To vse durnicya! To ya  buv  vipivshi  ta
dlya shutki j pishov, shchob posmiyat'sya. A voni z velikogo rozumu dumali,  shcho  ya
spravdi na ¿h stupu Gorpushu okom nakinuv.
   I vin pochav ¿¿ ciluvati i prigortati i kazav, shcho vin ¿¿ ni na  kogo  ne
zminyaº i svatatime skoro - ot zaraz, til'ki sluzhbu znajde... Vse  ce  vona
vzhe chula, ta j ne raz, ale kogo lyubish, tomu hochet'sya viriti.  I  vona  vzhe
virila jomu j kazala:
   - Glyadi zh, Romanochku, ne zrad' mene! Bo yak ti ne  pozhaliºsh,  to  hto  zh
mene pozhaliº? Nahod' sluzhbu shvidshe, bo...
   Levantina zamovkla, a Roman znovu pochav ¿¿ uleshchati, i vona zabula  svij
sum.
   Iduchi Roman od ne¿ dodomu, sam sobi dumav  pro  te,  shcho  treba  spravdi
sluzhbu shvidshe znahoditi ta tikati zvidsilya.  A  to,  glyadi,  shche  Levantina
ditinu znajde, to klopotu povna golova bude.
   I drugogo zh dnya pishov u susidnyu ekonomiyu. S'ogo razu jomu poshchastilo.  V
ekonomi¿ buv lis, a v lisi dva storozhi. Odin nespodivano pokinuv sluzhbu  j
pishov dodomu same v toj den', yak Roman  tudi  prijshov.  Zvazhivshi  na  jogo
soldats'kij bilet, upravitel' uzyav jogo za pidstarshogo storozha do lisu. Ne
vpodobalas' Romanovi cya sluzhba, ta insho¿ ne bulo. ZHiti dovodilosya v lisi v
odnij hati z starshim storozhem.  Cej  raz  u  raz  posilav  Romana  na  nich
obhoditi lis i vartuvati tam. Spershu Roman hodiv, a dali jomu ochortilo, ta
j za Levantinoyu zanudivs'. Odniº¿ nochi, zamisto shchob obhoditi  lis,  majnuv
do ne¿ (verstov z visim tudi bulo) i z togo chasu pochav naviduvatisya do ne¿
nochami chasten'ko. A  tim  chasom  lyudi  z  togo  sela,  de  bula  ekonomiya,
zahodilis' kolo Romana. Voni buli duzhe vbogi na  derevo,  to  chasto  krali
jogo v pans'komu lisi,- chasom nishkom od storozhiv, a chasom, yak  storozh  buv
ne lihij, to kupuvali v jogo derevo za  deshevu  cinu:  dadut'  jomu  yakogo
rublya chi pivrublya ta j narubayut' chogo treba.  Lis  velikij,  to  ne  skoro
pomitish kozhne zrubane derevo. A storozh nibi togo j ne  znaº.  Romana  voni
nedovgo vmovlyali, i vin pochav dobuvati sobi takim robom groshi. Vin  zovsim
ne berigsya i popuskav rubati stil'ki, shcho vzhe j vidko stalo. A tut ishche odin
cholovik, ne poºdnavshisya z Romanom za cinu,  ta  j  vikazav  na  jogo.  Vse
viyavilos', Romana prognano zo sluzhbi, shche j groshej ne  viddano...  hoch  vin
nebagato j zarobiv, bo ne prozhiv tam i misyacya. Dovelosya  znovu  do  bat'ka
vertatisya.
   IV
   A na seli strashenno smiyalisya j gluzuvali z Romana, layali za lezhni ta za
te, shcho visoko nissya. Jogo priyateli - pisar, uryadnik, dyak ta inshi - buli do
jogo prihil'ni, poki v jogo bryazhchalo-v kisheni i vin chastuvav ¿h  gorilkoyu.
Ta vin davno vzhe povitrushuvav svo¿ kisheni, vitrusiv i materinu skrinyu.  Na
seli skriz' pochali  zvati  Romana  golodrabom,  ledashchom.  Priyateli  pochali
odvertatisya, strivayuchis' na vulici. Pro te, shchob hto jogo v gostinu do sebe
zaklikav, Roman zabuv uzhe, koli ce j bulo.
   Duzhe ce jomu bulo prikro. I ne cherez te, shcho z tih priyateliv yakes'  jomu
dobro bulo, a tak, sorom,  shcho  ot  z  usima  v  tovaristvi  buv,  a  teper
zanehayano jogo. Vin ne znat' shcho dav bi, abi hoch trohi de dobuti groshej  ta
znovu  privernuti  do  sebe  svo¿h  priyateliv   zradlivih...   privernuti,
povelichatisya trohi, shchob usim zacipilo, ta todi hoch i z sela.
   Nadto, shcho j obirvavsya vzhe. U n'ogo til'ki j bulo odezhi, shcho na n'omu.  A
odnogo razu vnochi, cherez tin perelazyachi, rozidrav  svogo  pidzhaka.  Hoch  i
polatala mati, ta vzhe ne vderzhish jogo cilim, yak pochalosya dratisya... uzhe on
i likti vidko... Groshej, hoch krichi, treba, a de ¿h viz'mesh?
   Ce bulo cherez skil'ki dniv pislya togo, yak vernuvsya Roman dodomu z lisu.
Odnogo razu misyachno¿ nochi, iduchi vid Levantini cherez tik do povitki spati,
vin pobachiv na toku voroh pshenici. U jogo promajnula v golovi dumka: "YAkbi
nabrati ciº¿ pshenici ta vidnesti do Ryabchenka!"
   CHogo jomu spav na dumku cej Ryabchenko? Ot, i  sam  vin  ne  znaº...  Tak
chogos' izgadavsya.
   Ryabchenko buv takij sobi cholovik u ¿h  na  seli.  Vin  malo  hazyajnuvav,
trohi shiv choboti, a bil'she - podejkuvali  lyudi  -  nakladav  iz  zlodiyami.
Pevne dovesti togo nihto ne mig, ale na seli kozhne zvidkis' znalo, shcho  hoch
vin sam i ne krade, dak zlodijs'ke perederzhuº. U n'ogo kil'ka raziv i trus
buv, ta ne mogli nichogo znajti.
   Otozh vin i zgadavsya Romanovi.  Cej  kupiv  bi  pshenici,  yakbi  odnesti.
Zvisno, vono tak nenache kradizhka... a vtim... yaka tam i kradizhka? Adzhe tut
i jogo, Romanove, dobro. Adzhe j vin odin z  tr'oh  brativ,  to  j  jomu  zh
nalezhit' chastka. Hiba zh vin vinen, shcho bat'ko ta Denis ne dayut'  jomu  tiº¿
chastki? Koli ne dayut', to vin mozhe j sam uzyati.
   Take dumav Roman, lezhachi v povitci, a dali vstav ta  j  pishov  u  klunyu
shukati mishka. Znajshov, prijshov do voroha ta j zupinivsya. CHi brati,  chi  ne
brati? Et, shcho bude!..
   Vin nabrav z voroha mishok pshenici i hotiv nesti  do  Ryabchenka.  Ta  ni,
treba spershu popitati jogo.
   Nishkom, oberezhno perelazyachi cherez tini, projshov gorodami do Ryabchenkovo¿
hati. Tam uzhe bulo pogasheno. U Romana  zabilosya  turbotno  serce,  yak  vin
zlegen'ka postukav u vikno. Nihto ne ozvavsya. Vin zatorohtiv duzhche.
   - Hto tam? - pochuvsya golos iz hati.
   - A vijdi, dyad'ku, syudi!
   Trohi zgodom dveri na dvir odchinilisya i kriz' nih  prosunulasya  kudlata
golova.
   -Hto ce? Ce ti, Romane?
   - YA.
   - A chogo?
   - Pusti v sini,- ne hochu stoyati na vidnoti.
   Rozkudlana golova shovalasya, i Roman uvijshov u temni sini.
   - Kazhi, chogo treba?
   - Hochesh pshenici?
   Ryabchenko ne vidrazu vidkazav. Vin zrozumiv, yaka to  maº  buti  pshenicya,
ale vagavsya, ne znayuchi, chi Roman jogo  ne  pidvodit'.  Mozhe,  vmisne,  shchob
potim uryadnika navesti? Temna postat' Romanova nichogo ne mogla jomu pro ce
skazati: oblichchya ne vidko bulo.
   - YAko¿ pshenici? - zapitavsya vreshti.
   - Z domu.
   - Ne breshesh?
   - CHogo b ya stav brehat'?
   Ryabchenko shche podumav i zgodivsya:
   - Dobre!
   - Pochomu dasi?
   Ryabchenko skazav pivcini.
   - Deshevo.
   - Znajdi dorozhche!
   Roman znav, shcho dorozhche ne znajdesh, i skazav:
   - Dobre, zaraz prinesu.
   - Trohi zgodom, yak misyac' zovsim zajde!
   - Ta vin uzhe zahode.
   Poki Roman vernuvsya dodomu, to misyac' i spravdi zajshov.
   Ciº¿ nochi Roman odnis do Ryabchenka tri mishki pshenici, i v jogo v  kisheni
zabryazhchali groshi. Todi z upokoºm zasnuv.
   Drugogo dnya Denisovi zdalosya, shcho pshenici v vorosi nache  pomenshalo,  ale
potim vin podumav, shcho, mabut', pomilivsya, i nikomu nichogo ne skazav.
   Roman spraviv sobi  novu  cherkasinovu  zhaketku,  i  v  jogo  nichogo  ne
zostalosya z tih  groshej,  shcho  vzyav  za  pshenicyu.  Musiv  znovu  hoditi  do
Ryabchenka. C'ogo razu na toku vzhe ne bulo nichogo, to vin nabrav z komori, z
zasikiv, dobravshi do zamka starogo  klyucha.  Z  cim  klyuchem  vin  i  potomu
zazirav shche do komori, ale robiv ce oberezhno, shchob nihto ne pomichav.
   Odnogo razu starij Sivash uranci lagodiv dveri v povitci. Bulo  do  shid
soncya holodno, to vdyag kozhuha. YAk sonce zijshlo, poteplilo, skinuv jogo  ta
j zabuv u povitci. Tam vin i lezhav uves' den'.
   Drugogo dnya Roman lagodivs' iti shche  v  yakus'  ekonomiyu  shukati  sluzhbi.
Ustav rano,- shche vsi spali. Bulo holodno, a jogo dranen'ke pal'techko visilo
v hati. Spav vin u povitci i pobachiv todi bilya dverej bat'kovogo kozhuha...
Udyag jogo.
   V ekonomi¿ nichogo ne dobuvsya: tam uzhe znali pro te, yak vin buv storozhem
u lisi.
   -  Eh,  zhist'  motuzyanaya!..-  narikav,  vertayuchisya  dodomu.  Sonce  vzhe
pripikalo, dovelosya skinuti kozhuha j nesti.- I yakogo ya chorta nogi biv?  SHCHe
kozhuh tyagni! Pidu v gorod ta hoch prodam jogo, shchob durno ne hoditi! Nihto zh
ne bachiv, yak ya vdyagav jogo.
   Zavernuvs' i pishov u gorod. Vid  ekonomi¿  tudi  bulo  verstov  chotiri.
SHvidko ¿h perejshov i podavs' u gorod prosto na bazar. Tam zhidki  torguvali
noshenoyu odezheyu, sidyachi kozhen nad kupoyu svitok, kozhuhiv, chumarok,  zhaketok,
shtaniv ta inshogo starogo drantya, kinutogo doli abo  na  brudnomu  runduci.
Pokupciv ne bulo, sami zhidi j  zhidivki  zavzyato  shvarkotili  promizh  sebe.
Roman pidijshov do odnogo:
   - ZHide, kupi kozhuh! ZHid podivivsya na kozhuha:
   - Skil'ki hochesh?
   - Desyatku davaj!
   - Oddaj jogo svoºmu bat'kovi - mozhe, na onuchi zdast'sya.- I vin kinuv od
sebe kozhuh.
   - A ti zh skil'ki daºsh?
   - Dva.
   - Nehaj zhe tvij tatele imi podavit'sya! Roman  pishov  dali,  do  drugogo
zhida. Ale pershij zhid shchos' zacven'kav do c'ogo.
   - Nu, se takij kozuh, so odna smusina od drugo¿ smusini - yak nas  gorod
od Odes.
   - SHCHo ti breshesh, zhide? Vin ishche zovsim novij, malo j noshenij.
   - YAkbi vin buv novij, to ya b tobi za jogo dav desyat' rubliv, a  yak  vin
takij starij, yak bezzubij sobaka, to ya tobi dam za jogo desyat' zlotih.
   Ledve prodav dobryachij kozhuh za tri rubli. Garazd poobidav, vipiv piva i
pishov dodomu.
   A doma bat'ko vranci kinuvsya kozhuha j zgadav, shcho zabuv jogo v  povitci.
Pishov tudi - nema.
   "Mabut', te ledashcho vdyaglo",- podumav Sivash i ne stav bil'she shukati.
   Ale Roman prijshov uvecheri bez kozhuha.
   - _Ti hiba ne vdyagav kozhuha? - zapitav jogo bat'ko.
   - Stanu ya vdyagat' vashi kozhuhi! Na chorta vin meni zdavs'!
   Kinulisya todi vsi shukati, til'ki  Roman  -  ni.  Ne  znajshovshi  kozhuha,
starij Sivash pochav layati Romana:
   - Koli vzhe nichogo ne robit', ledashcho, to hoch  bi  vzhe,  jduchi,  dveri  v
povitci zachinilo! Mabut', sobaki zatyagli, a htos' potim uzyav.
   Roman azh rozserdivsya:
   - SHCHo ya budu za vsyakim doglyadat' ta  pribirat'!  Sami  rozkidayut',  a  ya
odvichaj!
   Usi divuvalis': hto b mig ukrasti? Nema, zdaºt'sya, j zlodi¿v poblizu, a
vkradeno.
   Trohi zgodom Roman ustrugnuv novu shtuku. U ¿h  u  sinyah  visilo  velike
salo - pudiv zo dva. Dveri z sinej u dvir zasuvalisya  zasuvom.  Vin  unochi
nishkom odsunuv klyuchem zasuv, zliz po drabini na gorishche  j  znyav  salo.  Ne
gayuchis', potyag jogo do Ryabchenka. Ale toj ne shotiv prijnyati:
   - Bude trus, mozhe, j mene trusitimut', to znajdut'. C'ogo ne  hochu,  ce
ne pshenicya. Zahovaj de-nebud', nehaj perelezhit',- todi viz'mu.
   Roman pishov od n'ogo lihij. Viz'me, yak perelezhit'! Bajduzhe  jomu  todi!
Todi Roman i sam odtaska jogo v gorod ta j  prodast'  dorozhche,  nizh  tobi.
Roman uzhe serditij buv na Ryabchenka, shcho toj deshevo plativ.
   Odnache ne nesti zh salo nazad. Treba des' jogo zahovati. De b zhe? Hiba v
bajrachku, shcho pravoruch od dorogi, yak  iti  v  gorod?  Tam  º  odna  nora...
Nedavno Roman ¿¿ bachiv, yak hodiv tam. I dobre bude potim uzyati, shchob  nesti
na bazar.
   Roman pishov ne vuliceyu, a gorodami, i vibravsya za selo. Pivverstvi  vid
sela do bajrachka perejshov shviden'ko. Znajshov znajomu pecherku, zaphav  tudi
salo, zakidav hmizom, listyam suhim. Todi mershchij vernuvsya dodomu.
   Drugogo dnya Sivashi spoloshilisya: salo vkradeno! Mati azh zagolosila,  tak
¿j zhalko bulo: take salo tovste ta garne! Bat'ko tezh bidkavsya  i  niyak  ne
mig zrozumiti, de ti  zlodi¿  berut'sya?  Til'ki  Denis  ne  bidkavsya,  ale
strashenno lyutuvav, ne kazav ni slova i shchos'  sobi  dumav.  Roman  poki  shche
lyubisin'ko spav.
   Poslali  Zin'ka  poklikati  starostu.  Prijshov   starosta   z   lyud'mi.
Podivilisya na sini, podivilisya, shcho v ¿h nema sala...
   - Otut i visilo? - rozpituvav starosta.
   - Otut i visilo.
   - I zabrano?
   - A zabrano zh, zabrano,  bodaj  jomu  ruki  pokorchilo!  -  klyala  stara
Sivashiha.
   - Mabut' zhe, jogo take zabralo, shcho  vzhe  j  zahovalo  dobre!  -  skazav
starosta.
   - A mabut'! - dodav htos' z lyudej.
   - SHkoda zh, koli tak, i shukati! - I starosta povernuv,  shchob  uzhe  dodomu
jti.
   Ale Denis zazmagavsya:
   - YAk zhe to tak? Taku shkodu zrobleno, ta j pokinuti, ta j ne shukati?
   - Ta de zh jogo shukati?  -  divuvavsya  starosta,  bo  jomu  ne  hotilosya
klopotatisya.
   Denis namigsya, shchob potrusheno Ryabchenka.  Poklikali  vryadnika,  pishli  do
Ryabchenka. Toj strashenno  rozserdivsya,  krichav,  shcho  voni  ne  smiyut'  jogo
"porochiti", ne dozvolyav  trusiti  i  vimagav,  shchob  Denis  zalozhiv  desyat'
karbovanciv, a todi vzhe j trusiv. Denis takij buv pevnij  znajti  v  n'ogo
salo, shcho zalozhiv groshi; desyat'oh ne bulo, dak  hoch  tri.  Hitrij  Ryabchenko
radij buv i tomu.
   Pochali trusiti. Obnishporili hatu, hlivi, gorod -skriz'. Nichogo ne bulo.
Denis sam po kil'ka raziv perekopav usi zakapelki i vse zh ne znajshov sala.
   Ryabchenko radiv: tri karbovanci zostavalisya jomu - nespodivanij barish. A
Denis  pishov  dodomu  rozlyutovanij,  bo  propalo  salo,  propali   j   tri
karbovanci. Doma vin mokrim ryadnom napavsya na bat'ka:
   - YAk sobi hochete, tatu, a ya tak dali zhiti ne budu!  Nashcho  vi  poturaºte
Romanovi? Rozledashchiv, nichogo ne robit', ta shche j krade!
   - YAk to-krade? - spitavsya ponuro bat'ko, nachuva-yuchisya novogo liha.
   - A tak, shcho ce Romanove dilo z salom... ta, mabut', i z kozhuhom.
   - YAk to Romanove? Hiba  v  Romana  shcho  znajdeno?  -  spitav  bat'ko  shche
pohmurishe, hoch u samogo tremtiv golos.
   - Hoch nichogo ne znajdeno, ta ya znayu, shcho vono jogo ruk ne minulo.
   -_Ta yak zhe ti smiºsh ce kazati? - grimnuv bat'ko, zirvavshisya z lavi.
   Denis glyanuv na jogo i azh perelyakavsya: bat'ko stoyav  pered  ¿m  blidij,
ochi palali yakims' nepevnim ognem, uves' azh trusivsya, stisnuvshi kulaki.
   - YAk ti smiºsh ce kazati na svogo brata, nichogo ne znayuchi? U nashij sim'¿
zrodu ne bulo zlodi¿v i nema, chuºsh ti!  A  ti  sam  na  svoyu  sim'yu  budesh
neslavu puskati?!
   Denis shamenuvsya, pobachivshi, yaj rozdratuvav bat'ka.
   - Ta nehaj i po-vashomu, ale  nashcho  zh  mi  z  zhinkoyu  budemo  robit'  na
ledacyugu? Abo prozhenit' jogo, abo nehaj robit', abo mene viddilit'! SHCHo  ce
take spravdi?! Ledashchu takij potur davati! Ce treba rozumu rishitisya.
   - Movchi ti, blaznyu! - znovu rozserdivsya bat'ko.- A  to  ya  tobi  takogo
dam, shcho v  tebe  ostannij  tvij  durnij  rozum  z  golovi  viskochit'!  Ech,
rozumnishij uzhe za bat'ka zrobivsya! I sam bez tebe znayu, shcho treba robiti, i
zroblyu.
   Same na cyu rozmovu naskochiv Roman.
   - Sluhaj, Romane, shcho ya tobi kazatimu! - ozvavsya do jogo bat'ko gnivno.-
Godi vzhe panuvati! Abo beris' do roboti, abo jdi sobi kudi znaºsh!
   - To shcho? I pidu! - vidkazav Roman tak spokijno,  mov  ce  jomu  bajduzhe
bulo.- Pidu v gorod - tam sobi shvidshe sluzhbu znajdu.  YAk  rozvelichalis'!..
Obijdemos' i bez vas!
   Povernuvsya ta j z hati.
   Vin c'ogo spodivavsya, shcho taki Denis  kolis'  pid'yudit'  bat'ka  vignati
jogo,- vin pevnij buv, shcho bat'ko ce govoriv z napravi. Nu, ta ne take  vzhe
vono j lihe. Pide v gorod, prodast' tam salo... Pozhive trohi, poki  sluzhbu
znajde... A koli j ne znajde... nu, tam vidno bude, shcho robiti!..
   Ale Denis na tomu ne perestav. Mav na  Romana  velike  pereserdya  i  za
salo, i za propashchi tri karbovanci. Pishov do  Struka  ta  do  kuma  Tereshka
Tonkonozhenka  i  rozkazav  ¿m  use,  shcho  dumav  pro  Romana.  Todi  vtr'oh
zahodilisya jogo sochiti: kudi toj ne pide, to vse yakijs'  z  nih  na  n'ogo
okom nakidaº, pase. Bat'ko zh iz Zin'kom nichogo pro ce ne znali, bo  zveliv
Denis ne kazati ¿m pro ce.
   Dniv cherez dva Roman pishov u gorod. Tak zibravsya j pishov, shcho sim'ya j ne
znala pro ce, ni z kim i ne  poproshchavsya,  navit'  z  matir'yu.  U  nepevnih
Denisovih poglyadah vin bachiv, shcho Denis dumaº za salo na jogo,- boyavsya, shchob
ne prisochiv. A teper, pishovshi nishkom, dumav, shcho vzhe bude i v gorodi,  poki
doma pobachat', shcho jogo nema.
   Ale tri jogo vorogi zamalim ne nazirci hodili za nim ci  dni.  I  Struk
taki prisochiv jogo, yak vin podavsya z domu. Zaraz kinuvsya do Denisa.
   SHCHe Roman til'ki vihodiv iz sela, a vzhe voni vtr'oh, probigshi manivcyami,
sidili bilya dorogi v kushchah u bajrachku.
   Nedovgo j dozhidalisya: ide Roman ta prosto v  bajrachok.  Dvoº  zostalis'
tam, de sidili, a  Struk  poplazuvav  oberezhno  pomizh  kushchami  slidkom  za
Romanom. Vin buv strilec', to zvik po lisah do zvira pidkradatisya.
   Roman ishov smilo, ne boyachis' nichogo, Struk rachkuvav za nim zdaleka. Os'
Roman spinivsya, ozirnuvsya,- nikogo ne pobachiv. Polozhiv doli svoyu  torbu  i
pochav odkidati hmiz od pecherki.  Poodkidav  i  vityag  shchos'  velike.  Struk
dogadavsya, shcho ce salo, i mershchij metnuvsya do svo¿h.
   Voni zahovalisya na dobromu misci: Romanovi neminuche treba bulo proz  ¿h
iti, bo voni sidili azh na tomu krayu bajrachka, shcho do goroda.
   Roman vijshov z  bajraku  na  shlyah,  znovu  ozirnuvsya  tudi  j  syudi,  -
nikogisin'ko nema. Todi shvidko pishov u gorod.
   Troº tovarishiv nezabarom pochuli jogo hodu... ot uzhe j vidko jogo: ide j
shchos' mugiche sobi pid nis. Salo na plechah.
   Odnim skokom voni stali krug jogo.
   Roman spinivsya vrazhenij i  odnu  mit',  z  nespodivanki,  ne  znav,  shcho
robiti.
   - A kudi ce ti, Romane, salo nesesh? - spitavsya, gluzuyuchi, Denis.- Mozhe,
tobi posobiti?
   Zdorovennij Romaniv kulak udariv Denisa po  uhu,  shcho  azh  kaganci  tomu
zasvitilisya. Denis potochivsya, trohi ne vpav, a Roman tim chasom, kinuvshi  j
salo, pobig shlyahom.
   Ochmanivshi vid kulaka, Denis na mit' spinivsya, ne rozumiyuchi, shcho stalosya.
Ale zaraz zhe pobachiv.'
   Poperedu big Roman, a za ¿m, duzhe  bliz'ko,  Struk,  a  trohi  viddalik
Tereshko. Denis kinuvsya za nimi.
   Ale Roman dobre bigav i nezabarom daleko pokinuv nazad sebe i  Tereshka,
i Denisa. Til'ki Struk gnavsya za  nim  bliz'ko,  zignuvshis'  napered  usim
svo¿m dovgim tilom, zakidayuchi nazad shvidki cibati nogi.
   Vin rozpalivsya. Tak vin kolis' big za vovkom pidstrelenim: nikoli  bulo
vdruge rushnicyu nabiti, shchob strel'nuti, i  vin  napruzhuvav  usyu  silu,  shchob
nazdognati zakrivavlenogo zvira i dobiti z ruk, roztroshchivshi  jomu  golovu.
Tak vin big i teper, sam ne rozumiyuchi, ne dumayuchi pro te, nashcho jomu loviti
Romana i shcho jomu toj Roman zrobiv. Big i krichav inkoli:
   - Ne vtechesh!.. Zadavlyu!..
   U n'ogo pered ochima, ne perestayuchi, shvidko mel'kali p'yati, pritiskalisya
do bokiv visuneni nazad likti. Ci likti vse blizhchi, blizhchi stayut'... Struk
virazno chuº, yak vazhko dihaº vtikach... pochuvaº ce dihannya.  Napruzhuºt'sya  z
usiº¿ sili - ot-ot dosyagne; ale  j  Roman  napruzhuºt'sya...  Ta  nenadovgo.
Odnim ostannim stribkom padaº Struk na spinu Romanovi, valyaº jogo  dodolu.
Ale tuyu zh mit' Roman vivernuvsya j  zirvavsya  na  nogi.  Struk,  lezhachi  na
shlyahu, vhopiv jogo za nogi oboma rukami. Roman shitnuvsya i znovu  upav,  i
voni zchepilisya promizh sebe, kachayuchisya v pilu na shlyahu.
   - Ne vtechesh!.. Ne vtechesh!..- hripiv Struk.- Ne popushchu!
   - CHogo tobi vid mene treba? SHCHo ya tobi zrobiv? - tak same hripiv  Roman,
pruchayuchisya.- Pusti!
   Vraz ishche dvoº vpalo na n'ogo, vhopilo jogo, pritislo.
   - A, dak ti tak!  -  reviv  rozlyutovanij  Denis.-  Krasti!..  Bit'sya!..
Tikati!.. Dushogub!.. Ot ya zh tobi pokazhu!..
   Roman vizvoliv pravu ruku i pochav biti kogo  j  po  chomu  popadya.  Jogo
prignitili tak, shcho vin zastognav, i skrutili jomu nazad ruki poyasom.
   - Teper tikaj! - znushchavsya Denis.- Ta til'ki ne v gorod, a do volosti!
   Pidveli jogo i stoyali, vidpochivayuchi, vsi chetvero, zadihani,  znemozheni,
v podranij odezhi, z umazanimi oblichchyami u krov, zmishanu z shlyahovim  pilom.
U bijci Denisovi rozbito nosa, a vin poplyamiv krov'yu j inshih.
   -.Hodim! - smiknuv Denis Romana.
   -_ Ne pidu!
   - Hodim, bo potyagnemo, yak padlo!
   - To j tyagnit'! - Roman upav na shlyah. Ale Denis uhopiv jogo za vir'ovku
j potyag po shlyahu, shcho azh ruki tomu vivertalisya. Roman ojknuv.
   - Ustavaj zhe, bo shche girshe bude!
   Roman ustav. Pishli do sela. Na dorozi zabrali  pokinute  salo.  Tereshko
jshov z nim poperedu, a dali Roman, a za nim Struk iz Denisom, derzhachi jogo
za kinec' poyasa, shcho zv'yazuvav ruki. Movchali vsi.
   Tak uvijshli v selo.
   - Kudi zh ti? - spitav Struk.
   - U volost',odkazav Denis.
   - A mozhe b, do bat'ka jogo? Nehaj povchit'! - poradiv Tereshko.
   - Takij, shcho povchit'! - skazav Denis.- U volost'!
   Povernuli do volosti. Zdivovani lyudi spinyalisya, poglyadayuchi na cyu chudnu,
nezvichajnu procesiyu,  i  ne  mogli  nichogo  zrozumiti.  Dehto  pidhodiv  i
pitavsya, ale ti, pospishayuchi, jshli dali.
   Uves' chas Roman movchav. Ale yak uzhe pidijshli do volosnogo runduchka i vin
stupiv na n'ogo nogoyu - todi povernuvsya do Denisa:
   - U, irod! - I plyunuv jomu mezhi ochi. Denis rvonuvsya buv do  n'ogo,  ale
zaraz zhe spinivsya.
   - Postrivaj, pobachimo, shcho v holodnij zaspivaºsh! - utersya, i  vsi  vkupi
vstupili do volosti.
   Tam buli pisar, starshina, vryadnik. Voni azh nestyamilisya z togo diva,  shcho
pobachili. A Denis, nezvazhayu­chi na te, pochav  opovidati,  shcho  os'  voni
pijmali zlodiya z salom, i vimagav,  shchob  napisano  protokola  i  posadzheno
zlodiya v holodnu. Govoriv tak, movbi ce ne pro brata, a pro kogos'  zovsim
jomu ne vidomogo j chuzhogo.
   - SHCHo ti, Denise? Boga ti ne bo¿shsya, lyudej ne stramishsya! Brata?!.dorikav
jomu starshina.
   - A hoch i brat, ta koli take ledashcho...
   Todi ozvavsya Roman: voni na jogo  napali,  kalichili,  nivechili  jogo!..
Denis zavsigdi peklom na n'ogo dihav... I teper hoche  zanapastiti.  Zovut'
jogo zlodiºm! A pochomu voni znayut', yak u Romana te salo  opinilosya?  Mozhe,
jomu bat'ko sam jogo dav.
   Volosni z uryadnikom ne znali, shcho ¿m robiti,  ¿m  bulo  zhalko  Romana  i
gidko Denisa sluhati, a prote vse, zh ce bulo zlodijstvo. Dopomig pisar:
   - Po zakonu tak: koli b sin u bat'ka shcho i vzyav, a yak  bat'ko  prostit',
to j sudu nema niyakogo.
   - Ce pravda, tak! - dodav uryadnik.
   - A koli tak, dak shcho tut kazati? - ozvavsya starshina.- Ce ne nashe  dilo,
a bat'kove. Storozh, rozv'yazhi jogo!
   Storozh ukupi z Strukom rozv'yazali  bidolahu.  Struk  teper  uzhe  zovsim
proholov i sam na sebe gnivnij buv, shcho v take  vstryav.  I  Tereshkovi  bulo
niyakovo.
   - Mi vsi tut dilo bachili j chuli; koli shcho  treba  bude,  to  vsi  budemo
svidkami, a protokolu nema na shcho spisuvati! - rishiv starshina.- Idit'  sobi
z bogom!
   - Spasibi vam, gospodin starshina! - podyakuvav Roman i  zaraz  vijshov  z
volosti.
   Ponurivshis', vijshli za ¿m Struk i Tereshko, a pozad usih Denis.
   Denis gnivavsya na volosnih. Golova v jogo bolila, zakrivavlene  oblichchya
rozpuhlo i shchohvilini nagaduvalo pro Romana.
   YAk vin uvijshov u svoyu hatu, to tam buli vsi doma.
   Zin'ko azh z miscya zirvavsya, pobachivshi Denisa:
   - Denise! SHCHo ce tobi?
   Ne vidmovlyayuchi jomu, Denis promoviv prosto do bat'ka:
   - Oto zh vash sinochok narobiv.
   - Hto? Roman? - spitav bat'ko.- Znovu bilisya? Z chogo zh ce?
   - Az togo, shcho mi - kum Tereshko, Struk ta ya - pijmali  jogo  z  salom  u
bajraci.
   U starogo Sivasha zatremtili ruki.
   - Ta j bili jogo?
   - Abo vin nas biv, poki jomu ruki nazad skrutili.
   - Nashcho zh vi jomu ruki krutili?
   -_ SHCHob u volost' odvesti. SHkoda til'ki, shcho starshina ne shotiv u holodnu
posaditi.
   - I ti viv jogo zv'yazanogo... cherez selo v volost'?
   - A to zh bi nis chi viz na sobi?
   I vidrazu vsi ochi povernulisya do starogo bat'ka. Vin ustav bilij, uves'
tremtyachi, yak list pid vitrom, i zviv ugoru proti Denisa ruku.
   U -hati zrobilos' tak tiho, mov usi perestali j dihati.
   - Bodaj zhe ti doviku buv...
   Ale slovo prokl'onu spinilosya na ustah u bezshchasnogo bat'ka, i  vin,  yak
stoyav, upav na stil golovoyu i zaplakav starimi,  tyazhkimi,  yak  kamin',  yak
ogon', pekuchimi sl'ozami.
   - Tak mene zgan'biv!.. Uves' rid nash chesnij tak  zgan'biv!..  Brata  ne
pozhaliv!.. Hoch  bi  mene,  starogo,  pozhaliv!..  Moyu  staru  golovu  takim
soromom, takoyu gak'boyu pokriv!..
   I ni slova bil'she. Til'ki chuti bulo, yak mati hlipala,  stoyachi  v  kutku
bilya dverej. Po Zin'kovomu oblichchyu kotilisya sl'ozi...



   CHastina druga. SERED NOVOGO TOVARISTVA

   Vijshovshi Roman z volosti, povernuv znov u gorod.
   SHCHe nikoli vin ne buv takij lyutij na brata j na selyan, yak teper.
   Jomu, buvshi vzhe ne prostim muzhikom, zaznati tako¿ gan'bi, takogo soroma
pered cilim selom!
   I vse cherez jogo, cherez c'ogo klyatogo Denisa! YAkbi vin jogo zaraz otut,
sered shlyahu, striv - zadaviv bi jogo, roztoptav bi, yak gadinu!
   Ta garni j bat'ko z Zin'kom, poturayuchi takomu hamletovi, yak Denis. Voni
mogli b oddiliti jogo, Romana, dati jomu shcho treba,- vin bi pishov od nih, i
nichogo b todi ne bulo.
   A teper!..
   Ta vsi voni, vsi jomu za shkuru sala zalili!..i Vsi ci muzhla¿ klyati!
   Vin povernuvsya do sela, shcho vzhe porinalo v dolini, vizirayuchi z-za  gorba
solom'yanimi  pokrivel'kami,   z   bilimi   dimaryami,   rozkidanimi   sered
yasno-zelenih kup gustih verb i temnogo listu sadkiv. Znyav kulak  ugoru,  i
kriz' zatisneni zubi viletiv yakijs' pivzviryachij zguk lyutosti j znenavisti!
Povernuvsya i pishov shvidko-shvidko.
   Dovgo jshov, poki hoch trohi vtihomirilosya serce i mig dumati i pro  shchos'
inshe.
   SHCHo same vin zaraz robitime v gorodi?
   U kisheni  v  jogo  bryazhchalo  trohi  groshej,-  zostalos'  od  poperednih
kradizhok,- ale ¿h ne moglo stati nadovgo.
   Et! Tam vidno bude! Stukatime skriz',- des' ta vidchinit'sya.
   Ale yak vin uvijshov u gorod i prohodiv vuz'koyu  vuliceyu,  poglyadayuchi  na
nevelichki odnopoverhovi budinochki, poobbivani  doshkami  i  pomazani  siroyu
farboyu, to ne znav, u yaki same dveri maº pochati stukati. Vsi buli odnakovo
neprivitni, odnakovo zamkneni vid kozhnogo chuzhogo.
   I tak ishov use dali, azh poki dijshov do nevelikogo bazaru,  zasmichenogo,
zaharashchenogo shopami j runduchkami, obstavlenogo velikimi j malimi bakaliyami
ta kramnicyami. Ci bakali¿ j kramnici nadihnuli jomu dumku: a shcho, yakbi tudi
v prikazhchiki?
   Nedovgo dumav i zajshov zaraz zhe  u  veliku  bakaliyu.  Tam  bulo  kil'ka
pokupciv, i kramarchuki metushilis', pospishayuchisya  vse  podati,  ne  barivshi
pokupcya. Odin pidbig i duzhe vvichlivo ozvavsya do Romana:
   - A vam chto ugodno?
   - Ta meni hazya¿na.
   Oblichchya v kramarchuka  zaraz  odminilosya,  skoro  viyavilos',  shcho  ce  ne
pokupec'. Vin nedbalo kivnuv rukoyu na visokogo hudogo cholovika,  shcho  stoyav
za kasoyu:
   - On!
   Roman pidijshov do hazya¿na, pozdorovkavsya.
   - A shcho skazhete?
   Roman pochav buv kazati, ale shche  j  ne  dokazav  us'ogo,  a  vzhe  hazya¿n
zamahav rukami:
   - Ne nuzhno! Ne nuzhno! U nas usi prikazhchiki ºst'.
   Roman vijshov z ciº¿ kramnici i podavs' u drugu. V drugij hazya¿n spitav:
   - A rekomendaci¿ ºst'? C'ogo v Romana ne bulo.
   - A po kakoj chasti vi sluzhili? Roman odkazav, shcho shvejcarom.
   - Ta ni, po torgovoj chasti... chi v bakalejnoj, chi v manufakturi?
   - Ta ya po torgovoj savs'om ne sluzhil.
   - E, dak vi nam ne pidhodite,- vidkazav hazya¿n i  odvernuvsya  u  drugij
bik.
   Roman vijshov znovu bez nichogo. Ale vin uzhe navazhivsya pohoditi  s'ogodni
po kramnicyah i pochav zahoditi v kozhnu pidhozhu po cherzi.  Zdebil'shogo  nide
ne treba bulo prikazhchika, a yak chasom i ne vidsilano jogo vidrazu, to zaraz
zhe viyavlyalosya, shcho vin torgovli ne znaº, i pislya c'ogo vzhe godi j govoriti.
Obijshovshi tak desyatkiv trohi ne zo dva kramnic',  Roman  pobachiv,  shcho  tut
jomu nema chogo spodivatisya. Treba bulo ce oblishiti.
   Pochuvsya na vtomu j golod. Kupiv na bazari hliba, tut zhe siv na runduchku
¿sti.  Bazar  buv  porozhnij,  bo  bulo  vzhe  pizno  i  den'  ne  bazarnij.
Koli-ne-koli til'ki perejde zasmichenim majdanom yakij cholovik, ale nihto ne
zajmav Romana. Mig ¿sti yak hotiv pomalu i dumati skil'ki hotiv.
   Dumav use pro odno. Zavtra pide  po  palatah  toshcho:  chi  ne  treba  tam
storozha. Ne duzhe do vpodobi Romanovi bulo te storozhuvannya,  ta  vzhe  lipshe
ce, nizh nichogo. Pishov bi j s'ogodni, ta pizno:  z  usih  palat  chleni  vzhe
porozhodilisya. SHCHob tak-syak dobuti den' do vechora,  pohodiv  po  gorods'kih
bul'varah, pochitav na stovpah afishi ta inshi opovistki  ta  rozpitavsya,  de
tut º "nochlizhnij dom". Skoro pochalo vechoriti, pishov u toj  "dom"  nochuvati
za tri kopijki.
   Ne spodobalos' jomu tam. Velika svitlicya bula taka nechista j temna,  shcho
lipshe bulo b ¿¿ temniceyu zvati. Na stinkah kolis'  buli  shpaleri,  ale  ce
bulo duzhe davno, bo teper od nih pozostavalisya til'ki  de-ne-de  veliki  j
mali klapti. Obderti  stini  buli  taki  zanehayani,  obpl'ovani,  pomazani
rozdavlenimi bloshchicyami, shcho Romanovi gidko  bulo  na  ¿h  divitisya.  CHorni,
zatoptani gryazeyu pomosti poprognivali. U viknah najnizhchih shibok zovsim  ne
bulo: ¿h tak chasto bito, shcho hazya¿n pozatulyuvav tam doshchechkami. Po vsij hati
stoyali shiroki osloni z derev'yanimi prigolovachami - i sered hati,  j  popid
stinami. Kotri buli porozhni, a na kotrih, na yakomus'  dranti,  sidili  abo
lezhali lyudi. Pid chornoyu vid sazhi steleyu visila poganen'ka  lampa  i  ledve
osvichuvala t'myanim svitom cej pritulok lyuds'kogo vboztva.-
   Roman obibrav sobi porozhnij oslin pid stinoyu v kutku.
   Skinuv pal'to, poslavs' i movchki  lig.  SHCHe  bulo  rano  spati,  i  vin,
lezhachi, pochav rozdivlyatisya, sered yake  tovaristvo  potrapiv.  Buli  stari,
zovsim   sivi   didi,   buli   zdorovi,   duzhi   lyudi   i   hlopci   rokiv
shistnadcyati-simnadcyati. Prosto¿ sil's'ko¿  odezhi  bulo  malo,bil'she  vsyake
gorodyans'ke vbrannya. YAki sidili abo  lezhali  sami  sobi,  a  yaki  kupkami,
rozmovlyayuchi,- pevne,  znajomi.  On  nedalechke  troº  lagodyat'sya  vecheryati:
porozkladali pered sebe na yakijs' ganchirci porizanij  hlib  i  kovbasu,  a
odin zruchno vibivaº z plyashechki zatichku, vdarivshi dnom  plyashki  ob  dolonyu.
Pritulyaº plyashku do gubiv, i Romanovi chut', yak  bul'kaº  gorilka.  Nadpivshi
trohi, peredaº drugomu... Romanovi pochinaº strashno hotitisya  vipiti  charku
gorilki i zakusiti otiºyu kovbasoyu.
   - Ti chogo tut? - znenac'ka grimnuv nad ¿m strashnij basyura.
   Roman glyanuv i pobachiv, shcho bilya  n'ogo  sto¿t'  zdorovennij  cholov'yaga,
ubranij u shiroke j dovge litnº  pal'to,  rude,  zayalozhene  j  obderte.  Na
golovi pom'yatij chornij bril'. Zdorova pika z borodoyu.
   - Ti chogo tut lig? - znovu ziknuv novij gist'.
   - Togo, shcho tut mesto bilo,- vidkazav Roman.
   - Ah ti, bolvan neuchenij, stul'tusyaka haldejs'kij! Hiba ti ne znaºsh, shcho
ce moº misto, ga?
   - A skudova zh bi ya znal? - skazav Roman, nehotya  vstayuchi.-  YA  s'ogodni
tut u pervoj raz.
   - "U pervoj raz"! - perekriviv zdorovilo.- Tebe nechista  mati  prinese,
mabut', syudi shche mil'jon raziv, to znaj, shcho na ce  misto  v  mene  davnost'
zems'ka, ponimaºsh? YA tut nochuyu, ya, Patrokl Hvigurovs'kij!
   - SHCHo ce tam uzhe bursa rozvoyuvalasya? - ozvavsya htos'  iz  drugogo  kutka
hati.
   - Serdit'sya! - dodav drugij.
   - Cit'te, vi, susi tuporili! Do sih por ne mozhete rozshelepat' togo,  de
bursa, a de seminariya! Bursa!..
   - Nu, ti vzhe, Hvigura! - odkazav pershij golos.
   - Da, Hvigura. A znaºsh, ti, azinus klapouhij,shcho znachit'  hvigura?  Vid,
obraz, vse odno shcho obrazec'! GIonimaºsh ti: obrazec', primir dlya vas  usih,
servusi vi cherv'yakovs'ki!
   Regit pokriv slova Patrokla Hvigurovs'kogo. A vin,  nezvazhayuchi  na  te,
pochav mostitisya na svoºmu osloni, bo Roman perejshov na  inshij.  Teper  uzhe
Roman rozdivivsya na n'ogo duzhche.  Zdorovenna  golova  z  rusyavim  kudlatim
volossyam, z rozkujovdzhenoyu borodoyu. Oblichchya  z  tovstim  nosom,  odutle  i
chervone vid vipito¿  gorilki,  ale  zovsim  ne  lihe.  Roman  ishche  j  dali
rozdivlyavsya b na jogo, ale novij gist' hotiv spati, bo v jogo dobre gulo v
golovi: umostivshis', lig, povernuvsya do stini i nezabarom zahrip  tak,  shcho
odin sonnij azh zhahnuvsya.
   A Roman dovgo ne mig zasnuti,- to vid dumok, to vid usyako¿  pogani,  shcho
za nich skusala jogo get' chisto vse tilo. Zasnuvshi, spav pogano i zaraz  zhe
prokinuvsya, skoro nochlizhani zavorushilisya  v  hati.  Pospishivsya  vmitisya  i
vijti na vulicyu.
   Bulo shche rano kudi-nebud' iti za dilom. Roman  pishov  na  bazar  iznovu,
kupiv sobi snidannya j popo¿v. Proba-vivshis' godin do desyat'oh,  pishov  "po
palatah".
   Tut uzhe rekomendacij ne treba bulo: dosit', shcho vin soldat, bo  storozhiv
zhe j berut' najbil'she z kolishnih  soldativ.  Ta,  na  liho,  v  malen'komu
guberns'komu gorodi nebagato bulo tih "palat", a yaki j buli, to skriz' uzhe
narodu povno j bez Romana.
   Vin vihodiv uves' den' i vernuvsya vvecheri do nichlizhnogo bez niyako¿ poki
nadi¿ na sluzhbu.
   V nichlizhnomu buli j novi gosti, i ti, shcho ¿h Roman bachiv  uchora;  til'ki
ne bulo Patrokla Hvigurovs'kogo. Roman podavsya na svoº  vchorashnº  misce  i
zaraz zhe lig utomlenij.
   Do n'ogo pidijshov parubok - visokij, bezvusij, u  staren'komu  pidzhachku
ta v polatanih  na  kolinah  shtanyah.  Oblichchya  zovsim  molode,  ale  yakes'
nevispane, brezkle, z velikim sincem pid okom.
   - A shcho, zemlyak, netuteshnij? - zapitav.
   - Nº.
   - A skudova?
   - Z Dibl'ov.
   -_ A! CHi ne sluzhbi shukaºsh?
   - Ta sluzhbi.
   - Nu-nu!.. Etogo ishcho poposhukaºsh!
   - Razli trudno?
   - A to ne? YA sam uzhe z misyac' shukayu... Vitrativsya, obodravs' uves'...
   Voni rozbalakalisya.  Roman  rozkazav  parubkovi  pro  svo¿  gorodyans'ki
prigodi, a toj i sobi opovidav, shcho vin tam ta tam buvav, prohav,  ta  nide
roboti nema,- hoch propadaj z golodu! Ot s'ogodni vin shche j ne ¿v nichogo.
   - CHi nema v tebe, zemlyak, hoch grivenika? Pozich,  pozhalusta!  Zaroblyu  -
oddam. A to tak vono - ne ºvshi...
   Roman i sam buv golodnij...
   - A gdº b tut mozhna kupit' chogo zakusit'? - spitav.
   - Mozhna! I zakusit', i vipit'! - vidkazav parubok.- Davaj zbigayu!
   Roman vijnyav chetvertaka, shchob toj  kupiv  na  dvadcyat'  kopijok  ¿zhi,  a
p'yataka zdachi prinis. Parubok metnuvsya  shvidko,  ale  dovgen'ko  prohodiv.
Prinis oseledec' i bulku, ale bez zdachi.
   - A p'yataka,prosti, zemlyak! - i sam ne znayu kak  -  vipustil  z  ruk...
otut u dvori. SHukal-shukal - temno, ne najdesh. Nehaj uzhe zavtra poshukayu.
   - Ta vzhe pushchaj,- skazav Roman, ale jomu chogos' zdalosya, shcho vid  parubka
ne pahlo poperedu gorilkoyu i shcho jogo p'yatak lezhit' teper ne na dvori, a  v
shuhlyadi v monopoli¿.
   Porizali na shmatki oseledec', rozdilili nadvoº bulku j pochali ¿sti.
   - O diki neuki! - ozvavsya bilya  nih,  pidijshovshi  nespodivano,  Patrokl
Hvigurovs'kij.-  ¿dyat'  oseledec',  ne  pivshi  poperedu!  SHCHe   v   drevnih
hvilozopiv skazano, shcho riba lyubit' vodu. I koli ne mozhesh dat' ¿j vodi,  to
daj ¿j hoch vodki.
   Jogo zdorova lapishcha prostyaglasya mizh dva ¿dci, uhopila shmatok oseledcya i
vkinula  jogo  v  velicheznij  rot.  Prostyaglasya  znovu,  vlomila  polovinu
parubkovo¿ bulki i poslala ¿¿ slidkom za oseledcem.
   -  A  sami  zh  zachim  ¿ste,  kogda  vodki  ne  pili?  -   zaprotestuvav
nevdovolenij z takih zahodiv parubok.
   - Duren' ºsi! - odkazav Patrokl, chvyakayuchi na vsyu hatu.- Vodka  vzhe  tam
ºst', i cherez te nehaj cya tvar ide v moyu gorlyanku.
   I znovu shmatok oseledcya znik za gustoyu shchetinoyu jogo rudih vusiv.
   - Ne gnivajsya, zemlyache,- ozvavsya do Romana,- shcho tak, ne pitayuchi,  beru:
dovliºt'-bo pishcha alchushchemu ono¿. I koli ti c'ogo servusa cherv'yakovs'kogo  i
neklyu-chimogo goduºsh takimi smashnimi oseledcyami, to vzhe meni j bog veliv.
   - Sadit'sya! - odkazav Roman.
   Patrokl siv na oslin i morgnuv na parubka:
   - Motornij hlopec'! Uzhe j lapav na svogo!
   - Kak tam napav! - odkazav serdito parubok.-  Pozichil  u  jogo  groshej,
pojshol ta j kupil.
   - Nu, nu, znaºm! - pripiniv jogo Patrokl.-  Pozichiv,  bo  roboti  nema,
vitrativsya... A skil'ki zgubiv?.. Vin postoyanno roboti shukaº i gubit' chuzhi
groshi - do sebe v  kishenyu,-  skazav  vin  uzhe  do  Romana.-  Bagato  tvo¿h
zagubiv?
   - P'yataka,vidkazav Roman.
   - P'yataka? Durak, shcho gubiv takij pustyak! To - tak vin i  po  karbovancyu
gubiv. Odnache treba pospishatisya, a  to  cej  kanis  nenazherlivij  sam  use
pohapa.- I vin znov ukinuv sobi v rot shmatok oseledcya j bulki.-  Eh,  chort
jogo zna! Vse-taki treba ribi vodi! Lukash! Poluchaj tri zloti:  plyashechka  j
zakusochka! Zagubish hoch odnu kopijku - ne dam ni krihotki, shche j shiyu nab'yu!
   Lukash znik, ale vernuvsya teper duzhe shvidko, nesuchi kusok kovbasi,  hlib
i gorilku. Pochali vipivati j ¿sti. Rozbalakalis'  iz  Patroklom,  i  Roman
musiv i jomu rozkazati pro svo¿ hodinki j shukaninu.
   - ZHaliyu, amikus, tebe. No ne ryumsaj i vozveselis': terplyat' i krashchi  za
tebe. Glyan' na mene! Konchiv dva klasi seminari¿, greki j  latini  chitav  i
dumav uchenistyu previshche vsih prevoznestis' i - propav!
   - CHogo zh vi propali? - spitav Roman.
   - CHogo?.. CHuv ti moº im'ya?
   - CHuv...
   -_ Nu, to cherez jogo.
   - Ta kakim zhe obrazom?
   - A takim... Togo, shcho im'ya gerojs'ke.
   - Kak - im'ya gerojs'ke?
   - Ti c'ogo ponyat' ne mozhesh. Geroj buv takij... Patrokl: i Troyu  voyuvav,
i bagato sovershiv dil slavnih... Tak i ya, imenem jogo  nazvanij,  povsºgda
buv prihil'nij do gerojs'kih dil.
   - I sovershali?
   - Stul'tus!.. Z Vakhom u kompani¿ pobiv mordu ºzu¿tovi  inspektorovi  i
za te poneviryayusya j dosi. I ushe-lepkavsya v cyu bezdnu gnusnosti, de  kishat'
tvari, podobni sij, bogam znenavisnij, marmizi! - I vin  shtriknuv  pal'cem
prosto v piku Lukashevi.- Po ne rozkvasyuj gubi,  bo  to  podla  manera.  YAk
zaznaºsh us'ogo i ne znajdesh nichogo, i shochesh uzhe naplyuvat' na cej gorod  -
prihod' do mene, i Patrokl Hvigurovs'kij dast' tobi dostojnuyu tebe robotu.
   Roman glyanuv nejmovirno na obidranu postat' Pat-rokla Hvigurovs'kogo  i
podumav sobi, shcho ledve chi mozhna chogo vid n'ogo spodivatisya.  Toj  zrozumiv
jogo poglyad:
   - O azinus klapouhij i Homa nevirnij! Ne vitrishchaj svo¿h slipakiv na moyu
kostyumirovku, a divis' na mo¿ dila, i budesh podoben meni i ne  propadesh  z
golodu!
   Poki, odnache, dila geroya z poganoyu kostyumirovkoyu obmezhilis' na tomu, shcho
vin najbil'she za vsih poravsya kolo charki j  zakuski,  pribrav  get'  chisto
vse, shcho mig pribrati, a potim zahrip po-vchorashn'omu  na  svoºmu  osloni  z
"zems'koyu davnostyu".
   Tri dni shche hodiv Roman ta shukav sobi sluzhbi, a na chetvertij zostavsya  z
p'yatakom u kisheni. SHCHe odno mozhna bulo jomu zrobiti: stati na bazari.
   SHCHodnya na odnomu zvichajnomu misci na  bazari  stoyala  kupka  lyudej.  Vsi
viglyadali zarobitku. Sil's'ki parubki  i  divchata,  poprihodivshi  v  gorod
shukati najmiv, stoyali poruch z gorodyans'kimi kuhovarkami j poko¿vkami,  shcho,
pokidavshi starih hazya¿niv,  dozhidalisya  novih.  Kil'ka  starishih  lyudej  z
sokirami za poyasami - ce buli drovorubi. Tut zhe stoyali j mis'ki  obidranci
z takih nichlizhnih domiv, yak otoj, shcho v  jomu  Roman  nochuvav.  Ci  j  sobi
viglyadali, ale vzhe ne najmiv,- hto zh bi ¿h najmav? - til'ki podennogo  abo
hoch na  odin  raz  yakogo  zarobitku.  Sil's'ki  divochi  vbrannya  z  yasnimi
zelenimi, sinimi, chervonimi kol'orami, parubochi sviti,  chumarki,  shapki  j
brili mishalisya z obdertimi lahmanami nechepurno¿,  zagidzheno¿  gorodyans'ko¿
odezhi.  Usya  cya  kupka  tovklas'  sered  bazarovih  yatok  na  zasmichenomu,
zakidanomu nedo¿dkami  i  vsyakimi  pokid'kami  majdanchiku,-  lyudi  stoyali,
sidili, chasom lezhali na porozhnih rundukah. Divchata  cokotili  promizh  sebe
zavzyato, parubki poshturhuvali divchat, a  ti  vereshchali  golosno  j  veselo.
Gorodyans'ki kuhovarki ta poko¿vki u kohtah ta v  pal'tah  trimalis'  trohi
ostoron' i promizh sebe sudili j layali na vsi zastavki hazyajok  ta  navchali
odna odnu (a chasom i sil's'kih divchat), yak treba povoditisya  z  hazyajkami,
shchob ne davati ¿m voli, yak prikidati bil'shu cinu  do  togo,  shcho  kupuºsh  na
bazari... Bulo golosno j veselo: komu j ne  shchastilo,  to  soromivsya  pered
lyud'mi sum viyavlyati. Ale  vse  zh  chasom  bulo  chuti  smutne  narikannya  na
neshchaslivu dolyu, sho j roboti nema, j ¿sti nichogo,  i  nezduzhaº...  Blidi  j
zmarnili oblichchya traplyalisya sered c'ogo natovpu chasto. Obidranci  chasom  i
sobi vstryavali do gurtovo¿ rozmovi, ale bil'she  stoyali  sami  sobi;  chasom
voni prinosili plyashechku "monopol'ki" .i zaraz zhe, na yakomu runduchku, a  to
j  navstoyachki,  vipivali  ¿¿,  zakushuyuchi  gniloyu  kovbasoyu  abo  smerdyuchim
oseledcem. Inodi pidhodila do divchat i kuhovarok yaka paniya  abo  j  pan  -
vibirali sobi pidhozhu i pochinali z neyu vmovlyatisya; yakshcho ºdnali, to veli  z
soboyu. Todi ti, shcho pozostavalisya, layali paniyu chi pana, kazali, shcho  voni  j
slipi, j durni, bo vzyali najpoganishu, a ne vzyali ni  odno¿  z  nih.  CHasom
prihodiv najmati drovoruba -  pilyati  j  koloti  drova,  a  hto  klikav  i
obidranciv - najbil'sh perenositi shchos' vazhke. Drovorubi stoyali  tut  shchodnya.
Obidranci - tezh shchodnya, hiba shcho hodili chasom  po  bazaru,  doglyadayuchi,  shchob
pani¿ ta kuhovarki dobre hovali groshi: kotra ne robila c'ogo, tuyu  karali,
bo zaraz ti groshi potraplyali do ruk obidrancevi, i vzhe todi kil'ki den' ne
vidko bulo jogo na tochku. Vsi inshi stoyali - poki hto najme; a z sil's'kimi
buvalo j tak, shcho yak dokuchit' stoyati nenajnyatomu, to j pide vono sobi znovu
dodomu.
   Sered ciº¿ kupki musiv stati j Roman. Teper uzhe vin dumav pro  te,  shchob
poki znajti sobi hoch podennij zarobitok, bo jomu ne bulo  chogo  ¿sti.  Ale
dolya bula do n'ogo nelaskava: vin prostoyav uves' pershij den' do  vechora  i
ne vistoyav nichogo.
   P'yataka pro¿v,ne bulo z chim iti j do nichlizhnogo. Roman dumav,  dumav  i
pishov u velikij mis'kij sad.
   - Zasnu des' u kushchah! - gadav sobi-- Poki shche ne holodno.-  Vishukuyuchi  v
sadu lilshogo, zatishnishogo miscya, natrapiv na chimalu budivlyu, shcho stoyala tam
sered prochishchenogo majdanchika. Zroblena z shal'ovok, v odnim misci zovsim ne
bulo stini - sami poruchata. Roman pereskochiv cherez ¿h i pishov useredini po
pomostu. Silkuvavsya jti tiho, shchob ne pochuv storozh sadovij. Ishov u  temryavi
i vidrazu pochuv, shcho padaº vniz.
   Upav, ale bil'she zlyakavsya z nespodivanki,  nizh  zabivsya.  Vstav,  pochav
macati rukami. Buv u yakomus' doshchanomu koridori neglibokomu. Viliz iz  jogo
legko i pishov oberezhno dali. Dijshov  do  yakihos'  dverej  i  vidchiniv  ¿h.
Zasvitiv sirnika: nevelichka doshchana komirchina,  mov  hizhka,  popid  stinami
lavi.
   Zvazhivsya tut zanochuvati. Lig na lavu, polozhivshi shapku v golovi.
   Unochi kil'ki raziv prokidavsya, ne rozumiyuchi,  de  vin.  Til'ki  vstavshi
vranci, pobachiv povidnomu, shcho ce buv litnij teatr,  pokinutij  uzhe  teper,
porozhnij, starij i obdertij. Musiv buti jomu pritulkom  i  nadali  na  toj
chas, koli ne bude groshej, shchob nochuvati deinde.
   S'ogodni vin prodav za tri rubli svoº pal'to. Osin' til'ki  pochalas'  i
bula suha j tepla,mozhna poki bulo j bez n'ogo prozhiti, a dali... shcho  bude!
Za karbovancya kupiv sokiru i vijshov na bazar... Jogo zaraz zhe vzyato koloti
drova. Roman duzhe zradiv cij roboti. Ale poki vin  nakolov  kupu  drov  ta
zarobiv pivkarbovancya, to v n'ogo tak zabolili krizhi j ruki, shcho  vin  klyav
svoyu robotu vsyakimi slovami. Vvecheri pishov u nichlizhnij, striv tam Lukasha i
z gorya pro¿v i propiv z nim uves' svij zarobitok.
   SHCHodnya Roman stoyav na tochku, ta ne shchodnya jogo brano. V yakij den' ne bulo
zarobitku, Roman zhiv z tih  groshej,  shcho  zostalisya  jomu  vid  pal'ta.  Ce
diyalosya tizhniv zo dva, azh poki znovu tak stalosya, shcho v Romana  ne  bulo  j
tr'oh kopijok zaplatiti za nich u nichlizhnomu.
   "Dorobivsya!" - girko narikav na svoyu dolyu Roman, iduchi nochuvati znov  u
toj sadovij teatr. Teper ce bulo ne tak dobre, yak poperedu, bo  vzhe  pishli
doshchi i zrobilosya vraz duzhe holodno.  Roman  strashno  namerzsya,  stoyachi  na
bazari, i buv golodnij. Vin uves' trusivsya.
   Dotyagsya do teatru, pereliz cherez poruchata i  pishov  u  svij  zakamarok.
Iduchi temnoyu scenoyu, vin spitknuvsya na shchos' i trohi ne vpav.
   - YAkij tut stul'tusyaka sobachij hodit' ta lyudej koloshkaº? -  nespodivano
grimnulo z temryavi.
   Roman piznav golos Patrokla Hvigurovs'kogo: ce vin na n'ogo spitknuvsya.
   - Se ya, Roman,odpoviv.
   - YAkij Roman, azinus?
   - Ta tot, shcho z  vami  v  nochlezhnomu  nochuval.-  Uves'  cej  chas  ¿m  ne
dovodilosya strivatisya.
   - A chogo zh ti tut?
   - Ta dolzhno togo, shcho nºtu na nochlezhnij den'og.
   - Rezon, hoch ti j bolvan!
   - A chogo .zh ya bolvan?
   - A togo, shcho povinen tut nochuvat'.
   - Ta j vi zh tut nochuºte.
   - YA - insha rich. YA, bratku, tak sobi... shche  vden'  syudi  zajshov,  a  buv
troshki vipivshi... ta yak lig - ta j dosi!.. Nu,  a  vse-taki  ya  ce  misto,
pravda, znayu dobre... Dak ce vzhe nich?
   - Nich.
   - A chogo zh ti zubami uhnali kuºsh?
   -_ Bo holodno.
   - Holodno? Nu, sidaj bilya mene ta pogrijsya! CHogo sto¿sh?  Sidaj!  Za  ce
platiti ne dovedet'sya.
   I vin u temryavi pijmav jogo za ruku j potyag uniz. Roman siv bilya n'ogo.
   - Ege, ta ti, parubche, bez pal'ta!
   - Atozh...
   - A de zh vono?
   - Zagulo.
   - Nu, j ti zh skoro zagudesh.
   - Kudi zh ya budu gusti?
   - K chortovomu bat'kovi v zubi! Propadesh bez odezhi.
   - Prodal... topor nuzhno bilo kupit'... SHCHo zh minº bulo delat'?
   - Klapouhij azinus! Popitajsya mene, to ya skazhu, shcho tobi treba robit'.
   - Govorit'!
   - YA tebe povedu do dobrih lyudej.
   - Vedit'!
   - Tam, poki shcho, poluchish kvatiru  j  harch.  Zaplatish  zgodya,  yak  budut'
groshi.
   - Harosha shtuka, spasibi vam!
   - Ne kazhi - harosha, poki ne z'¿v!  YAk  budesh  rozumnij,  to  matimesh  i
robotu.
   - Kakuyu?
   - Krashchu za tu, yaku robish.Todi znatimesh.
   - Pushchaj i tak!
   - Til'ki odno...
   - A shcho takoe?
   - CHi zostaneshsya tam, chi ni, chi viz'mesh robotu, chi ni, a shcho pobachish, pro
te movchi!
   - Eto mozhno.
   - Zaprisyagnis'!
   - Pushchaj mene hrest pobjot' i sira zemlya ne prijmet', ºzheli komu skazhu.
   - Dobre! A koli zlamaºsh prisyagu, to ya _tobi zlamayu shiyu... I pid  zemleyu
znajdu. Cila golova ne bude. C'ogo ne zabud'!
   -_ Ne zabudu.
   - Gajda.
   II
   Dovgo jshli cherez uves' gorod,  azh  poki  prijshli  do  yako¿s'  temno¿  i
gryaz'ko¿ vulici. Perejshli ¿¿ vsyu. Naprikinci vulicya vidrazu padala vniz  i
zvertala v yakijs' yar. Po obidva boki yaru, popid glinyanimi kruchami, blimali
malen'kimi viknami nevelichki hatki. Lihtariv ne bulo,- til'ki j  svitu  na
vulici, shcho z tih vikonechok. Nogi gruzli v glini, rozmochenij doshchami.  Roman
uzhe nabrav u svo¿ drani choboti stil'ki vodi, shcho vsi nogi buli mokri.
   - Idi syudi popid tinom,-  skazav  Patrokl,-  bo  tut  ta-ka  haldejs'ka
kalyuzha.
   I spravdi, vsyu vulicyu zalila velichezna kalyuzha. Ce bulo najnizhche misce v
yaru, i voda stikala syudi z usih visokostiv.
   Z bidoyu, chiplyayuchisya za hvorostyanij tin, prosunulis' povz kalyuzhu.
   - Nu j gryazyuka! - zhalivsya Roman.
   - SHCHe j luchche: yak upadesh, to ne zab'ºshsya.
   - Ta kudi zh mi zajshli?
   - U Rivchaki!
   - Kaki¿ rivchaki?
   - Tak zvet'sya... Idi za mnoyu!
   Vin zavernuv do dvoru. Odchiniv hvirtku, vpustiv Romana i po-hazyajs'komu
zachiniv za ¿m. U dvori hata, zdaºt'sya,  gontom  krita,  pravoruch  -  yakis'
shopi, chi shcho.
   Zagarchav u temryavi sobaka.
   - Cit', Hamlo, cit'! Se ya. Zdorovennij pes,  piznavshi  Patrokla,  pochav
lashchitisya do n'ogo.
   - SHCHo? Hiba davno ne bachiv mene? Na vzhe, na! Vityag shchos' iz kisheni i  dav
Hamlovi.
   - Dobrij kanis! Garnij sobacyura!.. Nu tebe k chortu!  Hvostom  usyu  piku
zalyapav.
   Pidijshli do hati, i Patrokl zagryukav u zasuneni dveri.
   CHuti bulo, yak htos' vijshov z hati, i cholovichij golos ozvavs' u sinyah:
   - Hto tam?
   - Odchinyaj, to j pobachish!
   - Patrokl Stepanovich? - zapitav stiha golos.
   - Atozh.
   Hazya¿n upustiv gostej i zaraz zhe znovu zasunuv dveri. Uvijshli  v  hatu.
Ce bula zvichajna mishchans'ka svitlicya: velike  lizhko  pravoruch  pid  stinoyu,
livoruch stil,  a  krug  jogo  prosti  derev'yani,  pomazani  rudoyu  farboyu,
stil'ci; blizhche do dverej - pravoruch pich, livoruch - shafa. Stini  oblipleno
poganen'kimi, nechistimi vzhe shpalerami; na stinah tri malyunki  bez  ramciv,
pribiti  prosto  gvizdochkami:  kopiºchni  bazarovi  lyapanci,  vsi  pomazani
mushinimi slidami. YAkas' zhinka, mabut', hazyajka, blida j huda, klala  spati
ditinu v kolisku, a za stolom sidiv Lukash.
   Pozdorovkalis' i posidali.
   Tim chasom uvijshov z sinej hazya¿n. Ne takij zdorovij,  yak  Patrokl,  ale
kremeznij  i  duzhij,  z  velikoyu  bliskuchoyu  chornoyu   borodoyu,   z   duzhim
zakandzyublenim nosom. Blisnuv na Romana gostrimi holodnimi ochima.
   - CHogo ti tak na jogo divishsya?  -  spitav  Patrokl.-  Oce  tobi  priviv
cholovika. Hodit' bez roboti. Koli zaraz nema v nas dila - treba dat'  jomu
kvatiryu j harch.
   - A talalaya z bilih berez ne bude vipuskat'?
   - Kazhe, shcho pripne.
   - Haj nochuºt'.
   - Ot i garazd! A teper znaºsh shcho, YAroshe? I vin  golodnij,  ta  j  ya,  yak
vechir pobachiv, to rozlasuvavsya na vecheryu.
   - Anu, Varko, davaj tam shcho ºst'! - zveliv YArosh gospodini.- Mi shche j sami
ne vecheryali.
   ZHinka, movchazna i yakas' divna, pochala gotuvati vecheryu. Hazya¿n vijshov  u
sini, a za ¿m slidkom Patrokl, i dovgo shchos' tam balakali,  todi  vernulisya
vdvoh.
   - Anu, sidajmo! - poklikav hazya¿n. Gosti posidali za stil,  a  vin  tim
chasom vityag z shafi plyashku z gorilkoyu.
   - Ot chudesna shtuka, shcho j akva vita º! -  zradiv  Patrokl.-  Mabut',  ti
znav, shcho ya zmerz?
   -_ A, dolzhno, ti j ne piv bi, kogda b ne zmerz? - shutkuvav YArosh.
   - Ta... Mene pokijnij bat'ko zavsigdi navchav: charka - vorog tvij!  A  ya
voroga de ne pobachu, tam i streblyayu: ne lyublyu vorogiv.
   -- Varko! A ti zh chogo ne sadishsya? - ozvavsya YArosh do zhinki.
   -_ Ne hochu.
   - Znov zavereduvala? Idi j sadis'!
   ZHinka movchki sila  za  stil  i  pochala  nehotya  ¿sti,  ni  na  kogo  ne
divlyachis'. CHolovik pozirav kil'ka raziv na ne¿  spidloba,  ale  nichogo  ne
kazav.
   Roman malo govoriv, bil'she sluhav, silkuvavsya zrozumiti, do yakih  lyudej
vin potrapiv. Ale ni obstanovka v svitlici, ni zvichajna mishchans'ka odezha  u
hazya¿v, ni rozmovi - vse pro shchos'  nevidome  Romanovi  -  ne  kazali  jomu
nichogo.
   Povecheryavshi, zaraz polyagali spati: hazya¿  na  lizhkovi,  gostyam  poslali
doli ryadno, a pid golovi dali podushki.
   Drugogo dnya, yak Roman prokinuvsya, to v hati nikogo ne bulo, til'ki  vin
ta Patrokl spav. Ale v sinyah chuti bulo rozmovu. ZHinochij golos kazav:
   - Znov ulovili grishnu dushu, yak nechisti v peklo!
   - Cit'! Ne tvoº dºlo! - vidkazav cholovichij golos.
   - Bodaj bi vam stil'ki  kar  bulo  na  tomu  sviti,  skil'ki  vi  lyudej
zanapastili!
   - Varko, kazhu tobi - cit'! Davno v tebe rebra trishchali?
   - Pokarav mene bog takim cholovikom!
   - Ti taki dobalakaºshsya!
   Pogroza zlyakala zhinku, i vona zmovkla. V hatu vvijshov hazya¿n.
   Roman zaplyushchiv ochi, mov spit'.
   - Ge! CHas ustavati! - prokinuvsya Patrokl.- Anu lish, bratiku, vstavaj! -
shtovhnuv vin Romana v bik.
   Povstavali. ZHinka vnesla z sinej samovar. Posidali piti chaj.
   -- Nu, dak hochesh do nas u kunpaniyu pristati? - spitav Romana Patrokl.
   - Pochemu net - abi dobra kunpaniya.
   - Dobra! Komerches'ka, - skazav YArosh.
   - A kakaya komerciya?
   - Kins'ka.
   - Kakim obrazom?
   - A takim,viyasniv YArosh,- loshadej deshevo kuplyaºm, a dorogo prodaºm.
   - A poradoshno zaroblyaºte?
   - Ta vzhe zh ne bez barisha.
   -- A gde zh vi kuplyaºte?
   - Razvi po selah malo konej?
   Roman ne rozumiv.
   - Ti, YAroshe, pogano jomu rozkazuºsh,-  perepiniv  Patrokl,-  bo  v  tebe
chortma elokvenci¿. Sluhaj, parubche! Znaºsh, yak koni najdeshevshe kupuvat'?
   - A kak?
   - Tak, shchob za ¿h zovsim ne platit'.
   - Kakim obrazom?
   - A takim: yak stemniº, to zajti v gosti  do  yakogo  bagatogo  stul'tusa
muzhika. Po-tvoºmu - treba potorguvat'sya z muzhikom,  a  po-moºmu  -  zovsim
togo ne treba, bo vin duzhe dorogo  bude  pravit'.  A  ya  nishchechkom  povitku
vidchiniv, ta na  konya  siv,  ta  j  gajda  v  step...  to  tak  najdeshevshe
obijdet'sya.
   Teper uzhe Roman zrozumiv.
   - A chogo, parubche, zamovk? Mozhe, vovi ta hohi bo¿shsya?
   - Nº, ya vovi, polozhim, ne boyus', a tak...
   - Dak vavi?
   - I vavi ne boyus'.
   - Dak grishki, chi shcho? Roman movchav.
   - Bolvan, belbas i stul'tus! - grimnuv Patrokl.- SHCHo  to  grih?  YAk  hto
zapovid' lamaº  bozhu.  SHCHo  zapovid'  velit'?  Podilis'  z  blizhnim  tvo¿m!
Dilyat'sya bagachi? Odvichaj! Dilyat'sya bagachi z nami?
   - Nº...
   - Oto zh voni roblyat' grih, bo lamayut' zapovid'. A  mi,  yak  voz'memo  v
bagacha koni, to shcho zrobimo?
   -_ Ta sho zh? Ukradem!
   - Azinus klapouhij! Mi podilimo z blizhnimi bagachevimi  dobro  jogo,-  a
c'ogo hoche zapovid'. Znachit', vin ¿¿ lamaº, a mi napravlyaemo. Rozibrav?
   - Ta nashchot c'ogo razobral, a tol'ki...
   - Nu sho "tol'ki"? Ti ne tol'kaj, a sluhaj rozumnih  lyudej!  ZHiv  ti  na
seli? ZHiv. SHo z toboyu bat'ko j brati zrobili? Ciluvali-miluvali tebe?  Ni,
pobili mordyaku ta j viphali bez nichogo. A de zh tvoº dobro, sho ti v gurti z
nimi zarobiv? Bratik ridnesen'kij ukrav! SHCHo tut treba  zrobit'?  Uzyat'  ¿h
dobro ta j podilit' tak, shchob i tobi zostalosya.
   - A pochemu zh u zapovidyah napisano: "Ne ukradi"?
   - SHo ti meni  zapovidyami  ochi  vibivaºsh?  Ignorantus  mizer,  abo  neuk
maloumnij! YA ¿h luchche za tebe znayu. A yak vovk u tebe telya vkrade, to ti ne
prijdesh ta ne vb'ºsh vovka, ne vidnimesh u jogo telya? Ne ukradi u chesnogo, a
v zlodiya svoº odberi! A ti glyan': starshina i  starosta  garbayut'  obches'ki
groshi - zlodi¿!  Muzhiki  cuplyat'  pans'kij  lis  -  zlodi¿!  Pani  hapayut'
kaz'onni groshi - zlodi¿! SHinkar obduryuº  tebe  v  shinku  -  zlodij!  Brati
zamotali bratovu chastku - zlodi¿! Usi promishlyayut', yak hto vtne.  Ti  teper
on z golodu puhnesh, a voni tam sobi gorilochku popivayut',  azh  oblizuyut'sya,
ta pundiki-mundiki triskayut', ta z  Romana  smiyut'sya,-  azh  cherevo  dogori
dmet'sya,- shcho takogo durnya haldejs'kogo, taku lemishku greches'ku znajshli, sho
ne vmiº svogo dobra v ¿h virvati. Pidi lish, pozivajsya z ¿mi! Vipozivaºsh?
   - CHorta vipozivaºsh!
   - Dak ne bud' zhe rozzyavlyakoyu, a pidi ta j viz'mi sam.
   -_ Ta, koneshno, to moya chast', tu mozhna vzyat'... A  tak,  hto  j  zna  v
kogo, to eto vzhe...- vagavsya Roman.
   - O servus malogolovij! Ti hiba zh ne bachish, shcho vsi tak roblyat', yak tvo¿
brati, to vsi j kraduni. A v kraduna ne grih  i  zabrat'.  Nema  pravdi  v
sviti, a ºst' sama hapanina: hto shvidshe, hto bil'she vhopit'! I hto vhopit'
- toj bagach, hto ne vhopit' - toj harpak! U starovinu luchche bulo:  prijshov
grek, rozbiv Troyu ta j kazhe: ya geroj, bo Troyu spaliv,  troyanciv  pobiv,  a
dobro ¿h pograbuvav. A teper kozhen slebezuº: ya po pravdi i  po  zakonu!  A
odin z odnogo po tri shkuri derut'!.. ¯ ti lyudej?
   - Ni...
   - Breshesh! U starovinu vsi lyudi lyudej ¿li, a teper usi breshut',  sho  ni.
Nepravda: triskayut' tak odin odnogo, sho azh za ushima lyashchit'! Bo homo homini
lupus est!
   I Patrokl gryuknuv  z  usiº¿  sili  po  stolu,  azh  ditina  zhahnulasya  j
zaplakala v kolisci i vse na stoli zadzvenilo, a ochi  v  n'ogo  spalahnuli
zlim ognem.
   Pomovchav trohi,  pohilivshisya,  zaspoko¿vsya,  a  todi  znov  ozvavsya  do
Romana:
   - Nu, ta nehaj! Mi vzhe tebe na chuzhih ne zajmatimem, a ot davaj podilimo
tebe z bratami ta z bat'kom.
   - Kakim obrazom?
   - Ta tak! Adzhe sam kazav, shcho v tvogo bat'ka troº dobrih konej.  Dak  mi
podilimo ti¿ koni tak, shcho tvoyu chastku z ¿h tobi viddamo. YAkshcho dobri  koni,
to mozhna j dobri groshi vzyati.
   Roman movchav. U n'ogo v golovi kujovdilisya vsyaki dumki, ale  vin  shche  j
sam sobi boyavsya ¿h viyavlyati. Vin nichogo ne vidkazav Patroklovi i  pishov  z
hati. Jomu ne sidilosya: treba bulo kudis' iti, samomu podumati.
   Zostavishsya Patrokl z YAroshem sami v hati, spershu dozhidali Romana, shcho vin
znov uvijde, ale zgodom pobachili, shcho vin kudis' podavsya z dvoru.
   -_ Oj,- skazav YArosh,- chi ne podlozhit' nam svini otoj kavaler?
   -_ Ni cherta! - vidkazav Patrokl.
   - A ºsli v policiyu?..
   - Nu, to j sho vin tam skazhe? SHo  mi  pidmovlyali  jogo  koni  krasti?  A
svidki de?
   - Ta tak...
   - Hiba policiya ne  znaº,  shcho  ti  vmiºsh  verhi  ¿zdit'?  Dobre  vzhe  ce
rozshelepala, hoch tebe todi za Stecenkovi koni j ne osudzheno.
   - Ta, polozhim... Da tol'ki ne budet', dolzhno, z jogo lyudej.
   - Ot pobachish, sho bude! Pogulyaº, pogulyaº ta j vernet'sya, bo jomu  inshogo
hodu nema.
   - Koneshno, vin bi nam tak stezhku pokazav, shcho oj-oj! Nema luchche z  takim
robit', shcho dobre selo znaº,- promoviv YArosh.
   - SHCHe b pak! Ti,  otamane,  zveli  hlopcyam  -  nehaj  hlopci  napogotovi
budut': dniv zo tri pomine, to vin yavit'sya.
   A Roman tim chasom ishov kudi ochi,  i  golova  v  n'ogo  rozpadalasya  vid
dumok. Vse minule, vse, shcho vin prozhiv, odbuv  uzhe,  tak  mov  nasunulo  na
n'ogo, znov ozhilo.
   Do soldativ vin zhiv doma tak, yak i vsi parubki, i  robiv  shchiro.  Tam  u
hazyajstvi j jogo praci bagato lezhit'. CHi vin zhe vinen, shcho  teper  ne  mozhe
po-takomu zhiti?
   Kozhen cholovik shukaº krashchogo, a, zhivshi v gorodi, vin dobre  pobachiv,  de
te krashche. Muzhicha robota vazhka, nechista, chasom golodna j holodna. Ta  kozhen
chort z tebe znushchaºt'sya, ta nema takogo nachal'nika,  shchob  tobi  do  piki  z
kulakom ne liz! A gorodyans'ke zhittya ne take: i robota  legsha,  i  menshe  z
tebe vodu varyat', i zarobitok bil'shij. Ot i  vin  shukav  c'ogo  zarobitku,
shukav togo krashchogo zhittya. Koli zh ne  shchastit'!  Ani  bat'ko,  ni  brati  ne
hochut' jogo rozumiti, ne hochut' dopomogti jomu.  YAkbi  voni  jomu  viddali
jogo chastku, to, mozhe b, vin uzhe davno cholovikom buv.  A  to  prizveli  do
togo. SHCHo hoch z golodu propadaj. Ta shche yak zgan'bili! YAkbi ne vtik - rizkami
vibili b! Jogo - rizkami!
   Roman zovsim ne dumav pro te, shcho j vin pogano zrobiv, a zgaduvav til'ki
krivdu vid brata. Garnij brat! Nu, skazav bi bat'kovi - nehaj  bi  bat'ko,
yak tam shotiv, pokarav, a to zaraz u volost' zv'yazanogo, yak reshtanta.
   Roman zgaduvav, yak jogo vedeno selom z skruchenimi nazad rukami, yak lyudi
pokazuvali na  jogo  pal'cyami!..  I  velika  zlist',  lyutist'  znovu  jogo
obnimala tak, yak i todi, yak vin pokidav svoº selo. Tam  to,  mabut',  bulo
pro jogo  balachok,  usi,  mabut',  kazali:  ech,  dumav  panuvati,  a  stav
zlodiyuvati! Znaº vin cih muzhikiv! Radi v lozhci vodi odin  odnogo  vtopiti!
Pravdu kazav Hvigurovs'kij, shcho sami voni girshi za vsyakih  zlodi¿v.  Tak  i
bratvi: ne viddali jogo chastki,- odnakovo,  shcho  vkrali  ¿¿.  A  yak  zlodij
ukrade, dak hiba hazya¿n ne mozhe, spravdi, u jogo svogo dobra vzyati? Otak i
vin u brativ mozhe...
   Roman, ne pomichayuchi togo,  sam  sobi  perekazuvav  te,  shcho  jomu  kazav
Patrokl.
   Tak... Ale cherez shcho zh jomu chogos' niyakovo  te  zrobiti,  do  chogo  jogo
prihilyayut'?
   Grih vono, zvisno, hoch i svoº, ale takim robom brati.
   Grih... ce tak... A to shche j  tak:  voni  sobi  tam  laso  ¿dyat',  teplo
vdyagayut'sya, na pechi  zimu  lezhatimut',  a  vin,  Roman,  merzne,  goloduº,
poneviryaºt'sya tut. YAkbi ne oci... zlodi¿, to, mozhe b, i z  golodu  propav.
Hiba zh ce po pravdi? I hiba nema v jogo prava, shchob  silomic'  svoº  vzyati?
Til'ki svoº, til'ki v bat'ka ta brativ,- ni v kogo inshogo vin ne hoche, a v
¿h samih...
   Ot ishche til'ki odno strashno. Dobre zh, yak use  garazd  obijdet'sya,  a  yak
pijmayut'? Ostrog, reshtants'ki roti!
   Romanovi sipnulo poza shkuroyu snigom.
   I hto jogo shche znaº, shcho vono za lyudi ocej Patrokl ta YArosh. Mozhe, voni shche
v taku spravu jogo vplutayut'... Pevne, za ¿mi j policiya  doglyadaºt'sya,  bo
vzhe, mabut', znaº ¿h... SHCHo, yakbi piti  ta  vikazati  na  ¿h?  Zvisno,  vin
zaprisyagsya Patroklovi nichogo nikomu ne kazati, ta hiba zh vin todi znav, shcho
to konovodi? Odnache... hoch bi j pishov u policiyu, ale svidkiv u jogo  nema,
to nichogo z togo j ne bulo b.
   A yak vin pristane do ¿h, to todi j jomu suda ne minuti... A vtim...  ne
vsi zh i popadayut'sya... Muzhiki v takih vipadkah strashnishi  za  sud.  Bo  yak
pijmayut' konovoda, to vzhe tak jogo katuyut', shcho, buvaº, tut jomu j kayuk.
   Ni, nehaj jomu vsyachina! Krashche vin pereterpit' yakos'  cej  chas,  hoch  na
podennu pohodit',  a  tam,  mozhe,  yaka  sluzhba  znajdet'sya,  to  bude  vin
cholovikom zhiti. A to...
   Roman pishov na bazar i stav znovu na tochku. Til'ki ne  bagato  vistoyav:
uzyali poperenositi shafi z odniº¿ kvartiri v drugu, ta j godi,- bil'she j ne
bulo roboti. Odibrav zlotogo, ta oto j us'ogo zarobitku. Vin jogo pro¿v, a
spati pishov u sad, u teatr. Unochi bil'she merz, nizh spav.
   Drugogo dnya bulo shche girshe: nihto za ves' den' i  ne  popitav  jogo.  Na
seli vzhe obrobilisya, nasunulo v gorod parubkiv;  robitnikiv  bulo  bil'she,
nizh roboti,- ne dotovpishsya. Roman buv ne ¿vshi do vechora. Ne ¿vshi  pishov  i
nochuvati tudi, kudi j uchora. Ale yak  vin  pidijshov  do  teatrovo¿  shopi  i
pobachiv temnu scenu - mov veliku rozzyavlenu pashchu,-  jogo  obnyalo  holodom.
Zgadav, yak vin merz minulo¿ nochi. Todi zh hoch ne golodnij buv,  a  teper...
Obnyala jogo beznadiya.
   Otak poneviryat'sya, muchitisya! I cherez shcho? Til'ki cherez te, shcho  brati  ne
shotili jomu viddati jogo zh dobra!
   Nu, dak vin sam jogo viz'me! Godi vzhe!..
   Vin uzhe j ne dumav bil'she ni pro grih, ni pro strah. Vin buv golodnij.
   Povernuvsya i pishov shvidko-shvidko na drugij  kinec'  goroda  -  tudi,  v
Rivchaki.
   III
   Drugogo dnya vranci Roman ishche spav u YAroshevij hati, yak ripnuli dveri i v
hatu vsunuvsya Patrokl Hvigurovs'kij. Povazhnij tezko  grec'kogo  geroya  mav
s'ogodni oblichchya kvitchastishe, nizh zvichajno, bo pid livim okom procvitav  u
n'ogo velicheznij sinyak.
   - A de ce? - kivnuv na sinyak YArosh.
   -_ At! - nehotya vidkazav i mahnuv rukoyu.
   - CHi ne v Levona?
   Levon - to buv taºmnij shinkar i pomichnik  usyakim  zlodiyam,  shcho  v  jogo
zbiralisya piti.
   - A to zh de hiba º taki skazheni? - odpoviv pitannyam Patrokl.
   - Dolzhno, up'yat' z Levdikom?
   - Ne z yakim zhe diyavolom! - odkazav Hvigurovs'kij, hodyachi po hati tudi j
syudi.- Stochortove opudalo smiº sikatisya! Nu, ya zh jomu j dav.
   Prohodyachi proz Romana splyachogo, morgnuv na n'ogo:
   - A shcho, ne kazav ya? Tut uzhe! Hodim lish u sini! Vijshli.
   - Sam pribig?
   - Sam... uchorashn'ogo dnya...
   - SHo zh vin kazhe?
   - SHo bratam odomstit'... Tol'ki ¿m, a chogo drugogo ne hoche.
   - Ta ce vzhe zvisno. Kozhen azinus dumaº, shcho til'ki ocej  raz,  a  bil'she
vzhe j ne bude. Ti jomu vchora pidnis?
   - Avzhezh! S'ogodni dam opohmelit'sya.
   - Til'ki dobre daj!
   - Znayu pleporciyu. Ne garazd pereborshchat', a  to  j  na  vechir  negodyashchij
bude. Pri jomu hlopciv ne hochu zbirat'... Haj ne znaº vsih...
   - Avzhezh.
   -- Perekazhi Lukashem,  shchob  nadvechir  zibralisya  v  shopu.  Haj  prijdut'
provulkom ta popid krucheyu, shchob jomu z vikna ne vidat' bulo.  YA  zagadayu  -
komu shcho.
   - Garazd, otamane.
   Poki voni rozmovlyali, Roman use spav, darma  shcho  YArosheva  zhinka  hodila
proz jogo po hati, porayuchis'. Znemozhenij utomoyu, goloduvannyam ta gorilkoyu,
vin spav shche dovgo, azh  poki  vstav,  shchob  znovu  zaliti  gorilkoyu  ostanni
iskorki sumlinnya.
   Nadvechir togo zh dnya u YArosha v starij shopi,  shcho  bula  kolis'  vozivneyu,
zijshlosya p'yatero lyudej. Dozhidayuchis' YArosha, posili  na  starih  nedolomanih
sanyah, dizhkah, drovah ta na inshomu motlosi, shcho ¿m zaharashcheno bulo vozivnyu.
Tut buli Patrokl, Lukash i shche troº obidranih dobrodi¿v. Prijshov YArosh.
   - A de zh Levdik?
   - Hto jogo zna...  kudis'  zaviyavsya...  Mabut',  p'º,-  skazav  visokij
pohmurij cholovik.
   - Svoloch! - vilayavsya YArosh.- Teper jogo same nuzhno. Nu, sluhat', hlopci,
prikazu! Usi zmovkli.
   -  Kuchma,  Lukash,  Semen  ta  Kulach  -  na  syu  noch  u  Panasovku.  Ti,
Kuchmo,vdavsya vin do togo, pohmurogo,- znaºsh Panasovku, dak ti budesh ¿m  za
otamana...  Sluhat'  jogo  zamist'  mene!  U  Ohrima  Bichka   -   bagatij,
chort,chetvero dobrih konej. Konej uzyavshi, ne vedit' do Gapona, a skorej  na
poltavs'kij shlyah... na Poltavshchinu...  kak  toj  raz,znaºsh?  (Kuchma  kivnuv
golovoyu.) Ta glyadit', shchob bil'she dvoh charok na dorogu nihto! SHCHob ne  bulo,
yak togda z Lukashem... (Lukash pohnyupivsya.) Rozhod'tes', hlopci,  da  tol'ki
tiho, po odnomu.
   YArosh z Patroklom pishli v hatu.
   - Nu, Romane, treba nam u dorogu,- shchob ne spiznitisya.
   - CHi v dorogu, to j u dorogu,- skazav zvazhlivo Roman.- A hto zh id'ot'?
   - Ta ot mi troº.
   - A Lukash?
   - Obijdet'sya j bez Lukasha! Nashcho nam bil'she yak tr'oh?
   YArosh vinis iz hizhki svitku j chumarku.
   - Anute, vdyagajtes', shchob poteplej bilo! Ta shchob i gorodom od nas ne  tak
pahlo.
   Usi troº povdyagalisya v sil's'ku odezhu.
   - A u vas tam konej zamikayut'? - spitav Romana YArosh.
   - Zamikayut'.
   - Nu, treba vzyat' i takogo, shchob odimknut'.
   I vin prinis iz sinej velikij zaliznij shvorin'.
   - A to zh dlya kakoj nadobnosti? - spitav Roman.
   - A pribo¿ virvat', koli zamknuto de,- viyasniv Patrokl.
   Nezabarom uzhe vse bulo gotovo.
   - Mi vdvoh z Romanom pidemo,-  skazav  Hvigu-rovs'kij,-  a  ti,  YAroshe,
zgodom sam vijdesh - shchob ne tak pomitno.
   - Dobre. Za gorodom za cegel'neyu stanciya.
   - Idi zh ti, Romane, poperedu,- zveliv Patrokl,- ta  pomalu,  a  ya  tebe
nazhenu bilya cerkvi. Vse lyudi menshe vkupi bachitimut'. Bo voni,  yako  Argusi
stooki abo Cerberi pekel'ni, tak pashchu j rozzyavlyayut',  shchob  nepovinnu  dushu
vhopit'.
   YAk Roman z Hvigurovs'kim pidijshli do cegel'ni, to YArosh:  buv  uzhe  tam,
projshovshi blizhchimi vulicyami. Nadvori zovsim smerkalosya.
   - Nu, gajda! - skomanduvav otaman.
   Vsi troº pishli shlyahom. Nide nikogo ne  vidko  bulo.  Raziv  zo  dva  ¿m
zustrilisya selyani vozami i bajduzhe pominuli ¿h:  z  poglyadu  troº  zlodi¿v
zdavalisya zvichajnimi  selyanami-hliborobami,  shcho  buli  v  gorodi  i  teper
vertalisya dodomu, Patrokl pidmorgnuv na ¿h:
   -_ CHi ce ne ti koni, po yaki mi jdemo?
   - Nº, ne ti,vidkazav Roman.
   - Ta ya takih i ne hochu. Ce duzhe pogani. Uvijshovshi verstov z visim, sili
vidpochiti pid gaºm.
   - A shcho, polovinu vvojshli? - spitav YArosh u Romana, yak posidili trohi.
   - A dolzhno.
   -_ Nu, gajda vp'yat', shchob na  polnoch  vispit'.  Togda  najluchche  muzhikam
spit'sya.
   Rushili znovu. Bula pivnich,  yak  pered  Romanom  za  chornili  hati  jogo
ridnogo sela. SHCHos' nemov torknulo jogo, nemov shepnulo jomu stiha-stiha: chi
ne oblishiti ce, chi ne vernutisya? Ale bulo vzhe pizno, vorottya ne bulo.
   Nich spriyala ¿m. Misyac' davno zajshov, po osinn'omu nebu peresuvalis' raz
u raz hmari, t'maryachi i toj nevelichkij svit, yakim blishchali z neba na  zemlyu
zirki.
   - YA pojdu poperedu, a vi za mnoyu,- skazav Roman tovarisham.
   Silkuvavsya govoriti spokijno, a samogo trusila propasnicya, yak  pidhodiv
do krajn'o¿ hati.
   Abi perejti pershu, dovgu, vulicyu, shchob hto ne strivsya, a dali - tam  uzhe
skriz' mozhna gorodami.
   SHvidko j oberezhno perejshli vulicyu.  Strili  taki  j  stukacha,  ale  vin
lyubisin'ko zadrimav na odnomu piddashshi.
   - CHerez tin! -  skomanduvav  tiho  Roman.  Pereskochili  tak,  shcho  j  ne
trisnulo.  Roman  ishov  poperedu  znajomimi  stezhkami,   obminayuchi   vsyaki
nebezpechni miscya. SHCHe raz perelizli tin i opinilisya na luci.
   - Teper mi doma,- skazav Roman.- Prosto lukoyu dojtit' do togo provulka,
shcho mimo nash dvir... U provulok - vorota z toku.
   - A na toku, v kluni, spit' u vas hto? - spitav YArosh.
   - Ne znayu.
   Dijshli do Sivashevogo toku. Roman odchiniv vorota i vpustiv tovarishiv.
   - Prihilit'sya otut pid tinom, a ya pojdu glyanu, chi ne spit' sluchaem  hto
v kluni.
   - YAz toboyu,skazav YArosh. Vin shche ne pevnij buv, shcho Roman  ne  zradit',  i
boyavsya pustiti jogo samogo.
   - Nel'zya,vidkazav parubok,- menya sobaki znayut',  a  ºzheli  z  vami,  to
zagavkayut'. YA sam koni vivedu azh syudi.
   Dovodilosya koritisya.
   - Na shvorin' - mozhe, pribo¿ virvat' dovedet'sya.
   - Davajte!
   YArosh z Patroklom prihililisya bilya plotu v zatinku. Roman  z  shvornem  u
rukah tiho, oberezhno pidijshov do kluni. Na ¿j visiv zamok. Ce dobre. Roman
pidijshov do drugih vorit, odchiniv i vvijshov u dvir. Tam bulo temno j tiho.
Sobaki zagarchali buli, ale Roman obizvavsya do ¿h stiha,  kinuv  ¿m  hliba.
Piznavshi jogo, voni zamovkli i pochali ¿sti hlib. Roman tim chasom  pidijshov
do kinnici. Zamkneno. Zalozhiv shvorin' odnim kincem i  zdorovo  smiknuv  do
sebe za drugij. Poganen'ki pribo¿  davno  vzhe  poirzhavili,  i  odin  zaraz
odskochiv.  Odchiniv  dveri  i  vvijshov.  Vin  znav,   shcho   konej   zvichajno
priv'yazuvano do yasel, bo odin buv takij, shcho z timi dvoma ne  miriv.  Roman
nalapav ¿h mordi rukami,-  vsi  troº  doma.  Na  dvoh  buli  vuzdechki,  na
tret'omu - obrot'. Na zviklomu misci na kilku znajshov vuzdechku i nadiv  na
konya. Oberezhno viviv dvoh konej  i  peredav  ¿h  tovarisham.  Po  tret'ogo,
baskogo zherebcya, vernuvsya znovu. Vivivshi jogo, zachiniv kinnicyu i  prituliv
priboj,- mov nichogo ne zajmano.  Tim  chasom  tovarishi  vzhe  buli  verhi  v
provulku. Roman po-hazyajs'komu pozachinyav za soboyu vorota, dumayuchi:  "A  to
yak kinut', to shche stukach pobachit'".
   Skochiv na konya, i vsi troº tiho posunuli provulkom. Teper uzhe  gorodami
ne pereskochish - treba bulo  ¿hati  vuliceyu.  To  bulo  najgirshe.  Ale  son
prigornuv use selo. Nide ni lyalechki, nishcho ne shelesne. Til'ki chut' bulo, yak
po hlivah chmihaº tovarina. Stukach des' stukav, ta  daleko.  Gavknula  bula
raz-dva chiyas' sobaka. Serce v Romana stislosya, mov perestalo  ozivatisya  v
grudyah. Duh zabilo. Ale sobaka mala poganij  nis  i  ne  dochulasya  chuzhogo.
Zagarchala ta j zamovkla. A vulicya bula vse dovga, bez  miri  dovga.  Takoyu
dovgoyu vona nikoli Romanovi ne  zdavalasya.  Dvi  peri¿  pokrivel'  tyaglisya
skil'ki vidno i znikali v temryavi. Zdavalosya, shcho ¿m i tam nema  krayu.  Os'
Mikolina hata... Semenova povitka... YAk daleko shche... Roman udariv bi konya,
poletiv bi z usiº¿ sili, ale  ne  mig  c'ogo  zrobiti,  musiv  ¿hati  tiho
slidkom za  otamanom...  Zamayachila  Kostenkova  klunya...  Za  neyu  shche  tri
dvori... Os' uzhe j ostannyu hatu vidko...
   - A hto ce? Stij!
   Visoka postat' uraz viyavilas' sered  temryavi  pered  YAroshevim  konem  i
vhopila jogo za vuzdechku. Roman pobachiv,  yak  YArosh,  ne  spinyayuchis',  znyav
ugoru ruku z shvornem i vdariv uniz. CHolovik zastognav i  vpav  bilya  konya.
Znovu zvelasya ruka, shvorin' upav konevi na bik. Kin'  rvonuvsya  i  poletiv
napered, za ¿m dva inshi. Roman pripav do grivi, b'yuchi nogami konya v  boki.
V odin ment opinilisya za selom, yak vihor polinuli rivnim shlyahom. Azh  viter
u vuhah svistiv.
   Dobre vigodovani koni gnali z usiº¿ sili  i  bigli  dovgo.  Pereskochili
verstov z p'yat'. YArosh pripiniv svogo konya i pustiv jogo  hodoyu,  shchob  dati
hvilinu vidpochinku. Roman ta Patrokl pid'¿hali do n'ogo.
   - CHort jogo znaº, pogana shtuka! - skazav Hvigu-rovs'kij.
   - SHCHo? - spitav YArosh.
   - Ta ocej stukach. Po chomu ti jogo vdariv?
   - Po chomu!.. CHort!.. Po tomu, po chomu prijshlos',- po golovi!
   I znovu pognav konya.
   Romanovi stalo motoroshno. Nevzhe ce cholovika vbito? Todi jomu zdavalosya,
shcho YArosh udariv stukacha po rukah, shchob virvatisya vid n'ogo. Ale yak po golovi
i toj upav...
   Zvernuli z shlyahu i pognali ulivoruch. Doroga zbigala v yar. Kudi ce voni?
Roman silkuvavsya vgadati, piznati, shcho ce, i yakos' ne mig.  Zamayachila  kupa
derev, dali hata velika... Piznav-taki: Gaponiv hutir.
   YAkijs' Gapon tut zhiv. YAk jogo zvali  spravdi,  Roman  ne  znav,  a  vsi
nazivali Gaponom. Take sobi: ni pan, ni muzhik. Mav svij  hutorec',  troshki
hazyajnuvav... SHCHos' pro jogo lyudi gomonili, ta Roman teper ne mig izgadati.
CHogo zh voni tudi ¿dut'?
   Pid'¿hali do dvoru. YArosh skochiv z konya, sam odchiniv  vorota  i  vpustiv
tovarishiv u dvir. Pidijshov do hati i pochav stukati v vikno:
   - Odchini!
   Mabut', hazya¿n piznav, chij golos, bo zaraz vijshov,  nakinuvshi  naopashku
svitu.
   - Ti, YAroshe?
   - Atozh.
   - A hto zh z toboyu?
   - Patrokl Stepanovich ta shche hlopec'... novachok.
   - A shcho?
   - Troº dobrih,odkazav YArosh.
   - Zvidki?
   - Z Dibliv... od Sivasha Pilipa.
   - Mozhno do zavtr'ogo?
   - Nº, kataj zaraz. Tvo¿ hlopci doma?
   - Doma. A hiba shcho?
   - Neshchaslivo sluchilos': dovelos' odbivat'sya.
   - Pogano,cmoknuv Gapon.- Treba, koli tak, po-spishatis'. Zajdemo v hatu?
   -Nº,-vidkazav YArosh,-ne ruka: nam luchche teper dal'she od vas but'.
   Tim chasom Hvigurovs'kij z Romanom zaveli koni u hliv.
   - A dlya kakogo dela? - pitav Roman u Patrokla.
   - A shcho zh mi sami ¿h budemo vesti? Mi gajda dodomu. A tut  tovaristvo  i
odvede, i prodast', a mi groshiki poluchimo. Zaraz yak chkurnut', to do  svitu
verstov za shistdesyat budut'.
   Pidozhdali trohi YArosha, poki vin nishkom rozmovlyav iz  Gaponom,  i  pishli
shvidko nazad. Nezabarom vijshli na shlyah do goroda.
   - CHuºsh, nashi koni po¿hali,- tiho promoviv Patrokl do Romana.
   Roman prisluhavsya i pochuv spravdi tupit kins'kij unizu v yaru.
   - Molodci, shcho ne baryat'sya,- skazav YArosh.
   Usi zmovkli, bo vsih obnyala  dumka  pro  stukacha.  Najbil'she  cya  dumka
turbuvala Romana. Vin sam na sebe lihij buv. Zvazhivsya na ce dilo, i  zaraz
zhe j vidko,  yake  vono  pogane.  A  shcho,  yak  YArosh  ubiv  cholovika?  Uzhe  zh
shukatimut', a yak najdut'... Ne minesh katorgi, Sibiru.
   A vtim... ne takij strashnij chort, yak  jogo  malyuyut'.  Ne  kozhnogo  zh  i
lovlyat'. Mozhe, shche tak minet'sya.
   Til'ki vzhe ne treba tovarishuvati z YAroshem ta z Patroklom. Haj  ¿m  bis!
Vidbere svoyu chastku z bat'kovih konej ta zaraz zhe j pide sobi get' od nih.
   SHlyahom proz ¿h pro¿hali yakis'  selyani,  torohtyachi  vozami,-  mabut',  u
gorod na bazar.
   - Ot yakbi ci klapouhi  stul'tusi  znali,  zvidki  mi  jdemo!  -  skazav
Patrokl.- Oto b todi bulo! Postrazhdali b mi za pravdu!
   - Kakuyu pravdu? - spitav Roman.
   - A takuyu! YAkbi voni znali, zvidki mi jdemo, to znali b, shcho mi  zabrali
konej, i ce bula b pravda, i za cyu pravdu voni b nam  bebehi  povidbivali.
Ot i strazhdannya za pravdu!
   Roman ta YArosh zaregotalis'. Usi  troº  pochali  veselo  bazikati.  Roman
zovsim zabuv pro svo¿ strahi, mov nichogo j ne stalosya.
   Uzhe zovsim rozvidnilos', yak voni vvihodili v gorod. SHCHob ¿h ne  pomicheno
vkupi, kozhen pishov sam sobi inshoyu  vuliceyu.  Ale  Roman  prijshov  taki  do
YArosha, i vdvoh iz ¿m spali dovgo - azh do pivdnya.
   Ustavshi, Roman pishov na tochok,- ne tak shchob zarobiti, a bil'she,  shchob  ne
duzhe bacheno jogo v YArosha. Vin pochuvavsya yakos' chudno. Oce j nichogo  nenache,
a til'ki vse mov shchos' mulyaº jogo, i take negarne yakes', nelyube... I sam ne
znaº shcho, azh poki zgadaº: ce zh taya kradizhka... Tak mov vona na jomu  visne.
Ne skazati, shchob jomu bulo sorom chi shchob vin na  grih  pochuvavsya,  a  til'ki
pogano, shcho mov dovbnyu  nad  soboyu  chuºsh:  ot-ot  viyavit'sya...  ot-ot  shchos'
pogane, vazhke stanet'sya...
   Minuv  den',  i  vzhe  pro  ¿h  spravu  pishla  pogoloska,  i  na  bazari
rozkazuvano, shcho konovodi vbili cholovika. Roman skazav pro ce YAroshevi.
   - Pustyak! - odkazav toj.- S'ogodni z tih kra¿v  buv  znakomij  cholovik.
Stukach zhivij. Til'ki pamoroki zabilo, yak udariv. Kazhut', yak upav, to lezhav
dovgo, bo taki trohi j golovu... Ta vichuhaºt'sya!..
   Romanovi polegshalo: hoch cholovik zhivij. A  vse  strashno.  I  vin  spitav
YArosha:
   - A shcho, sil'no shukayut'?
   - Pojdi ta sprosi v tih, hto shukaº. Ti  vzhe  j  bo¿shsya?  Ogo-go!  Teper
pushchaj  shukayut'!  Persho¿  nochi  ne  pijmali,  to   vzhe   chortovogo   bat'ka
znajdut',propalo naviki! Teper uzhe koni trichi  prodano.  Skoro  j  dºnºzhki
poluchim.
   Pislya ciº¿ rozmovi Romaniv strah  des'  podivsya  i  vzhe  nishcho  jomu  ne
mulyalo. Stukach zhivij, ¿h ne najdut',- chogo zh  ishche?  Nezabarom  YArosh  oddav
jomu dvadcyat' karbovanciv. Prodano konej rubliv  za  visimdesyat,  bo  koni
buli dobri, ale chastka z ¿h pripadala  Gaponovi,  a  YArosh  odibrav  til'ki
p'yatdesyat p'yat' rubliv. Ci groshi treba bulo podiliti na vse tovaristvo, ta
YArosh dav samomu Romanovi dvadcyat' karbovanciv, shchob zaohotiti jogo do c'ogo
dila.
   - A shcho, brat,za odnu nich dvadcyat' rublej zarobiv! Budesh rozumnij, to  j
ne tak zaroblyatimesh.
   Roman i sam uzhe bachiv, shcho ce i dobrij, i legen'kij zarobitok. Tak lovko
bagato groshej mati! Roman kupiv sobi pal'to,  prichepurivsya  trohi.  Nu,  a
teper shcho?
   Vin spershu tak dumav, shcho yak viz'me groshi, to bude z  chogo  zhiti,-  todi
pokine YArosha i znovu sluzhbi shukatime. Koli tak dumav,  to  tak  i  zrobiti
treba, hocha teper uzhe vin chogos' trohi bajduzhij do c'ogo stav. Nu, a vtim,
treba zh!..
   Pishov  znovu  tudi-syudi...  pohodiv,  ponikav...  Nide  nichogo  nema  j
teper... Ce dratuvalo Romana: vsi jogo mri¿ pro te, shchob  zrobitisya  panom,
vibivshisya z muzhictva, blidli j znikali... Ni z chim ne shchastilo! Oce jogo  j
doshkulyalo.. A shchob ne tak bulo doshkulyannya chuti, bravsya Roman  do  charki,  i
skoro bravsya, to nezabarom bulo vse dobre...
   A groshi nedovgo derzhalisya v rukah. Za malij chas u Romana stalo ¿h  same
stil'ki, skil'ki bulo tiº¿ nochi, yak ishov  po  koni  do  bat'kovogo  dvoru.
Zarobitku ne bulo, ta Roman uzhe j ne shukav jogo. Vin prosto pishov do YArosha
i tiº¿ zh nochi, vkupi z nim, znovu podavsya na zdobitki...
   Ne  minulo  j  misyacya,  yak  vzhe  konovodi  prijnyali  Romana  do   svogo
zlodijs'kogo tovaristva. Tovaristvo ce teper skladalosya z vos'mi  cholovik,
rahuyuchi j Romana. Za otamana buv YArosh - zruchnij, smilij i hitrij  konovod.
Vin umiv zavsigdi vikruchuvat'sya z usyakih, navit' najvazhchih, sprav  i  hocha
za svij vik chimalo perevodiv konej, ale do ruk sudovi potrapiv til'ki raz,
ta j to tak zamotav, zaplutav spravu, shcho vijshov z sudu ne osudzhenij.  Sami
konovodi duzhe jogo beregli. Ne odnogo razu tak bulo, shcho za YAroshevu  spravu
vidsidzhuvav htos' inshij: i vidav vinnogo, ale movchki  prijmav  i  vidbuvav
karu, znayuchi, shcho vikazuvati ni na kogo ne treba, a nadto  na  otamana.  Ne
skazati, shchob voni jogo lyubili, ale povazhali j boyalis' duzhe. Povazhali  jogo
za zlodijs'ke zavzyattya j smilist' - tak samo,  yak  povazhayut'  promizh  sebe
lyudi palkogo robitnika chi smilivogo voyaku. Sluhalis'  jogo  nevidmovno,  i
vin umiv poryadkuvati nad lyud'mi, umiv  nagnati  strahu  j  nakarati,  koli
treba. Ne vmiv zhaliti, ale c'ogo  vid  jogo  nihto  j  ne  spodivavs',  a,
navpaki, vsyakij, znayuchi, shcho vin jogo ne pozhaliº, sluhavsya duzhche. CHerez  ce
ni v odnomu tovaristvi zlodijs'komu na vsyu okrugu ne bulo  takogo  ladu  j
posluhu, yak u YArosha.
   Tovaristvo zdebil'shogo ne vkupi hodilo na  zdobitki,  a  tak,  shcho  odna
chastka jshla z YAroshem, a druga z Patroklom abo z  Levdikom.  Hvigurovs'kij,
dyakiv sin, spravdi kolis' uchivsya v seminari¿, ale, buvshi vzhe v pidstarshomu
klasi, napivsya yakos' ukupi z tovarishami gorilki i, p'yanij, vilayav rektora,
a inspektora shtovhnuv. Jogo  vignali  z  seminari¿,  ta  shche  j  z  "vovchim
biletom", shcho bil'she vzhe nikudi j ne mav prava piti vchitisya. Ta  vin  i  ne
mig bi c'ogo zrobiti, bo v seminari¿ vchivsya koshtom duhovenstva, a v bat'ka
groshej na nauku ne bulo. Vernuvsya vin dodomu; bat'ko tak na jogo  napavsya,
shcho hlopec' utik z domu v gorod shukati  yakogos'  zarobitku.  Ale  vignanomu
seminarovi ne tak legko bulo jogo znajti, a nadto  -  shcho  vin  zvik  piti.
CHerez te vin yak i znajshov robotu (v yakijs' kontori pisarchukom), to nedovgo
na  ¿j  uderzhavsya.  Pochav  todi  minyati  odnu  sluzhbu  na  drugu;  buv   i
prikazhchikom,  i  listonosheyu,  i  konduktorom  na  zaliznici,  pochinav  buv
torguvati dribnoyu kopiºchnoyu bakaliºyu, ale  skriz'  jomu  ne  shchastilo:  abo
pogrizet'sya z hazya¿nom p'yanij, abo v rahunkah naplutaº (sobi na  korist'),
abo shche shchos'... a bakaliyu svoyu dak vin zdebil'shogo propiv. Nareshti zrobivsya
vzhe vin pisarem shinkovim: za kil'ka desyatkiv kopijok chi za pivkvarti pisav
nepis'mennim selyanam usyaki "zhalobi" ta "prosheniya". V odnomu z  cih  shinkiv
dolya j zvela jogo z YAroshem... U tovaristvi jogo povazhali, shcho  "vchenij"  ta
shcho zdorovij: vin mav veliku silu j ne raz stavav neyu tovaristvu v prigodi.
A shcho buv i smilij, to YArosh chasto priruchav jomu zamisto sebe otamanuvati  v
tomu gurti tovaristva, yakij ishov na zdobitki okremo.
   Za ce z Patroklom voroguvav Levdik - dobrij i hitrij  konovod,  ale  shche
girshij p'yanicya, nizh Hvigurovs'kij. YAk vin buv tverezij, to  YArosh  zavsigdi
laden buv priruchiti otamanuvannya jomu; ale yak napivsya, to vzhe ne komu,  yak
Patroklovi. Ce duzhe bralo za serce Levdika, i vin, upivshis', chasto zahodiv
u svarku ta v bijku z Patroklom, a nadto, shcho toj ishche j drazhniv jogo raz  u
raz ta layav nezrozumilimi latins'kimi slovami.
   Ale Patrokl i Levdik buli rivnimi z inshimi  tovarishami,  yak  dovodilosya
diliti zdobuti vid kradizhki groshi. Til'ki otaman mav bil'shu chastku.
   Oprich tovarishiv, buli shche j tak  sobi  pomichniki:  cih  ne  prijmano  do
tovaristva, voni navit' ne znali, shcho º spilka, ale klikano ¿h, koli  treba
bulo na pomich u yakij spravi, i za te ¿m placheno, 3-mezhi  cih  lyudej  chasom
vibirali sobi godyashchogo i do tovaristva prijnyati. Tak bulo j z Romanom.
   Takih tovaristv na shirokomu prostori nasho¿ zemli bulo ne odno. Voni mov
sitkoyu pokrili kraj. Kozhne malo svogo otamana, bulo  samostijne,  i  kozhne
malo svoyu okrugu, svoyu chastku zemli, teritori¿, i  til'ki  na  cij  chastci
tovaristvo j malo pravo robiti svoº dilo.  Skoro  vono  perestupalo  mezhu,
zahoplyuvalo shchos' z teritori¿  susidn'ogo  tovaristva,  to  z  c'ogo  zaraz
povstavala promizh dvoma tovaristvami svarka, a chasom i  bijka:  koli  odno
tovaristvo lovilo lyudej z inshogo na vchinku na svo¿j  zemli,  to  bez  zhalyu
bilo ¿h i proganyalo.
   Ale bulo deshcho, shcho j zv'yazuvalo promizh sebe tovaristva: voni odne odnomu
dopomagali perevoditi yakomoga dali  vid  kradizhki  koni  j  prodavati  ¿h.
Kraduchi koni, YArosheve gorodyans'ke tovaristvo ne velo ¿h prodavati  v  svij
gorod, a peredavalo inshomu tovaristvu, a te chasom znov  inshomu,  i  buvali
taki vipadki, shcho za odni sutki vkradena konyaka opinit'sya  za  yakih  dvisti
verstov, u tretij uzhe guberni¿. V cij spravi duzhe dopomagav Gapon. Sam vin
konej ne brav, ale mav dvoh doroslih siniv i  vkupi  z  nimi  perederzhuvav
kradenih i odvodiv ¿h do inshogo tovaristva  abo  j  prosto  na  prodazh.  I
Gapon, i kozhne inshe tovaristvo, prodavshi koni,  zostavlya-li  sobi  zvichaºm
ustanovlenu chastku groshej za "komisiyu", a vse inshe  peredavali  tomu,  vid
kogo mali koni. I tak groshi peredavalisya azh doti, poki  dohodili  do  togo
tovaristva, shcho i vkralo koni. Kontrolyu tut, zvisno,  ne  moglo  buti,  ale
vsim  konovodam  duzhe  zalezhalo  na  tomu,  shchob  po  zmozi  vse  bulo  bez
oduryuvannya, i cherez te ci spravi robleno  bil'sh-mensh  chesno.  Ta  konovodi
zavsigdi znali, skil'ki za yaku konyaku mozhna b uzyati, to  vzhe  koli  groshej
prihodilo menshe, chasom svarilisya, i ce primushuvalo inshih buti obachnishimi j
chesnishimi.
   Konovodi, poruch z paliyami, buli zavsigdi nashomu  selyaninovi  najlyutishim
vorogom, bo voni rujnuvali jomu hazyajstvo. YAk vovk nabigaº na selo, hapaº,
shcho zmozhe, i znovu tikaº, tak i ti¿ konovodi. YAk do vovka  ne  mali  selyani
niyakogo zmiluvannya, niyakogo zhalyu, tak ne mali voni jogo do  konovoda.  Abi
popali, to vzhe tak jogo ne puskali. SHCHo tam sud! Sud jogo hoch i zasudit' na
rik chi tam skil'ki v ostrog, dak shcho z togo? Vijde zlodiyaka na  volyu  ta  j
pochne mstitisya na lyudyah, to shche girshe ¿m bude, nizh yak jogo sud i ne  karav.
Hiba zh malo takogo buvalo, shcho konovod, odsidivshi v ostrozi, prihodiv u  te
selo, de jogo pijmano, ta j paliv jogo tak, shcho j  zovsim  us'ogo  rishalisya
lyudi? CHerez te selyani karali takogo zlodiya sami.
   Sered konovodiv raz u raz opovidano strashni j pravdivi prigodi  z  timi
zlodiyami, yaki potraplyali do ruk selyanam. Pijmano odnogo  sered  stepu,  yak
unochi hotiv zabrati koni, ta zaraz zhe kijkami jogo i  vbito!  I  tak  lyuto
bito, shcho vs'ogo na gamuz potroshcheno, z lyuds'kogo tila zrobleno strashnu kupu
kistok, m'yasa j krovi. Najdeno cyu kupu na poli, dovgo policiya shukala,  hto
ce zrobiv i kogo ce vbito, ale nichogo ne mogla znajti. Znalo, hto j  kogo,
bagato lyudej: znali pro ce  konovodi,  ale  movchali,  shchob  samih  sebe  ne
viyaviti, znalo chimalo selyan, ta hto zh bi z-promizh ¿h stav vikazuvati?
   Ale vse zh ubivati bulo nebezpechno: mogla viyavitisya sprava, i todi vinni
jshli na Sibir.  CHerez  te  konovoda  karano  zdebil'shogo  inakshe:  bito  j
mordovano tak, shchob uzhe zdorov'ya ne moglo do n'ogo vernutisya i  vin  abo  v
tyurmi, abo nezabarom pislya ne¿ poproshchavsya z cim svitom i ne mig uzhe bil'she
nikomu shkoditi. I yak til'ki ne mordovano bezshchasnih!  Odnomu  povikruchuvano
ruki j nogi, drugogo pekli sirnikami, tret'omu styagli  i  zv'yazali  dokupi
golovu z nogami i tak pokinuli lezhati vsyu nich... Vigadali shche tak biti,  shcho
priznakiv na tili  ne  bulo,  shcho  bito,-  nihto  todi  j  ne  prichepit'sya.
Viz'mut', priv'yazhut' cholovika spinoyu do doshki, a todi  pidnimut'  doshku  z
nim  ta  j  kidayut'  na  zemlyu.  Pidnimayut'  ta  j  kidayut'  -   azh   poki
vdovol'nyat'sya. Na tili nema niyako¿  priznaki,  shcho  bito,  a  v  katovanogo
konovoda vse vseredini povidrivaºt'sya. Malo takih, shcho vizhivali pislya  togo
dovgo.
   Gromadyanstvo vikidalo, virigalo z-promizh sebe lyudej, shcho ne zmogli z  ¿m
poladnati, ne zmogli znajti sobi "chesnogo" shmatka  hliba  -  chi  to  cherez
neshchaslivi obstavini  osobisti,  chi  cherez  viziskuvannya  inshih,  chi  cherez
neshchastya mati spadshchinoyu iz bat'kiv  i  didiv  nahil'nist'  lamati  zagal'no
doderzhuvani zakoni  vlasnosti.  A  ci  vikinuti  z  zvichajnogo  ladu  lyudi
mstilisya todi na gromadyanstvi, stavali jomu vorogom i zavzyato  borolisya  z
nim,  chim  mogli.  Tak  same  borolisya  za  pravo  zhiti,  isnuvati,  yak  i
gromadyanstvo.
   Takimi  lyud'mi  buli  j  konovodi.  Voni  napadali  na  muzhika,   muzhik
oboronyavsya. SHCHob mati z chogo zhiti, voni vidnimali v muzhika sposobi do  jogo
zhittya, a muzhik  odnimav  u  ¿h  zhittya  chi  hoch  zdorov'ya,  volyu.  Ce  bula
povsyakchasna borot'ba, vijna chasto krivava, a girsha za zvichajnu vijnu  tim,
shcho vona nikoli ne kinchalasya zgodoyu...
   Roman takozh pristav do ciº¿ vijni i nezabarom zrobivsya  u  nij  voyakoyu.
Duzhij, zruchnij, smilij  i  nahabnij  -  vin  poduzhuvav  skriz'  i  shchaslivo
viskakuvav z nebezpeki. V svoºmu tovaristvi vin buv duzhe korisnij  cholovik
shche j tim, shcho vin buv z Dibliv. YArosheve tovaristvo tak dobre vichistilo svoyu
chastku povitu, tak oburilo proti sebe muzhikiv i primusilo ¿h  den'  i  nich
beregti svo¿ koni, shcho vzhe treba  bulo  trohi  perechasuvati,  poki  vse  ce
zatihne ta  poki  muzhiki  rozzhivut'sya  na  novi  koni.  Sami  Dibli  yakos'
zostavalisya dosi nezajmani. Roman znav tam kozhen dvir, kozhnogo  hazya¿na  i
cherez  te  buv  chudovim  provodirem  tovaristvu.  Nezabarom  pislya  persho¿
kradizhki voni duzhe shchaslivo viveli shche chetvero konej, a  todi  znov  troº...
Roman mav dobrij zarobitok, zhiv  na  okremij  kvartiri,-  u  tih  zhe  taki
Rivchakah,- pered lyud'mi udavav, mov hodit' na yakus' tam robotu, a  spravdi
mav til'ki odno dilo...
   ZHiv dobre, ne spodivayuchisya bidi chi to ne dumayuchi, zabuvayuchi za ne¿.
   Ale vona za jogo ne hotila zabuvati.
   IV
   A shcho zh tim chasom robila Levantina? Levantina zaraz zhe pochula pro te, shcho
stalosya z Romanom: yak jogo pijmano z salom, yak iz  jogo  znushchalisya.  Teper
usi ti, shcho ¿mi vin gorduvav, buli radi viddyachiti  jomu  za  te  gorduvannya
lajkoyu chi gluzuvannyam. A najbil'she napadavsya na jogo  ridnij  brat  Denis.
Toj buv takij lyutij na Romana, shcho nikoli pro jogo dobrogo slova ne mav,  a
gan'biv, azh lyudi divuvalis', shcho brat na brata tak ustaº.  Zvisno,  kazali:
Roman ledashcho, neroba, to shche j zlodijkuvatij; ale zh i Denisovi ne  godilos'
bi tak na jogo napadatisya. A inshi obstavali za Denisa, kazhuchi, shcho  takogo,
yak Roman, i miluvati ne mozhna - de zh taki!
   Use te musila sluhati j Levantina, sluhati j movchati.  Ozvatisya  slovom
za Romana vona ne smila. Uzhe j tak pro ne¿ ta pro jogo slava pishla,  a  to
shche girshe bude. Treba movchati, nibi zgodzhuºt'sya.
   A serce ne zgodzhuvalos', ne moglo zgoditisya z tim. Jomu Roman  zdavavsya
inshim.
   Ce pogano vin zrobiv, shcho salo vzyav u bat'ka, ta shche zh ce  dilo  ne  take
vzhe j strashne. Ta'dzhe raz u raz i dochki j sini berut'  z  domu  nishkom  na
skladki i yajcya, i boroshno, i salo,  i  kurej  -  usyachinu.  YAk  dovidaºt'sya
bat'ko - pogrimaº trohi, ta j use. I vsi pro ce znayut', i darma. A tut yaku
buchu zbili: zlodiya z parubka vchinili, hotili v holodnu  posaditi,  rizkami
biti! CHi to zh pravda? Zvisno, Roman ne na skladku brav, a tak... Ale  zh...
to zh iz domu, tam zhe j jogo, Romanova, chastka bula. Hoch i pogano, ta yak zhe
bulo jomu ne vzyati, koli jomu z domu nichogo  ne  davali?  Prohav  zhe,  shchob
oddiliti, tak ni! A yak bi ce garno bulo! Roman kazav ¿j, shcho todi  b  zaraz
pochav torguvati bakaliºyu... i voni pobralisya b... A teper  -  shcho  stalosya?
Hto vinen? Denis ta bat'ko j vinni... Zin'ko - ni, bo vin  dobrij:  til'ki
vin sam i oboronyav Romana, Denisa spinyav...
   Takimi dumkami silkuvalasya vipravdati vkohanu lyudinu bidolashna divchina.
Vona sama. pochuvala, shcho trohi vono ne tak, shcho i Roman grishnij u  vsij  cij
spravi z sim'ºyu... Ta na n'ogo i tak usi napadayut'sya,- nevzhe zh i  vona  shche
napadatimet'sya? Vona, shcho tak jogo lyubit'?!
   A lyubila vona jogo duzhe. Tak jogo lyubila, shcho vse viddala...
   I shcho zh teper bude? Nevzhe Roman tak ¿¿ j pokinuv i ne vernet'sya  bil'she?
Ni, ni, c'ogo ne mozhe buti, vona tomu pevna. Zvisno,  ne  mozhe  vin  teper
znovu vernutis' syudi: tak jogo zgan'bleno! Vin pishov u  gorod,  shukaº  tam
sobi sluzhbi. I pevno najde: gorod - ne selo. Hoch, mozhe, j ne vidrazu,  bo,
kazhut', i tam poshukati shche treba. A yak najde ta vlashtuºt'sya, to j prijde po
ne¿... abo prosto pokliche ¿¿ do sebe... Tam voni zvinchayut'sya ta j zhitimut'
sobi lyubo, zabuvshi pro ce selo i pro nedobrih u n'omu lyudej.
   Til'ki koli b shvidshe vin ce zrobiv, shchob ne spiznivsya. Bo yak  spiznit'sya
- oj soromu, velikogo soromu zaznaº vona tut na seli. De zh taki: pokritka!
YAka mati, skazhut', taka j dochka. Uzhe zh yak ¿j vibivali ochi  tiºyu  bezshchasnoyu
matir'yu, to, mabut', ¿¿ dushi j na tim sviti nema  vpokoyu!  A  todi  vzhe  j
pogotiv. I pogane cucenya gavkatime.
   "Oj Romane, Romanochku! YAkij ti garnij, shcho j dushu tobi viddala,  a  yakij
ti nedobrij, shcho ne pozhaliv i vinochka divochogo!  YAkbi  ne  ce,  dozhidala  b
tebe, viglyadala b tebe spivayuchi, smilo b uvichi vsim divilasya,  ne  boyalas'
bi za tebe slovom ozvatisya, vid lihih vorogiv tebe oboroniti!  A  teper...
Ta vzhe ne vernesh! Til'ki zh pozhalij mene, poshanuj mene teper, bo ti zh  meni
teper i bat'ko, j matinka, i druzhina virnaya. A ya zh tobi viryu, a ya  zh  tebe
dozhidayusya!"
   Virila j dozhidalasya...
   A pro Romana ne bulo j chutki. Diblyani ¿zdili na bazar ne do mista, a do
bliz'kogo velikogo mistechka, to malo shcho j znali pro toj gorod, yak tam i shcho
tam. To j pro Romana  nichogo  ne  znali:  yak  pishov,  to  yak  voda  vmila.
Levantina vzhe j prisluhalasya, j prichuvalasya, vzhe  j  rozpituvalasya  dekogo
oberezhno,- ni, nichogo ne chut'.
   Mabut', jomu, bidnomu, ne shchastit' tam, mabut',  vin  shukaº,  ta  nichogo
znajti ne mozhe. Ce buvaº. Ot Stec'ko Gavrilenko rozkazuvav, shcho odnogo razu
dva misyaci til'ki j zhiv z togo, shcho na  podennij  koli-ne-koli  zaroblyav...
tak nichogo j ne dobuvs' u gorodi ta j vernuvsya  dodomu.  Koli  b  c'ogo  j
Romanovi ne bulo! Pomozhi jomu, mati bozha!
   A misyaci minali...
   Ot i rizdvyani svyata... YAka rada  zvichajno  Levantina  rizdvyanim  svyatam
buvala! YAk veselo, viprosivshisya, vimolivshisya v hazyajki, bigati z divchatami
po selu, kolyaduvati, smiyatisya, gulyati na voli!.. A c'ogo roku j kolyaduvati
ne pishla: skazala divchatam, shcho hazyajka ne pustit'. Mozhe b, i  pustila,  ta
Levantina j ne pitalasya.
   Vona vse dozhidala: mozhe, rizdvyanimi svyatami Roman prijde. Mozhe, dosi de
sluzhbu dobru maº, to j prijde z rodichami pomiritisya. Vona  pozirala  cherez
tin do Sivashiv u dvir i vbiralasya v svyatij den', dumayuchi:  prichepuryusya,  a
mozhe...
   Ta ni, nema... Minuv Novij rik, minulo Vodohreshche... Uzhe j ne bude...
   Pishov ne poproshchavshisya... Nevzhe zh i pobachitisya ne dovedet'sya? A shcho zh  iz
neyu bude?
   Sumna ta neradisna zbigla zima, ne bulo radisnishe j  povesni.  Sonce  z
neba smiºt'sya, a v Levantini ryasnim doshchem sl'ozi kapayut';  kvitki  radisno
vitayut' zhittya molode, a bidolashna  svoº  zhittya  proklinaº...  Divchata  nad
richkoyu vesnyanok vigukuyut',  i  daleko-daleko  nesut'  ¿h  golos  lepetlivi
hvili; a bezshchasnij Levantini ne do  spivu,  v  ne¿  odna  dumka  -  tyazhka,
pekucha...
   Tak, vona povinna stati matir'yu.
   Matir'yu! Ne matir'yu, shchaslivoyu svo¿mi dit'mi, ne  druzhinoyu,  radisnoyu  z
svogo cholovika, hazyajkoyu u vlasnij  hati!..  Oh,  yake  ce  velike,  velike
shchastya! Ale ne takoyu vona bude.
   Ne pishatisya vona bude svoºyu ditinoyu pered lyud'mi,  a  hovatisya  z  neyu,
ochej ne smiyuchi zvesti na lyudej!
   Sorom!.. Gan'ba!..
   A za vishcho? Nevzhe ce takij velikij, neproshchenij  grih?  Hiba  to  ne  bog
izrobiv tak, shcho divchina staº zhinkoyu, matir'yu? YAkbi bog hotiv, shchob u  samih
til'ki vinchanih buli diti, to vin bi tak i zrobiv. A to zh ne zrobiv! Za shcho
zh lyudi karayut', gluzuyut', znushchayut'sya?
   Levantina ne mogla zrozumiti, ne mogla najti vidpovidi na  ti  pitannya,
til'ki muchilas' ¿mi tyazhko, muchilas' uzhe samimi dumkami  pro  te  liho,  shcho
malo shche prijti, vpasti na ne¿.
   A liho jshlo pomalu, ne pospishayuchis',  ale  ne  perestayuchi  nablizhatisya,
neminuche, nevblaganne. Bidolashna shchodnya oglyadala, navit' miryala poyasom svij
stan i plakala, plakala... Skoro vsi vzhe pobachat'!..
   Vona togo ne znala, shcho cikavi davno vzhe pobachili, davno vzhe  pleli  pro
ne¿ vsyachinu. Ne znala, azh poki sama pochula odnogo  razu.  Rozmovlyalo  dvoº
divchat na vulici j ne pomitili, yak vona nablizilas', bo temno  bulo.  Vona
pochula, yak Himka kazala:
   - Glyadi, shchob i z neyu ne bulo tak, yak z Levantinoyu!
   - A shcho? - popitala Vustya.
   - Oto, durka! Hiba ti ne pomitila?
   - Abo zh ni!
   - Tak zmarnila z oblichchya, a stan yakij povnij - skoro  hoditime,  yak  ta
kopicya.
   Tikala vid ¿h, zemli pid soboyu  ne  chuyuchi,  i  ridala  tyazhko,  strashno,
zabivshis' golovoyu v solomu v tij samij povitci.
   Gospodi! Nevzhe vin pokinuv ¿¿? Na potalu vorogam, na glum,  na  gan'bu!
Hoch bi rozpitati kogo pro jogo, hoch bi dovidatisya - de vin, shcho vin?
   Nezabarom na seli pochali rozkazuvati, shcho Romana v gorodi nema,  shcho  vin
pokinuv svij kraj zovsim, a po¿hav na sluzhbu v toj gorod, de buv soldatom.
Spliv htos', yak zvichajno pletut'sya sered lyudej usyaki nepravdivi zvistki. A
Levantina ponila tomu viri.
   Ot teper vona znaº, shcho pokinuv, zabuv. Koli tak  daleko  pishov,  to  ne
vernet'sya.
   A mozhe... Mozhe, tak trapilos', shcho tut nide ne mig roboti znajti,  musiv
podatisya azh tudi, de jogo znayut' i dadut' robotu. Todi vernet'sya i  viz'me
Levantinu.
   Hoch bi yak beznadijno vse stoyalo, a lyudina zavsigdi silkuºt'sya  vderzhati
v sebe hoch krihtinu malen'ku nadi¿, tih  solodkih  pahoshchiv  zradlivih,  shcho
zavertayut'  nam  golovu,  shchob  mi  ne  tak  gostro   pochuvali   morduvannya
nevblagannogo, nemiloserdnogo zhittya.
   A chas minav. Bachili vzhe vsi  Levantinine  liho.  Divchina  hovalasya  vid
lyudej, ale vid hazyajki ne mogla shovatisya. Uzhe ¿j ta shchodnya vichituvala.
   Nablizhalis' zhniva. Levantina povinna bula v'yazati.
   Odnogo razu vvecheri vona pishla v hizhku shchos' uzyati. Vraz pochula  gostrij
strashnij bil', shcho pronizuvav uves' zhivit i krizhi. Tak zabolilo,  shcho  ledve
vstoyala. Ale til'ki na mit', bo zaraz zhe j perestalo.
   Levantina  zrozumila,  shcho  pochinaºt'sya  vono,  te,  strashne.  Hoch  vona
poperedu znala, shcho ce neminuche, shcho vono vzhe nablizilosya, ale dumka, shcho  ce
bude os' zaraz, c'ogo vechora, shcho vzhe pochalosya, obnyala  ¿¿  mov  ognem.  Ne
dumayuchi, ne rozbirayuchi, shcho robit', Levantina kinulas' z hizhki, viskochila z
dvoru j pobigla azh na drugij kinec' sela.
   Bigla, nichogo ne tyamlyachi, ne bachachi, sered temryavi. I vraz pochula znovu
toj bil', shche strashnishij, zahitalas' i vpala, ne vderzhavshisya  vid  shvidkogo
bigu. Upala prosto zhivotom na yakus' kolodu, shcho lezhala pid hatoyu... Malo ne
zomlila z bolyu.
   Na shchastya, nihto ¿¿ tam ne pobachiv. Ochutivshis', pidvelasya i poplentalas'
uzhe pomalu. Sama ne dumayuchi pro te, yakos' zabigla vona azh na toj kutok, de
zhila stara baba Olijnichka, ¿¿ hreshchena mati. Piznavshi ¿¿  hatu,  vvijshla  v
sini i ne zvazhuvalasya jti dali.
   -  Hto  tam?  -  zapitala  baba   z   hati   i   zaraz   zhe   vidhilila
dveri.Levantino!.. CHogo ce ti hovaºshsya? Levantina vstupila v hatu i  vpala
babi do nig:
   - Matinochko-golubochko!..
   Novij bil' perepiniv ¿¿ slova...
   Vnochi Levantina porodila kvolu dochku...
   Struchiha dovgo dozhidalasya z hizhi Levantini i ne mogla dizhdatisya.
   - A vzhe meni cya proklyatushcha divka!  Pide  ta  j  sidit',  bodaj  ti  tam
kamenem sila! Oj, pidu zazhenu tak, shcho azh spotikatimet'sya!
   Pishla, ale hizhka stoyala vidchinena, a Levantini ne bulo. Struchiha pochala
gukati,- ne ozivaºt'sya.
   - Mabut', pobigla na vulicyu! Til'ki j spravlyaº  pobigunci!  Bodaj  tobi
nogi poplutalo!
   Lyagla spati, lyutuyuchi i prisyagayuchis' odlatati zavtra Levantinu tak,  shchob
dovgo zgaduvala. Ale i vranci Levantini ne bulo. Sipala todi  prokl'onami,
mov gorohom z resheta:
   - A, idolova bajstryucha poroda! Same pered zhnivami kinula, suchogo vivodu
divka! Bodaj ti skrutilasya i krug svitu pishla, yak ti vid mene  pishla!  SHCHob
tobi ruki pokorchilo ta posudomilo, yak ti meni robotu kinula!
   - Kogo ce vi tak klenete, kumo? - ozvalasya z vulici do Struchihi ¿¿ kuma
Vivdya.
   - A kogo zh, yak ne tu svitopoganku Levantinu, bodaj bi ¿¿ vsyu  bolyachkami
vzyalo? Pokinula mene same v zhniva.
   - Ege, vzhe j ne vernet'sya, kumo! - vidkazala  Vivdya.-  Kazhut',  u  babi
Olijnichki z dochkoyu lezhit'.
   - Ta nevzhe? Ot ya zh ¿j dam!.. I hoch robota azh krichala, a Struchiha tak  i
metnulas' iz dvoru.
   - Kudi ti, durna? Kudi? - krichav Struk, ale ne pomagalo:  rozpalivshisya,
baba bigla vuliceyu yak skazhena. Struk podivivsya ¿j uslid, plyunuv:  -  Nu  j
bisovogo zavodu!.. Z gadyuchih spinok izshita!..
   A Struchiha tim chasom uzhe bula daleko. Vbigla do Olijnichki v  hatu  taka
lyuta, shcho zabula j pozdorovkatisya z gospodineyu. Levantina lezhala  na  polu,
bilya ne¿ ditina. Staren'ka suhorlyava babusya poralas' po hati.
   - A, ti tut, golubochko! - zashipila  Struchiha  do  Levantini.-  Bach,  yak
po-pans'komu vilezhuyut'sya! Lyudyam zhniva, a voni vidpochivayut',  nazhiruvavshisya
z panichem, ta z lyal'kami pan'kayut'sya? SHCHo zh, panicha chi pannochku - yaku  cyacyu
nabigali? Bodaj bi vono tobi popuhlo!
   - Os' sluhajte, Sekleto,-  ozvalasya  do  ne¿  povazhno  babusya.-  Vi  ne
krichit' tak! Ce vam ne svoya hata, a chuzha. Ta j ditini ne zajmajte, bo vono
vam nichim ne vinne. Vono yak yangolyatko, a vi do n'ogo  z  nechistim  slovom.
Os' yak viduzhaº Levantina, todi vzhe z neyu  budete  govoriti.  A  teper  abo
sidajte ta gomonit' po-lyuds'komu, abo jdit' sobi z bogom!
   - A bodaj bi vas usih  liha  godina  zabrala!  -  kriknula  Struchiha  i
prozhogom kinulasya z hati, gryuknuvshi dverima tak, shcho j shparuni posipalis'.
   Uzhe zh i layala vona Levantinu kozhnomu, z kim strivalasya cimi dnyami! Babi
pohituvali golovami j kazali:
   - Bozhe mij, yakij svit nastav! Take molode, a take neposhtive! YAk mi buli
molodi...
   I voni pochinali hvalitisya, yaki to voni garni ta zvichajni buli  zamolodu
i yak todi vse dobre bulo, a ne tak,  yak  teper,  shcho  parubok  iz  divchinoyu
til'ki morgnuli odne na odnogo - vzhe j ditinu naryadili.
   Sudili Levantinu, gluzuvali z ne¿, a takih, shcho zhalili, bulo malo. ZHaliv
i parubok odin.
   Cej odin buv Zin'ko.
   Nesmilivij z divchatami, tak vin i ne zvazhivsya todi zanyati Levantinu,  a
tam zanyav ¿¿ Roman. Nochuyuchi chasom iz nim udvoh, vin pomitiv, shcho toj kudis'
unochi hodit', a odnogo razu pobachiv jogo z Levantinoyu i  zrozumiv,  shcho  do
ne¿ same protoptav Roman stezhku.
   I jomu zrobilosya zhalko j sumno...
   A dali pochali pro Levantinu ta pro Romana govoriti  vsyachinu,  nadto  yak
toj pishov z sela. Zin'ko pochuvav, shcho c'omu mozhe buti j pravda, i znov jomu
stalo sumno j zhalko divchini. Strivshi ¿¿ odnogo razu samu, hotiv pogovoriti
z neyu. Ta vona zasoromilasya, shchos' nashvidku vidkazala i vtekla. Z togo chasu
obminala jogo.
   A teper vin dochuvsya, shcho stalosya. I sam ne znav cherez vishcho, a obnyav jogo
takij  zhal',  mov  za  sestroyu  ridnoyu.  Propala  divchina!  Zagrizut'  ¿¿,
zaklyuyut'. I yak zhe ne grih Romanovi, shcho zanapastiv ¿¿? Zanapastiv i  kinuv,
bo ce vzhe vidko, shcho vin do ne¿ ne vernet'sya. Za shcho zagine molode, nichim ne
vinne zhittya divoche? Jomu b krasuvatisya ta pishatisya, yak kvitci  pid  teplim
sonechkom, a ot zhe musit' ginuti.
   I dedali Zin'kovi vse zhalchishe ta zhalchishe Levantini bulo.  I  nemov  use
krashchoyu ta dorozhchoyu vona jomu stavala. Vin i sam ne znav, chogo ce jomu tak,
shcho vin ne spit' nochami i vse dumaº pro  Levantinu.  Dumaº,  yak  bi  lihovi
zapobigti, yak bi ¿j dopomogti... Ale yak bi zh? Koli b vin znav!
   Piti v gorod, znajti Romana, rozkazati jomu pro  vse,  posoromiti,  shchob
vin vernuvsya ta vzyav ¿¿? Takij Roman, shcho posluhaºt'sya! Nichogo  z  togo  ne
bude! Ta kazhut' zhe, shcho jogo j nemaº v c'omu gorodi, shcho vzhe podavsya kudis'.
   A bez jogo - hto teper ¿¿ viz'me? SHCHe dobre, koli znajdet'sya yakij starij
udivec' z kupoyu ditej, to hoch za ¿m poneviryatimet'sya. A to j togo ne bude.
Bo hto zh takih bere?
   Ale zh hiba to po pravdi? Hiba vona taka negarna divchina? Hiba c'ogo  ne
mozhe buti z kozhnoyu? A vona zh  shche  j  sirota:  nikomu  bulo  ¿¿  doglyanuti,
naputiti, osteregti. Mozhe, vona bagato lipsha, nizh yaki divchata, shcho  chesnimi
zamizh pishli, til'ki shcho ponyala viri takomu... Dak chomu zh  bi  ne  znajshovsya
takij cholovik, shcho vzyav bi ¿¿?
   Tomu, shcho ne vsi tak dumayut', yak vin.
   Nu, a vin dumaº tak, yak treba, to... CHomu b vin ne mig ¿¿ vzyati?
   Vin pochav dumati pro ce, i chogo  ne  moglo  zrobiti  molode  paruboc'ke
pochuvannya, te robiv teper glibokij lyudyanij zhal'...
   Ale zh vona lyubit' Romana! CHi lyubit' zhe? Teper, yak  uzhe  pobachila,  yakij
vin ºst'?
   Zin'ko mig bi buti shchaslivij z neyu, ta j ¿j bulo b dobre.
   A smiyatimut'sya z n'ogo?
   Ot tak! A hiba ne smiyut'sya z togo, shcho vin gorilki ne p'º?
   I dedali vin dumav, to vzhe bil'she j bil'she jomu  zdavalosya,  shcho  tak  i
treba zrobiti.
   Dovidavshisya, shcho Levantina vzhe vstala z pologiv, vin perechasuvav  kil'ki
dniv, a todi pishov do ne¿.
   Babi Olijnichki v hati ne bulo, yak Zin'ko tudi prijshov, a Levantina same
spovivala ditinu. Pobachivshi parubka, strashenno zbentezhilasya, pochervonila i
ne znala, shcho ¿j robiti j kazati.
   - Zdorova bula. Levantine! - promoviv do ne¿ Zin'ko, ale v  ne¿  til'ki
gubi zavorushilisya, shchob odpovisti  na  privitannya,  a  vimoviti  nichogo  ne
mogla.
   - A shcho, babi nema doma? - pitav dali parubok.
   - Nema...ledve vimovila divchina.
   - To j dobre: meni ¿¿ j ne treba, bo ya prijshov ne do ne¿,  a  do  tebe,
Levantine...
   Levantina pochervonila shche duzhche, ¿j chogos' stalo tak niyakovo  pislya  cih
sliv, shcho vona ladna bula b kriz' zemlyu piti.
   - Sidajte!..proshepotila, ne divlyachis' na  n'ogo,  i  ne  vidhodila  vid
polu, nahilivshis' nad ditinoyu, mov use ¿¿ spovivala. A Zin'ko .j  sobi  ne
znav, yak jomu pochati, i sidiv movchki: pochuvav, shcho  tak  zhe  ne  mozhna,  shcho
musit' zhe ozvatisya, a ne znav yak. I vraz, nespodivano sobi samomu, vstav i
pidijshov do Levantini.
   Vona stoyala spinoyu do n'ogo j ne obernulasya, til'ki golova ¿j shililasya
shche nizhche.
   Zin'ko stav bilya ne¿, i voni vdvoh nahililisya nad malesen'kim zmorshchenim
lichkom  novo¿  na  sviti  lyudini.  Vona  spala,  yakos'  zhalibno,   bolisno
skrivivshisya.
   - Levantine, hochesh, shchob ya buv jomu bat'kom?
   Vona pochula cej trohi tremtyachij golos, ci divni zadlya ne¿ slova, ale ne
mogla shche ¿h zrozumiti. A vin kazav dali:
   - YA budu jomu takim bat'kom, movbi ce moya ridna ditina bula.  YA  nikoli
tobi ne zgadayu... YA tebe lyubitimu j shanuvatimu... Pidesh za mene?
   Vona vzhe glyadila  na  jogo,  vse  shche  ne  rozumiyuchi  togo  divovizhnogo,
nechuvanogo, nespodivanogo, shcho vin kazav. I vidrazu zrozumila.
   - Ni, ni! - skriknula, ostupayuchis' nazad.- YA ne hochu! Ne hochu!
   I prostyagla popered  sebe  ruku,  mov  oboronyayuchis'  od  jogo.  A  vin,
zdivovanij, urazhenij cim gostrim i nespodivanim "ni", ne znav  shcho  kazati,
movchav kil'ka mit', azh poki znajshov slova:
   - Levantine, hiba ya tobi takij nelyubij? Hiba ya tebe koli pokrivdiv chim?
Ne pokrivdzhu j todi, yak budesh meni druzhinoyu. Podumaj, Levantine, yake  tobi
zhittya bude - pokinutij divchini z ditinoyu! A  pidesh  za  mene,  budesh  meni
zhinkoyu - ya slova ne dam pro tebe skazati. Budesh gospodineyu, yak i vsi.
   Golosnij plach, ridannya ozvalosya na ti  slova.  Vona  plakala,  pripavshi
jomu do plecha, obnyavshi jogo, mishayuchi slova z sliz'mi. A vin prigornuv ¿¿ i
sluhav ti beznadijni slova, bil'sh ugaduyuchi, nizh chuyuchi ¿h sered plachu:
   - Zinechku, bratiku ridnesen'kij! Ne mozhu ya tobi buti druzhinoyu!..  To  v
tebe serce zolote, dusha tvoya svyata... A de zh meni tobi druzhinoyu buti? Ta z
tebe lyudi smiyatimut'sya, prosvitku tobi ne bude... bratovu pokritku vzyav...
   - SHCHo meni do lyudej?.. Haj lyudi shcho hochut' govoryat',  abi  meni  ti  lyuba
bula. A krivditi tebe ya ne dozvolyu nikomu.
   - Ta lyudyam rota ne zamazhesh... kazatimut', shcho shochut', bo na mene  teper
vil'no kazati... Ne hochu ya, shchob cherez mene svit  sobi  zav'yazav!..  Viz'mi
sobi divchinu garnu, chesnu,- vona tobi bude druzhinoyu...
   - Ti meni milisha za vsih.
   Perestala plakati, vipruchalasya z ruk...
   - Syad', Zin'ku, syad' tam! Ne zajmaj mene! Siv na lavi.
   -  To  tvoº  serce  dobre  ozivaºt'sya,   tak   kazhe.   Haj   tebe   bog
blagoslovit'!.. SHCHastya z  lyuboyu  druzhinoyu  dast'!..  A  mene,  bratiku,  ne
zajmaj! Moº vzhe propalo... Druzhinoyu tobi ne budu... nikoli... Til'ki  rano
j vechir molitimus' za tebe.
   Stoyala yak bil' bila, til'ki ochi veliki j  gliboki  syali  yakims'  divnim
syaºvom na shudlomu, zmarnilomu oblichchi...
   A vin umovlyav ¿¿, silkuyuchisya dobrati sliv takih, shchob zajnyati  ¿j  serce
zgliboka. I zajmav, zajmav tak gliboko, shcho, mozhe, j sam togo ne  znav  yak,
ale ne mig ¿¿ slova poboroti.
   Z tim pishov z hati.
   A vona, sama zostavshisya, pohililas' na pil,  pripala  do  ditini  ta  j
zanimila... til'ki zdrigalosya tilo, znemozhene hvoroboyu  j  pekuchim  gorem,
til'ki bolila dusha tak, yak shche nikoli ne bolila, mov proshchalasya z usim, shcho º
krasnogo ta yasnogo v zhitti, z usima pahoshchami, teplom i svitom jogo...
   Zin'ko jshov i dumav pro te, shcho jomu robiti. Ne lyubiv pokidati togo,  shcho
pochinav.  Postanoviv  perecha-suvati,  poki   Levantina   zaspoko¿t'sya   ta
rozdumaºt'sya, pobachit', shcho tak  lipshe,  yak  vin  kazhe.  A  tim  chasom  mav
poraditisya, pogovoriti pro ce z bat'kom.
   I nezabarom,  buvshi  z  nim  na  samoti,  zagovoriv,  shcho  hoche  svatati
Levantinu.
   - YAk to? - spitav starij Sivash, divuyuchisya. Zin'ko pochav rozkazuvati, yak
i shcho vin pro ce dumaº... Starij azh rozserdivsya:
   - SHCHo ce ti, sinu, vigadav? Hiba zh tak godit'sya? CHi tobi  nema  otec'ko¿
dochki, shcho ti yakus' hvojdu z ditinoyu beresh?
   - To vasha onuka, taya ditina, tatu.
   - SHCHo ti meni vibivaºsh ochi tiºyu onukoyu? Hiba ya ¿j veliv Romana  do  sebe
puskati? A tobi grih velikij, shcho ti nadumav bratovu pokritku brati.
   Uvijshla mati, dovidalasya, pro shcho mova, i shche girshe nadalasya na Zin'ka:
   - I ne vigaduj meni! I sluhati togo ne  hochu!  I  ochi  mo¿  na  ne¿  ne
divlyat'sya! Poki ya v hati - vona v hati ne bude.
   Zin'ko pochinav serditisya:
   - Vam hochet'sya bagato¿ sobi nevistki, a pro te ne dumaºte, shcho nam  usim
treba dbati, shchob Romaniv grih spokutuvati, zanapashchenu divchinu obryatuvati.
   - Nihto ¿¿ ne zanapashchav! - ostupalasya za Romana  mati.-  Sama  do  jogo
bigala. Koli nabigala, to nehaj z tim i pan'kaºt'sya, a v mo¿j hati ne bude
¿¿!
   - YAkbi ¿¿ Roman brav,- ozvavsya bat'ko,- ya ne to ne boroniv bi  jomu,  a
shche j zveliv bi. Mozhe, vona meni j ne pid misli, ta vzhe koli  tak  stalosya,
to treba. A tobi ne godit'sya, grih!
   - Grih? - skazav Zin'ko.- Niyakogo, tatu, griha tut nema. Grih  pokinuti
pokrivdzhenu divchinu na potalu lyudyam;  a  zrobiti  ¿j  dobro,  pokriti  tuyu
krivdu - ce ne grih.
   - Avzhezh! - rozserdivsya Sivash.- Ti znaºsh! Mudri taki porobilisya,  shcho  za
bat'kiv rozumnishi. Spokonviku grihom bulo, a teper uzhe v vas dobrom stalo!
   - Ne vse, tatu, te pravda, shcho spokonviku pravdoyu sered lyudej slavleno.
   - Cit' uzhe krashche! Ne dratuj mene! Ne za nas vono  stalosya,  tak  ne  za
nas-i perestane. A ti meni te j z  dumki  vikin',  bo  ya  togo  nikoli  ne
popushchu!
   Zin'ko pobachiv, shcho bat'ko vzhe zagnuvsya, to  teper  ne  perevazhish  jogo.
Nadumav poki movchati, a samomu svoº¿ dumki ne kidati.
   A tim chasom u  Levantini  novij  buv  klopit:  ditina  nezduzhala.  Baba
Olijnichka kazala, shcho ce, mabut', togo, shcho Levantina todi  vpala.  Vono  do
togo j pidhozhe bulo, bo ditina kvolilasya j kvolilasya  ta,  vizhivshi  til'ki
dva tizhni, j umerla.
   Levantina jshla za malen'koyu trunoyu  i  plakala  girko.  Bo  ce  vzhe  ne
divchina bula, shcho ¿j ditina svit zav'yazala, a bula ce v tu mit'  uzhe  mati,
shcho vtratila chastku samo¿ sebe...
   Drugogo dnya vvecheri Levantina  pishla  do  Strukiv.  Uvijshla  v  hatu  i
nesmilivo stala bilya poroga. Sim'ya same vecheryala, i za stolom sidila  nova
najmichka. Ta Levantina j sama  ne  hotila  zhiti  v  Strukiv,  a  za  inshim
prijshla.
   - A, zdorova! CHogo  tobi?  -  vidkazala  Struchiha  ne-prihil'no  na  ¿¿
zdorovkannya.
   - Prijshla vam podyakuvati za sluzhbu, titko, ta shchob  vi  meni  groshi  mo¿
viddali.
   - YAki groshi?
   - A za vami zh mo¿h zaroblenih shist' rubliv.
   - Ba, yaka shvidka! Pokinula same v zhniva, ya povinna bula za dorogu  cinu
najmati, a teper shche j groshi pravit'! Nema v mene tvo¿h groshej!  YAki  buli,
to vsi pishli na dorogu cinu ocij divci.
   To bulo pravda, shcho Struchiha poºdnalasya z novoyu najmichkoyu  dorozhche,  nizh
iz Levantinoyu, ale zh vona ne hotila pam'yatati, shcho na vs'omu seli nihto tak
deshevo ne zhiv, yak u ne¿ Levantina.
   - Titko,ozvalasya divchina,- a bog zhe bachit'!
   - SHCHo ti meni tim ochi vibivaºsh? Ich, yaka yazikata zrobilasya, yak z panichami
zaznalasya! Idi sobi, jdi vidkilya prijshla!
   Struk rozserdivsya:
   - SHCHo ti spravdi, stara, vereduºsh? Koli divchina zarobila, to viddaj! Nu,
vidverni tam, shcho pereplatila Gapci, a to viddaj!
   Struchiha pochala znovu vereshchati, ale Struk sam vijnyav tri  karbovanci  j
viddav Levantini. Tim i zdobrila divchina zamisto shist'oh.
   "Pidu ya z c'ogo sela! - dumala Levantina,  vertayuchis'  do  babi.-  Pidu
svit za ochi! Til'ki tut i º dobrih lyudej, shcho mati hreshchena ta Zin'ko, a  to
hoch bi vono vse j zavalilosya, opriche cerkvi bozho¿! Pidu, de znajdu robotu,
to tam i stanu".
   Viprohala sobi v volosti bileta, zaplativshi za n'ogo dva  karbovanci  z
svo¿h tr'oh, poklonilasya v nogi materi hreshchenij, za lasku j pomich dyakuyuchi,
ta j pishla.
   Vijshla z sela, stala, ozirnulasya. A na nebi same  sonce  shodilo  ta  j
sipalo zolotim svo¿m prominnyam i na hatki bilen'ki, i na verbi kucheryavi, i
na dalekij temnij gaj, i na shiroke pole... I vse, shcho spalo  abo  shche  sonne
bulo, nerozburkane, nabiralosya sili, zhvavosti i ozivalosya do moguchogo, bez
krayu visokogo j bez krayu  zhivotvorchogo  svitila  tisyachma  ruhiv,  golosiv,
pahoshchiv, kol'oriv... Mov zemlya  zdrignulasya,  i  zablishchali,  j  zapleskali
hvili svitovogo zhittya...
   Til'ki v dushi v Levantini nishcho ne ozvalosya radisnim  golosom,  nishcho  ne
prokinulosya, oprich ishche bil'shogo bolyu.
   Poglyanula na selo.
   - Ne zaznala ya v tobi  shchastya-doli,  til'ki  slizon'kami  stezhechki  svo¿
zrosila. Nehaj ti stezhechki zelena ruta pokriº, a ocya doroga do tebe ternom
zaroste, shchob i noga moya syudi na stupala bil'she!
   Pishla ne ozirayuchis'.
   V
   A tim chasom, poki Levantina borolasya z svo¿m lihom, u Diblyah buv rozruh
velikij i zakolot. Zrodu-zviku ne chuti, shchob  tak  konej  kradeno!  Buvalo,
zvisno, shcho koli-ne-koli i vkradut'... ta j  to  buvalo  na  stepu:  hlopci
pasut', ne doglyanut', a vono j povede. A teper ce liha godina ta neshchasliva
nastala! De zh taki! Prosto v dvir idut', berut' koni - zamalim ne  z-pered
ochej - ta j vedut'. I ne  mozhna  j  spiniti,  strashno:  usyake  zgaduº,  shcho
stalosya z didom-stukachem: provalili golovu, ta j uzhe. Vono did ne vmer, ta
dobre zh,_ shcho nezruchno vdareno. A to j kayuk didovi buv bi. I to z misyac'  u
likarni prolezhav, ta j teper kvolit'sya. A boronitisya yakos' treba. Bo de  zh
taki! Til'ki cholovik zib'ºt'sya, styagnet'sya na tu konyachku goryushnu, a vzhe ¿¿
j nema, j nema. Ne mozhna bidolashnomu v pera vbitisya.  On  uzhe  v  skil'koh
zabrano koni: u Sivashiv troº, u  Homenka  dvoº,  u  Gric'ka,  u  Oksena...
Rujnuyut', ta j godi, proklyati konovodi! Uzhe j zasidali na nih, i  steregli
- ne posoblyaºt'sya. I ne znati hto,- hoch bi vidav cholovik, de shukati. A  to
yak ukrali, to vzhe j pishi propalo.
   Najbil'she za vsih klopotavsya Denis. Ta j bulo chogo!  Skil'ki  pracyuvav,
dbav, shchob zbitisya na dobri koni: zbivsya, pridbav i - ot tobi, maºsh! V odnu
nich - yak voda vmila!.. Pislya kradizhki vin azh plakav z zhalyu j zo zlosti.  I
dosi yak zgadaº, to tak serce vognem i viz'met'sya. A nadto shche... odno... Ta
c'ogo vin nikomu ne kazav, ne priznavavsya... sam sobi  dumav  do  slushnogo
chasu.
   U golovu zahodiv, mirkuyuchi, shcho b jogo zrobiti.
   Nareshti jomu taki poshchastilo.
   Pislya togo yak ukradeno konya v Oksena, to na yakij chas zatihlo bulo,-  azh
poki lyudi zabulisya trohi ta ne tak uzhe konej  beregti  stali.  A  vzhe  tak
pislya zhniv ukradeno znovu paru dobrih  konej  u  Denisovogo  kuma  Tereshka
Tonkonozhenka. Skoro Denis pro halepu dochuvsya, zaraz pishov  do  n'ogo.  Kum
takij, yak hmara. Pochav jogo Denis rozvazhati, a dali kazhe:
   - Ot shcho, kume! Skil'ki lyudi ne shukali konej, nihto dosi ne znahodiv.  A
mi davaj take zrobimo. ª v CHornousi znahar Gostroglyad. Kazhut', shcho do  jogo
bagato lyudej hodit' vorozhiti, yak koni abo voli propadut', to yak skazhe  de,
to tam i najde cholovik.
   - Ta nevzhe? - zradiv Tonkonozhenko.
   - ¯j-bo, pravda! Ugadaº, mov tam buv. Hodim do jogo!
   - A shcho zh jomu treba nesti?
   - Groshej. Kazhut', shcho treba polozhiti skil'kis' tam rubliv.
   Kum Tereshko shviden'ko vbravsya, vzyav groshej  ta  j  u  dorogu  vdvoh  iz
Denisom. Poki jshli do CHornousa, to Denisa brala strashenna neterplyachka,  shche
bil'she, nizh Tonkonozhenka: shcho to skazhe znahar?
   Uvijshli v CHornous, zaraz cholovik voli zhene,  voni  jogo  j  pitayut'  za
Gostroglyada.
   - A nashcho vam? CHi ne koni shukaºte?
   - Avzhezh, ne shcho! - I voni  pochali  jomu  rozkazuvati  pro  svoº  liho  i
pitati, chi mozhe tut Gostroglyad dopomogti.
   - Takij ne mozhe! YAk skazhe, to yak uv oko vlipit'! Takij  znahar,  shcho  na
vsyu okrugu. Spershu vin tak pomagav lyudyam - od hvorobi toshcho, a ce vzyavsya  j
za zlodi¿v vorozhiti. Narod do jogo tak plavom i plive, bo  yak  skazav,  shcho
ni, to vzhe ni, a yak skazav, shcho bude, to vzhe v tebe koni doma.
   Balakuchij dyad'ko zalyubki rozkazuvav,  yakij  garnij  znahar  Gostroglyad.
Jomu do vpodobi bulo, shcho v ¿h u seli ta zhive takij  velikij  cholovik,-  ot
cilkom tak, yak gorod tam yakijs' hvalit'sya inodi svo¿m slavetnim uchenim, chi
shcho. A nashi podorozhani zalyubki jogo sluhali i z velikimi  nadiyami  pidijshli
do znaharevo¿ hati. U hatu vstupili ne to z povagoyu do  ne¿,  a  z  deyakim
navit' strahom.
   Uvijshli v hatu - znahar  mov  i  ne  chuº  ¿h,  i  ne  glyane.  Nesmilivo
postavali bilya poroga j promovili:
   - Zdorovi buli, dyad'ku!
   Znahar ni pari z ust, mov nikogo i v hati nema. Obom gostyam stalo yakos'
motoroshno. Stoyali i nesmilivo poglyadali na divnogo hazya¿na. CHolovik ishche ne
starij, z nevelichkoyu borodoyu ruden'koyu, v chumarchini. Bere zillya i  zv'yazuº
puchechkami. Pozv'yazuvav use, shcho bulo na stoli, zlozhiv dokupi.  Todi  glyanuv
na ¿h.
   Glyanuv - i Denis odrazu zrozumiv, za  shcho  Gostroglyadom  jogo  prozvano:
takij u n'ogo poglyad, shcho yak zirne, to tak tebe j projme vs'ogo.
   - A, zdorovi, dyad'ki! SHCHo skazhete?
   - Do vasho¿ milosti,- gosti vklonilisya.
   - Sidajte ta kazhit'!.. Hoch  ya...-  pripinivsya  i  tak  pil'no  na  oboh
poglyanuv,- i znayu, chogo vi prijshli, ta vse zh kazhit'.
   Posidali. Tonkonozhenko pochav rozkazuvati.  Gost-roglyad  sluhav  movchki,
inodi til'ki pokivuyuchi golovoyu, mov potakuyuchi.
   Visluhav, podumav...
   - Posid'te tut, a ya pidu podivlyus'. Pishov z hati. Dozhidayut'sya  kumi,  i
kozhna hvilina togo dozhidannya za godinu ¿m, mabut', zdaºt'sya. A znahar  use
ne jde ta j ne jde.
   Ripnuli dveri, Denis iz kumom zdrignulisya. Uvijshov znahar,  siv  movchki
za stil, podumav...
   - Tak-tak-tak... Odna konyachka bula gnida, z lisinoyu na lobi?
   - Vona! - skriknuv Tonkonozhenko.
   - Na perednih nogah michki bili?
   - ¯j-bo, vona! - Tereshko azh zirvavsya na nogi: ne mig visiditi.
   A znahar spokijno ta bajduzhno kazav dali:
   - A drugij kin' voronij, dobrij kin'.
   - Oj, dobrij! - viguknuv bidolashnij hazya¿n dobrogo konya.
   - Tak... Znayu, de tvo¿ koni. Mozhna znajti.
   -  Dyad'ku!  Bud'te  miloserdni!  Skazhit'   -   de!   YA   vzhe   vam   ne
pozhaliyu!..prohav Tonkonozhenko,  sturbovanij  nadiºyu  pobachiti  znovu  svo¿
koni.
   - Ta  shcho  zh...bajduzhno,  ne  pospishayuchis',  odkazav  znahar,-  mozhna  j
skazati... abi bulo za shcho.
   -  Ta  ya  hoch  i  zaraz  laden...  Kazhit'  -  skil'ki!   -   pospishavs'
Tonkonozhenko.
   - Dvadcyat' p'yat' karbovanciv polozhi - matimesh koni.
   - Oj, ce zh nachebto j dorogo bude! - zazhurivsya Tonkonozhenko.
   - A koni shche dorozhchi. Mabut', za kozhnogo rubliv po sorok dav?
   - Za odnogo sorok, a za drugogo sorok i tri.
   - Otozh bachish. A teper shche podorozhchali koni, to vzhe za ¿h  ne  visimdesyat
tri vzyav bi, a mozhe, j sotnyu. I ya zh ne mozhu  durno  robiti:  vono  j  meni
sto¿t'. Ta pro mene - yak znaºsh...
   Ustav i pochav znimati z kilochkiv zillya ta rozkladati na stoli, mov jomu
vzhe j bajduzhe pro Tonkonozhenkovi koni.
   ZHalko bulo Tereshkovi taku silu groshej davati.  Ta  bachiv,  shcho  inak  ne
pomozhet'sya. Sprobuvav shche potorgu-vatisya  z  Gostroglyadom,  dak  toj  i  ne
ozvavsya. Dovelosya vityagati groshi. Ne bulo z soboyu vsih, dak pozichiv  shche  v
Denisa. Tak-syak udvoh naskladali, polozhiv ¿h Tonkonozhenko na stil.  Znahar
mov i ne glyanuv na nih.
   - S'ogodni v nas p'yatnicya...- pochav kazati,- tak, otzhe, v ponedilok, yak
sonce zijde, pidesh u CHornij yar... Znaºsh?  Tam  budut'  tvo¿  koni  stoyati,
priv'yazani do velikogo duba, shcho roste posered yaru, azh na dni.
   - A yak ne budut'? - nesmilo spitav Tonkonozhenko, bo jomu stalo strashno:
a shcho, yak groshi propadut'?..
   - Kazhu, shcho budut', to budut',- serdito vidkazav znahar.- A koli ne jmesh
viri, to hoch i nazad groshi zaberi,- meni odnakovo. Til'ki vzhe todi j konej
tam ne pobachish.
   Tonkonozhenko zlyakavsya j zmovk.
   - Ta nikomu j slovechkom ne probovknisya, azh poki dodomu  koni  privedesh.
Todi komu hoch kazhi. A skazhesh ranishe, to j konej ne pobachish, i sam bidi  ne
minesh. CHuºsh?
   I tak podivivsya svo¿mi gostrimi, pronozuvatimi ochima, shcho Tonkonozhenkovi
mov poza spinoyu snigom sipnulo.
   Denis spitavsya:
   - A chi ne mozhna b, dyad'ku, tak, shchob i pro zlodiya dovidatisya -  hto  vin
takij º.
   - Ge!  CHogo  shotiv!  Bude  j  togo,  shcho  koni  znajdut'sya!  -  odkazav
znahar.Togo ne mozhna. Vono, skazati,  mozhna  j  te,  da  til'ki  todi  vzhe
povik-vichnij konej ne pobachish, bo vono tak, shcho abo  pro  te,  abo  pro  te
mozhna vorozhiti,til'ki pro odno.
   - Ta bog z nim! Meni vzhe hoch bi koni! - mahnuv rukoyu Tonkonozhenko.
   Poproshchalisya j pishli. ZHalko bulo groshej Tereshkovi, ta veselilo  hoch  te,
shcho koni znajdut'sya.
   Pishli nashi dodomu, a zgodom, slidkom za  nimi,  podavsya  j  Gostroglyad.
Uzyavshi palicyu, ta j pishov polyami ta gayami zillya zbirati.  Zbirayuchi  zillya,
dijshov do Gaponovogo hutora: vin zhe buv bilya dorogi z CHornousa v Dibli.
   - A shcho, klyuº? - spitav Gapon, uvivshi gostya v hatu.
   - Tonkonozhenkovi koni... Os' dvadcyat' i p'yat'...- Vin rozkazav pro  te,
yak prihodili Tereshko z Denisom.- Dvadcyatka vam, a p'yat' rubliv mo¿.  Nehaj
vashi hlopci vivedut' koni u CHornij yar,- tak,  shchob  na  ponedilok  na  shid
soncya buli tam priv'yazani do togo velikogo duba.
   - Otozh-to j bida meni, shcho koni vzhe ne v mene. Bo ya  znav,  shcho  do  mene
stanovij mav pri¿hati za dilom, dak ya, shchob  tihshe  bulo,  vidislav  ¿h  do
Labzi. Ta j z hlopcyami klopit: odin hvorij lezhit', a drugogo daleko poslav
za dilom.
   - SHkoda... YAkbi zh ya znav, to ya b inak yakos'...
   - Nu, ta darma! Meni treba po¿hati v gorod. To  perekazhu  YAroshevi,  shchob
hto z jogo hlopciv viviv koni.
   - Oto j dobre!..
   Priyateli rozijshlis'.
   A tim chasom Denis use dumav pro znaharya. Vin ne divuvavsya, shcho znahar  i
koni yaki vgadav, i vse znaº,-  bo  cherez  te  zh  vin  i  znahar,  shcho  mozhe
vgadati,- a divuvavsya, yak ce koni u CHornij  yar  potraplyat'.  De  voni  tam
viz'mut'sya? Hto ¿h tudi privede? Mozhe, zlodi¿ tam koni hovayut'? Dak  ni  -
nezruchno... Hiba sami pribizhat'? Ni, ne vipada, bo kazav znahar,  shcho  koni
budut' priv'yazani,- uzhe zh voni sami ne priv'yazhut'sya. A hto zh ¿h priv'yazhe?
   Ci dumki ne davali Denisovi spokoyu. A shcho, yakbi?.. A shcho,  yakbi  piti  ta
zahovatisya tam pomizh kushchami ta j dopil'nuvati - de koni viz'mut'sya?  Mozhe,
takim robom vikriv bi vin i konovoda. Oto bulo b dobre!
   Til'ki strashno! A shcho, yak to  nechista  sila  tudi  koni  privede?  Denis
boyavsya nechistogo, hoch i znav, shcho vid jogo legko  oboronitisya  hrestom.  Ta
hoch bi j ne nechistij, a sami konovodi, to hiba tih ne strashno?
   Ta hiba vzhe tak vin i popadet'sya? U tomu yaru mozhna tak zahovatisya, shcho j
ne pobachit' nihto. A to mozhna vdvoh iz  kumom  Tereshkom  piti  -  ohotnishe
bude. Denis pishov z cim do kuma, ale kum niyak ne hotiv pristati do n'ogo.
   - Ni, vzhe,kazhe,- yak znahar  skazav,  to  tak  i  zroblyu.  A  to  yak  ne
posluhayus', to j groshi propadut', i koni ne  vernut'sya.  I  ti,  kume,  ne
hodi, proshu tebe!
   Denis skazav, shcho ne pide, a sam svoº dumaº. Tak-syak subotu  perebuv,  a
yak prijshla nedilya, to nema jomu vpokoyu: mulyaº jogo toj CHornij yar. CHi  jti,
chi ne jti?
   CHi vzhe taki vin malen'kij, shcho bo¿t'sya piti? SHCHo bude, a vzhe pide!
   Uzhe koli hto koni privoditime, to ciº¿ nochi - pid ponedilok.  Vin  pide
zvechora.
   Bil'she nikomu vzhe vin ne priznavavsya. Doma skazav, shcho  pide  na  nich  u
CHornous za dilom,- vigadav uzhe tam  dilo.  Uzyav  z  soboyu  dobru  kiyuru  j
zavidna shche podavsya z domu. Poki dijshov do CHornogo yaru,  pochalo  vzhe  trohi
smerkatisya. Ozirnuvsya, glyanuv get' navkrugi polem - nide ni lyalechki.  Todi
tiho pishov u yar.
   Z polya CHornij yar zdavavsya prosto lisom, a yak uvijdesh u toj lis,  to  ce
bajrak glibokij. Dubi, kleni, osiki,  beresti  ta  vsyakij  chagarnik  gusto
porosli j pozchiplyuvalisya gillyam. Na poli shche bulo trohi vidko, ale tut bula
vzhe nich. Denis ishov pomacki,  nahodyachi  nogami  znajomu  vuzen'ku  stezhku,
rozhilyayuchi gillya rukami,  zaplyushchivshisya,  shchob  hoch  po  ochah  ne  hvis'kalo
vitami.
   Vin znav togo duba, de mali koni stoyati, i prostuvav do jogo. Ale  poki
dijshov, to dobre uves' vid  jomu  podryapalo.  Nareshti  vijshov  azh  na  dno
yaru,tut bula nevelichka progajl'ovinka, a posered ne¿ toj dub.
   Velike starezne derevo, chorniyuchi svo¿m  moguchim  stovburom,  rozkinuvshi
chepurno proti stemnilogo neba neruhome shatro sonnogo listya, stoyalo,  yak  i
poperedu, samotnº, i niyakih konej bilya n'ogo ne bulo.
   De zh bi jogo shovatisya tak, shchob use pobachiti, a  samogo  shchob  ne  vidko
bulo? Treba nedalechko. Pochav rozdivlyatisya j nezabarom iznajshov sobi  dobru
miscinu poblizu duba,  v  kushchah.  Zvidti  vidko  j  dub,  i  vsyu  malen'ku
progajl'ovinku. Vidkilya b shcho ne prijshlo do duba - vono Denisovih  ochej  ne
mine.
   Polozhiv bilya sebe kijok i  lig.  Hotiv  zakuriti,  ta  poboyavsya:  tyutyun
daleko chut', to shchob ne spolohati zlodiya. Terpitime vzhe.
   Nu, a shcho vin robitime, yak pobachit' zlodiya? Bida,  shcho  temna  nich.  YAkbi
povidnomu, to piznav bi - hto, chi hoch bi dobre rozdivivsya, koli nevidomij.
A to, yak na liho, i misyacya nema, i zirki za hmarami ne duzhe svityat'. Uzhe zh
ne spinish zlodiya ta ne spitaºshsya - hto. Pogano zrobiv Denis, shcho posluhavsya
kuma i nikomu ne skazav. Treba bulo zibrati cholovika p'yatero lyudej ta  tut
i zahovatisya, otodi b voni vzhe pijmali zlodiya. A tak ne bude dila.
   CHi ne vernutisya dodomu?
   Podumav trohi Denis. Ni,_ vzhe bude tut! Hoch pobachit', shcho  bude,  a  tam
uzhe znatime, shcho robiti.
   Holodne vnochishnº povitrya bulo v yaru zovsim vogke, i Denis azh izmerz  od
jogo. Na seli teplishe vnochi, dak vin i vdyags' u chumarchinu,  a  treba  bulo
dobru svitu vzyati. Ustav z zemli, pozastibavsya garnen'ko j siv,  zipershisya
spinoyu na yakijs' pen'. Raz u raz divivsya na progajl'ovinu j  na  dub,  ale
nichogo ne bachiv. Pochali vtomlyat'sya ochi.
   Po tomu klaptikovi neba, yakij vidko  bulo  Denisovi,  snuvalisya  hmari;
zirki to potopali u ¿h, to znovu virinali, ledve blimayuchi.
   "SHCHe doshch  bude,podumav  Denis.-  Ce  keps'ko:  zmerznesh  tak,  shcho  j  ne
visidish".
   Veliki dereva ponavisali nad ¿m svo¿m kudlatim  chornim  gillyam.  Tovsti
stovburi mrili v temryavi.  Zdavalosya,  shcho  yakis'  zdorovenni  lyudi,  yakis'
veletni pohmuri j strashni postavali navkrugi  movchki  i  poprostyagali  nad
Denisom svo¿ velichezni lapi, shchob jogo vhopiti. Ot same nad golovoyu navisla
taka lapa, shiroko-shiroko rozip'yavshi tovstyuchi volohati pal'ci-kigti. Til'ki
trohi nizhche - i vhopila b jogo. I vraz ti pal'ci  pochali  vorushitisya,  vsya
lapa shitnulasya, mov kidayuchisya vniz jomu na golovu. Denis hotiv  viskochiti
z-pid ne¿, ale tu zh mit' pobachiv, shcho vsi  ti  strashni  chorni  lapi  ozhili,
zakolihalisya   i   prostyaglisya   do   n'ogo,   vorushachi   svo¿mi   dovgimi
pal'cyami-kigtyami... Holodnij vazhkij strah pritis do zemli Denisa, ne davav
jomu  povoruhnutisya...  Zashelestilo,  zashumilo,  ozvalasya   navkrugi   vsya
temryava... SHCHe mit'...
   Denis zirvavsya na rivni nogi - i vraz rozviyavsya vves' toj strah. Til'ki
viter tiho shelestiv listom, kolishuchi viti. Denis zithnuv gliboko,  mov  shcho
vazhke z sebe skinuv, plyunuv, dumkoyu sam sebe vilayav, shcho tak perelyakavsya  z
durnogo rozumu, i znovu siv perehrestivshisya. Ne durno cej yar CHornim zvut':
u jomu j dereva strashni.
   A davno shche prozvano  jogo  CHornim.  Bat'ko  rozkazuvav,  shcho  kolis',  u
starodavnyu davninu shche, tut rozbijniki zhili, kishlo ¿h u c'omu yaru bulo.  Bo
todi tut ne takij lis buv,- ce vzhe jogo virubano teper. Buv takij lis,  shcho
j ne dolize nihto syudi, bulo. A voni, mabut', otut, same bilya c'ogo  duba,
j zhili, ti rozbijniki. To vden' u yaru sidyat', a vnochi na  zdobitki  jdut',
lyudej rozbivayut'. Perejmut', hto ¿de, ta j pograbuyut', a to tak i  vb'yut'.
A odnogo razu,  kazhut',  dak  ¿hav  pan  bagatij,  molodij  ta  z  molodoyu
paniºyu... vnochi... I same proz cej yar pro¿zdili. A rozbijniki j  viskochili
na ¿h. Pana zh ubili, a pani otaman rozbishac'kij, CHornij na prizvishche,  sobi
vzyav. Uzhe vona prohala-blagala, shchob vin ¿¿ ne brav, kazala, shcho j vikup  za
sebe prishle... Dak duzhe garna bula, zakohavsya v ne¿ otaman  pri  misyachnomu
syaºvi ta j poviv ¿¿ z soboyu v ocej yar. Vona spershu pruchalasya,  krichala,  a
dali j zatihla. YAk privedeno ¿¿ v yar, to bula shche nich, i otaman uzyav ¿¿  do
sebe v shatro. A rozbijniki spati polyagali, smiyuchisya ta zazdryachi otamanovi.
Poprokidalisya vden' - ne chut' otamana. Zazirnuli v shatro, azh otaman lezhit'
i kindzhal strimit' jomu v grudyah, a v drugomu kutku pani vdrodliva mertva:
sama sebe zarizala, otamana zakolovshi. Pohovali rozbijniki oboh tut u yaru,
a sobi vibrali novogo otamana. Dak shcho zh? Ne mogli vizhiti. YAk  nich,  tak  i
hodit'  mertva  pani,  hodit',  i  plache,  j  proklinaº  za  svoyu   nedolyu
rozbijnikiv. I takij strah ¿h uzyav, shcho voni pokinuli cej yar ta j  podalisya
kudis' daleko. A pani, kazhut',  shchoroku  tiº¿  same  nochi,  yak  zarizalas',
vihodit' z yami ta j ide bajrakom. Tiho-tiho jde, vsya v chornomu, ledve chuti
¿¿...
   I jshlo tiho, ledve chuti. Ale Denis ce pochuv. Duh jomu  zabilo,  polizlo
dogori volossya. Tupotit'... Zdaleka  shche  chut',  yak  shchos'  tupotit'...  Os'
blizhche... Os' uzhe j na progajl'ovini...
   YAkas' kupa velika chorna nablizhaºt'sya. Denis  silkuºt'sya  zrozumiti,  shcho
to, ale  temryava  ne  daº  jomu  rozdivitisya.  A  kupa  vse  nasuvaº,  vse
nasuvaº... Os' odno... dvoº... Ta ce cholovik z paroyu konej!..
   Denisovi znovu zabilo duh, ale vzhe ne z strahu, a z dumki: shcho to  zaraz
bude, shcho to vin dovidaºt'sya?
   Pidviv cholovik do duba koni j pochav macati -  do  yako¿  gilki  b  krashche
priv'yazati. Priv'yazav odnogo, todi Drugogo. Postoyav hvilinu, mov  podumav,
shcho jomu dali robiti, i pishov stezhkoyu  v  toj  bik,  de  buv  Denis,  trohi
navkosi vid n'ogo.
   Vteche! Ot zaraz pide, pokriºt'sya, i Denis nichogo  ne  znatime,  daremni
budut' usi zahodi, znovu nichogo vin ne dovidaºt'sya pro te, hto jogo vorog.
I vraz mov impetom  shcho  kinulo  Denisa  nazustrich  nevidomomu  cholovikovi.
Viskochiv i stav pered nim, livoyu rukoyu vhopiv jogo  za  gorlo,  a  pravoyu,
derzhachi kijok poseredini, rozmahnuv i vdariv z usiº¿ sili v  bik.  CHolovik
upav, i Denis opinivsya na n'omu.
   Ale daremne na svoyu silu vazhiv. Daleko  duzhchij  za  jogo  buv  cholovik.
Vidrazu vivernuvsya z-pid jogo, zbiv jogo pid sebe i prignitiv kolinom.
   -_ A! Ti mene budesh biti! - zahripiv znajomij Denisovi golos.
   - Roman! - skriknuv Denis.
   I zmovkli, vdivlyayuchis'  odin  odnomu  v  oblichchya:  toj  na  zemli,  pid
kolinom, a toj, nahilivshisya nad ¿m,  z  rukoyu  na  gorli.  Divilisya  sered
temryavi hmarno¿ nochi, silkuyuchisya piznati znajomi risi.
   I vraz piznali...
   Denis pochuv, yak Romanova ruka shche duzhche stisnula jomu gorlo, ale  til'ki
na mit'. YAk zvir dikij, odnim skokom, Roman znik u temryavi.
   Denis pidvivsya hitayuchis'. Grudi v n'ogo bolili vid  Romanovogo  kolina.
A, proklyatij! YAk prignitiv! Zdorovij, yak bugaj!..
   Denis uves' trusivsya - z napruzhennya, zo zlosti.  Teper  vin  znaº,  hto
koni bere. To dogaduravsya, a teper i pobachiv. A, zlodiyu, konovode, harcize
proklyatij! Ne minesh ti teper Denisovih ruk!..
   Denis povidv'yazuvav koni j poviv ¿h z yaru...
   Bula shche nich, yak vin u¿hav u dvir do kuma Tereshka j postukav do  jogo  v
temne vikonce:
   - A vijdi lish, kume, syudi! Piznavshi Tonkonozhenko golos,  zaraz  vijshov.
Pered dverima stoyav Denis i derzhav paru konej.
   - A shcho ce?
   - Tvo¿ koni.
   - Oj! Ta nu?
   - Divis'!
   Tonkonozhenko kinuvs' do konej i hazyajs'kim okom zaraz zhe piznav ¿h, hoch
i v temryavi.
   - Ta yak zhe to? Nichogo ne rozberu.
   - Zamkni koni v povitku, ta hodim u hatu, to rozkazhu.
   Dochuvshisya Tonkonozhenko, yak use stalosya, i  radiv  povernenim  konyam,  i
trohi boyavsya: a shcho, yak ce znaharya rozgnivaº?.. A yak Denis skazav,  shcho  vin
hoche napraviti vryadnika na Romana, to vin i zovsim perelyakavsya:
   - Oj kume, ne robi c'ogo! Hiba zh ti ne znaºsh togo Gostroglyada? Ta  'dzhe
vsi lyudi kazhut', shcho jogo ne mozhna zajmati, bo yak shoche, to  take  porobit'
cholovikovi, shcho j zhiti  ne  dast'.  Kazhut',  hvorobu  nasilaº  i  na  tovar
morovicyu.
   Denis pochav sperechatisya. Adzhe tut nema  niyako¿  nechisto¿  sili.  Pevne,
znahar u spilci z konovodami. Dilo zvichajne, lyuds'ke.
   Ta kum niyak togo ne sluhav. Nehaj tam i lyuds'ke  dilo,  ta  znahar  maº
nelyuds'ku silu.
   SHCHob ne sperechatisya bil'she, Denis zamovk. Vin zanochuvav u kuma, a vranci
vernuvsya dodomu.
   Bulo svyato. Domaha pishla do cerkvi. Mati poralas' bilya pechi,  bat'ko  j
Zin'ko buli v hati.
   - Ot, tatu, vikohali sinochka-konovoda! - ozvavsya Denis do bat'ka.
   Starij mov zdrignuvsya:
   - SHCHo ti kazhesh, Denise? Pro kogo ce ti kazhesh?
   - Pro kogo zh ya kazatimu, yak ne pro te ledashcho, zlodyugu klyatogo! - zlisno
vidpoviv Denis, rozdyagayuchisya i serdito kidayuchi chumarku na pil.
   - Ne lyutuj, a krashche do ladu rozkazhi! - zveliv bat'ko.
   Denis pochav rozkazuvati. Vin i popered s'ogo shche dumav na Romana. Ta  shcho
zh? Ne mozhna bulo dovidatis'. A ot teper  uzhe  dovidavs'...  I  vin  poryadu
opovidav usyu podiyu.
   A starij Sivash sluhav, pohilivshis' kinec' stolu, pro  svoyu  gan'bu  vid
ridnogo sina ta j ne pomichav za velikim smutkom, shcho pekuchi sl'ozi kotilisya
jomu  po  oblichchyu,  po  borodi  j  padali  velikimi  yasnimi  kraplyami   na
sprac'ovani pochornili ruki.
   Dozhivsya! Hiba vin togo spodivavsya, togo dozhidav? Na starist' jomu  sivu
golovu takim soromom sin pokriv, pered usima lyud'mi i jogo,  i  vves'  rid
izgan'biv!.. Nikoli c'ogo ne bulo, shchob iz-pomizh  Sivashiv  zlodi¿  buli.  A
otzhe...
   Mati stoyala bilya pechi, prihilivshisya v  kutku  do  rogachiv,  ta  j  sobi
vtirala sl'ozi. Zin'ko sidiv takij, yak pered smertyu. Tyazhka  hmara  nalyagla
na vsyu sim'yu.
   A Denis use  opovidav,  ne  pomichayuchi  togo  nichogo,  rozpalenij  svo¿m
opovidannyam, zgadkoyu pro vidbutu borot'bu. Vin  dokazav  i  zmovk,  i  vsi
movchali.  Til'ki  materine  hlipannya  chuti  bulo  sered  tishi.  A   Denis,
nezvazhayuchi na te, praviv svoº:
   - C'ogo ne mozhna tak popustiti. Ce vin i dali bude vse  selo  grabuvati
ta j nas. YA pidu u volost'. Haj ¿dut' u gorod ta shchob tam zabrali  jogo  do
tyurmi.
   - Denise, chi ti rozumu ne zgubiv? - ponuro spitav bat'ko.
   - CHogo b ya rozum izgubiv?.. A shcho .zh ya - podaruyu jomu troº konej, chi yak?
   - Eh ti, bezsoromnij, bezsoromnij! - girko j dokirlivo promoviv  bat'ko
tihim golosom, shcho shche tremtiv od nedavnih sliz.- Dak ti  pidesh  oto  samogo
sebe poganiti, lyudyam rozkazuvati, shcho Sivashi zlodi¿?
   - Ta ce vi cherez te tak kazhete,  shcho  vi  vzhe  stari,  vam  bajduzhe  pro
hazyajstvo, a nam iz Zin'kom treba svoº dobro beregti.
   - A ti, Denise, na mene ne zdavajs'! -  ozvavsya  povazhno,  z  pritiskom
Zin'ko.- Meni chest' milisha za dobro. Hoch bi j tridcyatero konej propalo,  ya
na brata ne pidu vikazuvati, samogo sebe gan'biti.
   - Hi! YAka zh to j gan'ba! Adzhe ne mi krali, a vin. Nu, yak  sobi  znaºte,
koli taki dobri ta bagati! A  ya  togo  ne  podaruyu,  bo  meni  ni  z  chogo
daruvati. YA zaraz do vryadnika! - I vin pochav udyagatisya.
   Mati zagolosila na vsyu hatu, kinulas' do Denisa i vchepilasya za jogo:
   - Denise! SHCHo ti robish? Ne pushchu ya tebe! Ne hodi!
   - Odchepit'sya, mamo! - serdito gariknuv Denis i  virvav  u  materi  svoyu
ruku.
   - Oblish jogo, stara! - ozvavsya bat'ko.- Sluhaj ti! - zagomoniv  vin  do
Denisa, i golos jogo zadzveniv tak gostro, shcho toj uraz spinivsya.-  YA  togo
tobi ne dozvolyayu i velyu ne robiti togo. Poki ya zhivij, to ya  tut  hazya¿n  u
svoºmu dobri, a ne ti! Pidesh kazati - prokle-nu i s'ogodni zh vikidayu  tebe
z usima tvo¿mi manatkami z hati, shchob ti meni ¿¿ ne gan'biv!  I  nichogo  ne
dam.
   Denis znav bat'ka. Vin  buv  zvichajno  tihij,  ale  yak  otakim  golosom
zagovorit', to vzhe shcho skazhe, te zrobit'. Denis serdito  shvirgonuv  chumarku
znovu na pil i pishov z hati movchki, til'ki  dverima  gryuknuv  tak,  shcho  azh
shchparuni posipalis'.
   Vin spravdi oblishiv iti do vryadnika, ale ne  mig  uterpiti  j  rozkazav
dekomu pro vipadok u CHornomu yaru.  Nezabarom  pogoloska  pishla  po  vs'omu
selu. Dovidavsya j uryadnik i pishov spershu do Tonkonozhenka. Ale toj, boyachisya
znaharya, skazav, shcho nichogo vin ne znaº,  a  koni  sami  znajshlisya  v  yaru.
Poklikav uryadnik Denisa, ale j toj ne skazav jomu nichogo, bo znav,  shcho  ne
mine bat'kovo¿ kari, yak skazhe.  Tak  uryadnik  nichogo  j  ne  mig  zrobiti.
Zvisno, mozhna potrusiti i znaharya, i Romana, ta hiba v ¿h shcho znajdesh?  Vse
selo govorilo pro ¿h, ale zanyati ne mozhna bulo, bo ni do chogo prichepit'sya.
   A lyudi,  dovidavshisya,  shcho  to  svij  zlodij  krade,  shche  bil'she  pochali
turbuvatisya. Cej znaº vsi zakutochki  j  sutochki,  to  vid  n'ogo  nide  na
zahovaºshsya. Treba dobre beregtisya. Stukachiv shche  bil'she  najnyali.  Nochuvali
zavsigdi bilya konej, kladuchi kolo sebe kolyaku abo kiyuru dobru,  a  yak  hto
mav, to j rushnicyu. Vsi buli na Romana  duzhe  lihi;  hto  j  oboronyav  jogo
poperedu, to toj teper layav. A vzhe shcho ti hazya¿, yakih vin konej  pozbavlyav,
to ti klyali tak, shcho j kistochki v n'ogo ne klyato¿ ne lishilosya.  Dvoº  cherez
ce zovsim zubozhilo, a vsim. inshim dovelosya pozichati groshej na koni.  Teper
Romanovi strashno bulo j poblizu Dibliv prohoditi, koli  ne  hotiv  golovoyu
nalozhiti.
   Ale pislya podi¿  v  CHornomu  yaru  kradizhki  pritihli;  chi  to  konovodi
polyakalisya, shcho ¿h vikrito, chi to ¿m ne bulo hodu za pil'noyu vartoyu.
   Tak dumali lyudi; a Roman dumav sobi inshe.



   CHastina tretya. LEVANTINA

   Levantina ne znala, kudi same ¿j iti. Ishla v susidnº selo: mozhe, znajde
tam robotu. Teper zhniva, to skriz' ruk treba. Do sela  bulo  til'ki  visim
verstov, i vona vstupila v jogo shche do snidannya.  Prominula  kil'ka  pershih
dvoriv i spinilasya pered velikoyu, na dvi polovini novoyu hatoyu,  z  dvorom,
zabudovanim po-hazyajs'komu zroblenimi povitkoyu, vozivneyu j hlivami.  Sered
dvoru stoyav zapryazhenij kin'.
   "Mabut', zamozhnij gospodar zhive,- podumala divchina.- Zajdu do jogo".
   Nesmilivo vstupila u dvir, i same v tu mit'  z  hati  vijshov  gospodar,
kremeznij prosivij cholovik z korotkoyu pidstrizhenoyu shpichakuvatoyu borodoyu, z
kudlatimi brovami. Lagodivsya sidati ¿hati na pole i vzdriv Levantinu.
   - A chogo tobi, divchino?
   Vona nizen'ko vklonilasya, zdorovkayuchisya, i tremtyachim golosom skazala:
   - Roboti shukayu... CHi ne treba vam najmichki?
   -  Roboti?  A  zvidkilya  ti?  -  spitav  gospodar,  pozirayuchi  na   ne¿
nejmovirnimi ochima z-pid kudlatih briv.
   - Z Dibliv.
   - A chiya zh ti? - I tak vin vipituvav pro vse v Levantini,  rozpitavsya  j
pro te, cherez shcho kinula hazya¿v. Vona skazala, shcho zaneduzhala, a  tim  chasom
hazya¿ vzyali inshu najmichku. Hazya¿n  shche  podivivsya  na  ¿¿  bilet,-  vidimo,
pis'mennij buv,- vernuv jogo, a todi skazav:
   - To shcho, zostavajs' hoch i v nas. Roboti teper bagato...  Dam  tobi  tri
karbovanci na misyac'.
   - Dyad'ku, a teper zhe dorozhche roblyat',- nasmililas' ozvatisya divchina.
   - Mozhe, de j roblyat', dak pidi shche poshukaj  -  poki  jogo  znajdesh  tiº¿
dorozhcho¿ cini. A tut robota gotova.
   Podumala Levantina: i spravdi, poki shche jogo  znajdesh!  Mozhe,  dovgo  shche
popohodish! Zgodilas'.
   - Idi zh u hatu ta snidaj, ta j po¿demo zaraz na pole!
   Pishla Levantina v hatu. Nemoloda zhinka poralas' tam.
   - Oce, stara, nespodivano bog poslav najmichku,- ozvavsya do ne¿ hazya¿n.-
Davaj ¿j snidati, ta viz'mu ¿¿ na pole...
   Hazyajka privitala ¿¿ laskavo, posadovila snidati.
   Potim po¿hali na pole...
   I nezchulasya Levantina, yak prominuv misyac' na  roboti  v  Bovkuniv  (tak
zvalisya ci lyudi). Pracya bula tyazhka, yak  zvichajno  po  selah  u  zhniva,  ta
Levantina hoch i bula sobi utla j tenditna, ale ne  boyalasya  niyako¿  praci.
Hazya¿ j hazyajs'ki sini j dochka, bachachi, shcho vona dobra robitnicya, a divchina
zvichajna j sorom'yazna, buli do ne¿ dobri. A shcho za praceyu ne get' bulo koli
j dumati pro shchos' inshe, oprich roboti, to Levantina taki trohi zaspoko¿lasya
j na serci,- ne tak nenache stali ¿¿ doshkulyati oti klyati dumki  pro  minuli
liha ta zla. Pro podiyu u CHornomu yaru i pro vse, shcho potim u Diblyah stalosya,
vona nichogo ne znala - ce zrobilosya vzhe pislya ne¿.  Tut  c'ogo  nichogo  ne
bulo chuti. Levantina dumala, shcho j dovgo zhitime u Bovkuniv, ale pomililas'.
   Odnogo razu, yak usi sidili za snidannyam, ripnuli dveri i v hatu vvijshla
yakas' divchina:
   - Zdorovi buli! Os' i ya vernulas'.
   - Ge, Paraska! - zradili hazya¿.
   Viyavilosya, shcho taya Paraska - ce Bovkunova  najmichka.  Zaneduzhala  v  ne¿
mati, dak vona j pishla na yakij chas dodomu; a teper mati poduzhchala, to vona
j nazad.
   Levantina zostavalasya ni v sih ni  v  tih,  bo  gospodari  znovu  brali
Parasku. Vona ne vderzhalas':
   - CHom zhe vi, dyad'ku, ne skazali, shcho u vas najmichka º? Mozhe b, ya todi  u
vas i ne stala, a deinde shukala sluzhbi.
   - Ege, divchino! Togo zh ya j ne kazav, shcho ti todi ne stala b, a meni,sama
bachish,- ruk bulo treba, azh krichalo,- po shchirosti  vidkazav  Bovkun...Ta  ne
zhurisya! YA oce zavtra ¿du v gorod, a v mene tam º  rodich,  brat  u  pershih,
bakaliºyu torguº... YA oce yak buv u jogo, dak vin meni kazav, shcho jomu  treba
najmichki. ¯d'mo zavtra v gorod, to ya tebe odvezu do  jogo:  mozhe,  vin  ne
znajshov ishche divki, to tebe viz'me. A ne viz'me vin, to viz'me hto  inshij,-
u gorodi lyudej bagato.
   "CHi v gorod, to j u gorod!" - podumala sobi Levantina. Vona  tam  zrodu
ne bula, dak ¿j trohi strashno bulo tudi ¿hati, ale zh tam buv zarobitok,  a
tut uzhe vidbuli zhniva, to ne duzhe treba najmanih  ruk.  Vranci  po¿hala  z
Bovkunom u gorod.
   CHomus' toj gorod zdavsya ¿j  ne  takim  pishnim,  yak  vona  dumala.  Taki
budinki vona bachila i v paniv u svoºmu seli, til'ki shcho tut  ¿h  bulo  duzhe
bagato: derev'yanih, kam'yanih, sirih, bilih, zhovtih...  tak  i  migtyat'  uv
ochi... Ta vse odin do odnogo popritulyuvani - ni  gorodiv,  ni  sadkiv.  Po
vulicyah snovigayut' soldati ta pani, layut'sya yakis' moskali;  viz  torohtit'
po kaminni ta pidkidaº na yamkah - azh  ne  vsidish.  Ne  podobalosya  te  vse
Levantini.
   - Tpru! - pripiniv Bovkun koni. Stali bilya nevelichko¿ kramnici.
   - Anu, zlaz'. Levantine, bo oce vzhe mi j pri¿hali.
   Bovkun priv'yazav konya do lihtarnogo stovpa, i vdvoh uvijshli v kramnicyu.
   Kramnicya bula pidhozha do tiº¿, shcho Levantina bachila i v  sebe  na  seli,
til'ki bil'sha. Po nij krutivsya hazya¿n, Stepan Ivanovich Kvasyuk, chi  to  pak
Kvasyukov,- ce vzhe tak vin sebe teper zvav. CHornyavij, z ban'katimi ochima, z
pidstrizhenoyu po-gorodyans'komu boridkoyu, ne duzhe garnij z  sebe,  ta  j  ne
poganij.
   - Zdorov buv, Stepane Ivanovichu! - privitavsya gist'.
   - A, zdrastujte, zdrastujte, Platone Grigorovichu! Za¿zdit' zhe  v  dvir,
chogo vi na vulici stali? - zaprohuvav hazya¿n.
   - Nema koli, treba na bazar pospishatisya,- vidkazav Bovkun.-  A  os'  ya,
koli hochete, divchinu vam priviz. CHi, mozhe, vzhe nanyali sobi?
   - Ni, ni, shche.
   - Dak ocya hoche u vas stati. Sluzhila v mene misyac',- dobra robitnicya.  YA
j dali b zostaviv, ta ne mozhna.- I vin pochav rozkazuvati, cherez vishcho musiv
Levantinu vidislati. A Kvasyuk tim chasom poglyadav na ne¿ svo¿mi  ban'katimi
ochima, i Levantini chomus' ne podobavsya toj poglyad.
   - A yaku cinu viz'mesh, divchino? - spitav vin.
   - Tri z polovinoyu na misyac',- nesmilivo skazala Levantina.
   V gorodi sluzhili po chotiri ta po p'yat' karbovanciv, ale Kvasyuk pobachiv,
shcho Levantina togo ne znaº, i skazav, shcho bil'sh yak tri karbovanci ne  dast',
ta shche shchob vona j  na  svo¿j  odezhi  bula.  Levantina  ne  dovgo  dumala  j
poºdnalas'. Kvasyuk zabrav u ne¿ pashport i odviv ¿¿ v kuhnyu do svoº¿ zhinki.
   Kvasyuchka, visoka j huda zhinka, duzhe starisha za svogo cholovika,  glyanula
takimi serditimi ochima na Levantinu, tak do ne¿ ozvalas', shcho v tiº¿  azh  u
dushi pohololo.
   "Bozhe mij,dumala vona.- YAki zh tut neprivitni lyudi! YAk ya tut zhitimu?"
   Hazyajka zaraz zhe postavila ¿¿ za robotu do pechi. Kil'ka raziv  nalayala,
shcho selyuchka i  nichogo  ne  tyamit',  hoch  Levantina  robila  vse  yak  treba.
Levantina ¿j ne podobalasya, bo bula moloda j garna. Kvasyuk buv  na  desyat'
rokiv molodshij za zhinku i ozhenivsya z neyu cherez groshi. Ti groshi  vin  davno
zabrav sobi do ruk, zaviv na nih cyu kramnicyu, a zhinkoyu pochav poshturhuvati.
Vona jomu vzhe naprikrilasya, bo bula stara j negarna. YAk vin najmav  molodu
najmichku, to Kvasyuchka lyutuvala i silkuvalasya vitrishkati  ¿¿  get'  usyakimi
prichipkami ta znushchannyam. Volila b starih najmichok, bo do  tih  cej  klyatij
babij ne v'yaz bi. Ale Kvasyuk proganyav starih tak samo, yak vona molodih.  I
cherez te v ¿h u hati zavsigdi kipilo, yak u kazani.
   Togo zh vechora vona skazala cholovikovi, shcho Levantina selyuchka, nichogo  ne
tyamit', to vona ¿¿ vidishle. Ale Kvasyuk znav uzhe, cherez shcho ce.
   - Ne vereduj! - kriknuv.- CHerez  tebe  najmichki  ne  vderzhish.  SHCHomisyacya
nova. Odishlesh cyu - zostaneshsya zovsim  bez  najmichki,  bo  niyako¿  todi  ne
najmu.
   - Pro mene  krashche  bez  najmichki,  nizh  iz  takoyu,  yak  cya!  -  krichala
rozlyutovana Kvasyuchka, bo  v  nih  shche  ni  odno¿  najmichki  ne  bulo  tako¿
chepurno¿, yak Levantina.
   - Ta meni bajduzhe do tebe, chort tebe beri, hoch bi j sama vse  robila  -
yak kobila, zdorova! Dak zhe ne porobish us'ogo  sama,  to  meni  cherez  tvo¿
veredi kumerci¿ vred bude.
   - Kumerci¿ vred! YAkraz tobi kumerciya v golovi! Znayu, chogo treba! Dak  ya
za toboyu i vnochi slidkom hoditimu.
   Dvoº ditej - hlopec' shesti rokiv  i  divchina  semi  -  poprokidalisya  i
sluhali svarku, sluhali ne vpershe. Nezvazhayuchi na ¿h, Kvasyuchka krichala:
   - YA tebe vnochi z posteli ne pushchu! Ne dumaj, shcho tobi posobit'sya, koli ti
¿¿ zostavish.
   - Tyu na tebe, skazhenu! YA tobi kazhu: odpravish cyu divchinu,  ya  ¿¿  znovu,
tobi na zlist', iznajdu, a tebe z hati vizhenu,- jdi get' ik tvoºmu durnomu
bat'kovi, shcho pustiv na svit taku prishelepuvatu dochku!
   Kvasyuchka zamovkla, pam'yatayuchi, shcho vzhe odnogo  razu  cholovik  ¿¿  vignav
buv, a bat'ko ne duzhe privitav, to ¿j dovelosya vertatisya dodomu j koritisya
cholovikovi. Vona znishkla, ale navazhilas' tak doshkulyati Levantinu, shchob  ta,
ne viterpivshi, sama vtekla.
   I spravdi doshkulyala. Levantini prosvitku ne bulo za robotoyu, za  lajkoyu
ta za shturhancyami. Serdita Struchiha bula taka dobra proti ciº¿  hudo¿,  yak
suha taranya, nosato¿, rudo¿ kramarki, rozpaleno¿ zazdristyu  j  neviroyu  do
cholovika. Levantina musila vstavati vdosvita, yak shche temno bulo,  a  lyagala
opivnochi,- i vves' den' na roboti. I shcho ne zrobit', yak ne  stupit'  -  use
bulo ne tak, use ne do ladu, za vse  grimannya,  a  to  j  shturhanec'  mezhi
plechi. Kvasyuk zhe buv do ne¿ dobrij,  i  yak  ne  bulo  zhinki,  to  vse  tak
poglyadav na ne¿, yak kit na salo. Levantini vid togo  poglyadu  stavalo  tak
motoroshno, shcho vona todi bazhala, shchob shvidshe povernulasya  Kvasyuchka  z  svoºyu
lajkoyu. Vona silkuvalasya ne strivatisya z nim na samoti, a vin  robivsya  do
ne¿ laskavishij ta laskavishij i nishkom silomic' phav ¿j u ruki kil'ka raziv
cukerki z kramnici. Levantina lyubila lasoshchi, ale ti cukerki bulo ¿j chogos'
gidko ¿sti, i vona viddavala ¿h dityam abo vikidala. A  odnogo  razu  hotiv
podaruvati ¿j garnu chervonu strichku. Vona ne vzyala i vtekla vid jogo.
   Prominuv misyac'. Levantina stomilasya tak, shcho navazhilasya kinuti sluzhbu i
skazala pro ce hazya¿novi. Toj zdivuvavsya:
   - CHogo? CHerez shcho?
   Vona pochala kazati, shcho duzhe vazhko zhiti, shcho nikoli spochinku  nema,  sama
lajka, a to j bijka. Ale Kvasyuk niyak ne hotiv ¿¿ puskati:
   - I ne vigaduj! I ne vidumlyuj! SHCHo ce ti? YAke zh  ti  maºsh  pravo  kinuti
mene bez najmichki? Musish buti, azh poki ya novu znajdu. A shcho tobi vazhko, dak
c'ogo bil'she ne bude.
   Musila Levantina zostatisya, i spravdi  ¿j  pokrashchalo:  hazyajka  vzhe  ne
goduvala ¿¿ potilichnikami i menshe layala, hoch pozirala na ne¿  shche  lyutishimi
ochima, bo yak zasvarivsya z neyu cholovik za Levantinu, to azh popobiv ¿¿.
   Ale sam Kvasyuk pochav chiplyatisya  duzhche.  Skoro  Kvasyuchka  odvihnet'sya  z
domu, vin zaraz posadit' ditej u kramnici, a  sam  do  ne¿  ta  j  pochinaº
pidlabuznyuvatis'. Odnogo razu hotiv obnyati, dak vona jomu  takogo  stusana
dala, shcho azh potochivsya.
   - Oce, yaka serdita! - kazhe nemov laskaven'ko, a v samogo  ban'kati  ochi
tak i zajnyalisya.
   - Ne v'yaznit', dyad'ku! - zakrichala Levantina.- Bo, ¿j-bo, vtechu!
   - Durna ti! - vidkazav Kvasyuk, znovu pidhodyachi do ne¿ ta zastupayuchi  ¿j
dorogu tak, shcho vona opinilas' azh u kutku bilya pechi.- CHogo tobi tikati?  Ne
bud' taka serdita do mene, to ya tebe kak kukolku  naryadzhu,  a  hazyajka  ne
posmiº j slova tobi skazat'. Lyubit' budu tak, shcho azh!..- I jogo nahabni ochi
zazhevrili, vpivayuchisya v ne¿.
   - Ne zajmajte mene, bo krichatimu!
   - Pustyaki! Razli ya zvºr yakoj, chi shcho,  shchob  od  mene  krichat'!  Ta  ya  j
zajmat' tebe ne budu, koli ti ne shochesh. YA do tebe dobrij, to j ti bud' do
mene dobra.
   Levantina pochala sovati rogachem u pechi, a vin tim chasom ushchipnuv  ¿¿  za
ruku.
   - Ot odijdit', dyad'ku, bo, ¿j-bo, ocim rogachem tak i dam!  -  skriknula
vzhe zovsim serdito Levantina.
   - A ya rogach u tebe odnimu, a togda tebe pociluyu.
   - U vas º zhinka,- ¿¿ j cilujte, a ne mene!
   - Stanu ya taku poganu ciluvat'!
   - A nashcho brali?
   - Bo glupoj togda buv.
   - Nu, to bud'te zh teper rozumni ta ne v'yaznit' do mene!
   U drugij hati pochulas' Kvasyuchchina hoda, Kvasyuk znik z kuhni v dvir.
   Prijde Levantina v kramnicyu chogos' uzyati v hazyajstvo,- vin ¿j  znov  te
spivaº. Vona vzhe bula rada, shcho Kvasyuchka ne dopuskala  ¿¿  do  kramnici,  a
sama tudi hodila. Ta te malo pomagalo, bo vin zavsigdi tak prirozumiº, shchob
de samomu ¿¿ zastukati.
   - Dyad'ku,kazala Levantina,- koli vi do mene chiplyaºtes', to davajte meni
roshchot!
   -_ Ne dam.
   - To ya vtechu; haj vam i groshi zostayut'sya.
   - Ne vtechesh, potomu sho v menya tvoj pashport, a bez pashportu tebe v  odnu
minutu v policiyu zaberut'.
   Levantina bachila, shcho vona v nevoli, vse dumala, yak  bi  z  siº¿  nevoli
vizvolitisya, i ne mogla nichogo vigadati.
   II
   YAk hazya¿n vihodiv chogo z kramnici, to zamisto jogo sidila hazyajka, a yak
i hazyajki ne bulo abo ¿j nikoli, to, na drugij misyac' sluzhbi Levantinino¿,
Kvasyuk stav posilati tudi Levantinu. Zamkne shuhlyadu z grishmi ta j posadit'
divchinu, poki sam uvijde. Zgodom, privchivshisya, vona, bulo,  chasom  deshcho  j
prodast' inodi - take, shcho jomu cinu znaº.
   Odnogo razu vona sidila otak u kramnici, koli vvijshlo shchos'. Buv osinnij
hmarnij vechir, a skupi Kvasyuki shkoduvali rano svititi,-  u  kramnici  bulo
ponochi, i Levantina til'ki j pobachila visoku postat'  yakogos'  cholovika  v
pal'ti.
   - A dajte chvertku tabaku! - poprohav pokupec'.
   Levantina zdrignulasya vsya, vsiºyu svoºyu istotoyu.
   Pered neyu stoyav Roman.
   I vin piznav ¿¿ i spinivsya zdivovanij, navit' urazhenij, ne  znayuchi,  shcho
kazati. Ta shvidko shamenuvsya:
   - Levantina!.. SHtuka! Kakim takim obrazom tut ochutilas'?
   Vona stoyala pered nim neruhoma, i shchos' ne davalo ¿j dihati,  ne  davalo
govoriti.
   - Sluzhish tut, chi kak?
   - Sluzhu...ledve vimovila vona, i v cyu mit' uvijshov Kvasyuk.
   Roman zaraz zhe kinuv rozmovlyati z Levantinom, i vona pishla z  kramnici.
Ale Kvasyuk,  uvihodyachi,  dochuvsya,  yak  voni  rozmovlyali,  poklikav  zgodom
Levantinu i pochav ¿¿ dopituvatisya - hto cej parubok i cherez shcho  vona  jogo
znaº. Vona skazala, shcho z odnogo z nim sela.
   Zdavalasya zovsim spokijnoyu, hoch usya holola. Dozhidala nochi, yak boga, shchob
zostatisya samij. Zostalasya, ta ne polegshalo. Ne mogla zasnuti. Vse minule,
vse tyazhke j bolyuche vstalo, ozhilo novim zhittyam i peklo ¿¿, morduvalo.
   Prisyagannya, bozhinnya, i todi zrada j gan'ba,  neslava,  sorom!..  A  vin
zhive tut, nikudi ne po¿hav,  garno  vbranij...  zhive  dobre,  mabut'...  i
pokinuv ¿¿, zabuv, mov to ne vin prisyagavsya, ne vin zanapastiv ¿j zhittya!..
   Nashcho dolya znovu ¿m zustritisya sudila? Krashche b vona jogo ne  bachila,  ne
chula pro jogo nichogo,todi b vona dumala, shcho, mozhe, vin umer abo zhive  des'
daleko, u zlidnyah, u gori j nichim ne mozhe ¿j dopomogti.  Todi  b  ¿j  bulo
legshe. A teper!..
   Pekuchij zhal' obnimav ¿¿ za molodim zanapashchenim zhittyam... zhal' na sebe j
na jogo... zradnika...
   Samij zhal' na jogo. YAkbi vona mogla jogo klyasti, mozhe b ¿j bulo  legshe.
Ale vona ne mogla.
   Vona kazala sobi, shcho ne lyubit' jogo bil'she pislya togo, yak  vin  tak  iz
neyu zrobiv, ale zla, znenavisti ne bulo v ne¿ do jogo.
   A ti zgadki, ti proklyati  zgadki  minulogo,  nedovgogo  i  tak  strashno
rozbitogo shchastya!.. Ce zh use minulo, jogo nemaº j  ne  bude  vzhe  nikoli...
Navishcho zh ¿j zgaduºt'sya, yak jogo ochi  zazirali  ¿j  u  vichi  pri  misyachnomu
syaºvi?.. Bachit' toj poglyad... chuº jogo palki usta na svo¿h ustah...  i  yak
jogo duzhi ruki, obnyavshi ¿¿,  zabravshi¿  ¿¿  vsyu  cilkom,  prigortayut'  tak
moguche i tak bolyache-solodko!..
   Bezshchasna kidalasya po lizhku, son utik od ne¿  daleko,  zlyakanij  palkimi
nespokijnimi  obrazami...  obrazi  minulogo  shchastya  mishalisya  z   obrazami
perebuto¿ gan'bi j soromu... jshli odin za odnim, yak hvili v  richci,  i  ne
bulo v ne¿ sili pripiniti ¿h, prognati vid sebe i hoch na mit' ugamuvati cyu
muku.
   I dovgo ce diyalos'...
   Kriz' malen'ke vikonce vzhe pochinalo  siriti  pershim  uranishnim  svitom.
CHuti bulo, yak htos' uzhe pro¿hav uliceyu, a Levantina shche ne spala, znemozhena
bez krayu svo¿mi dumkami. Lezhala, zaplyushchivshi ochi, a jogo ochi  stoyali  pered
neyu i divilis', divilis' na ne¿... pil'no, neruhomo... taki  veliki...  azh
goryat' na chornomu Romanovomu oblichchi... YAke vono strashne  stalo!..  A  ochi
vse bil'shayut', i vse nablizhayut'sya, i pechut' ¿¿, pechut'!.. Hoche skriknuti -
ne mozhe; hoche voruhnutisya - ne zduzhaº. A voni vse pechut' azh u same  serce,
azh u samu seredinu sercya, i jogo strashna ruka, chorna taka, yak  i  oblichchya,
bere ¿¿ bidne serce, i stiskaº duzhe, duzhe, i hoche virvati z grudej.
   Kriknuvshi, zirvalasya na rivni nogi i stala sered hati, vsya tremtyachi.
   To buv son, shcho na mit' odnu do ne¿ zletiv, ale yakij zhe strashnij son!..
   Stoyala i tremtila.
   - Levantine! CHogo visiplyaºshsya? Na bazar treba!- ozvalasya z drugo¿  hati
Kvasyuchka.
   Levantina  shamenulasya.  Provela  tremtyachoyu  rukoyu  po  cholu  i   stala
vbiratisya.
   Ubralasya, vzyala koshik i vijshla. Nadvori vzhe bulo zovsim  vidko,  skriz'
ishli na bazar lyudi.
   Ledve zavernula za rig svoº¿ vulici na drugu - pered neyu stav Roman.
   Z nespodivanki zlyakalasya tak, shcho azh spinilas', i na mit' chorne  oblichchya
z minulogo snu promajnulo pered neyu, ta zaraz zhe j zniklo, bo zhivij  Roman
nitrohi ne nagaduvav tiº¿ strashno¿ primari. Vin stoyav pered  neyu  z  bilim
vikohanim oblichchyam, shche chepurnishim, nizh vono bulo na seli, i vsmihavsya:
   - Zdorova bula. Levantine! Vin, vidimo, dozhidavsya na  ne¿,  stoyav  tut,
poki vona vijde.
   - Zdorov...odkazala, ne divlyachis' na n'ogo.
   - A shcho, ne dumala, shcho vstrºtish menya tut?
   - Ni...
   - Dak ti sluzhish u gorodi... Ta chogo zh mi stali? Idi,  kudi  jdesh,  a  ya
nemnozhko projdu z toboyu... Tak davno sluzhish?
   - Tretij misyac'...
   Vona vidkazuvala tiho, spustivshi ochi dodolu, jduchi z ¿m poruch.
   - SHtuka! Zrodu ne dumav!.. Kakim zhe ce ti obrazom popala syudi?
   Vin shche pitaºt'sya!..
   Ale peremogla sebe i vidpovila, silkuyuchisya govoriti spokijno:
   - YAk umerla... nasha dochka... to ya j ne shotila vzhe zostatisya  v  svoºmu
seli... i pishla po najmah...
   - Dak dochka bula... vmerla!..- skazav  Roman,  trohi  pomovchavshi.-  Nu,
carstvo ¿j nebesne!.. Eto vona j harasho zdºlala, shcho vmerla.
   - Nashcho ti tak kazhesh, Romane?
   - A razli b luchche bulo, kak bi vona zav'yazala tobi svit?
   - Ne vona  meni  zav'yazala  svit,  a...  mij  durnij  rozum  ta...  ti,
Romane...
   - A ti ne napadajs' na menya! Razli ya pro tebe ne  dumal?  Skol'ko  raz!
Mozhe b, poletev do tebe,  dak  chogo  letet'?  Sluchalos'  po  skol'ki  den'
golodnomu hodit'... SHo ya tebe - goloduvat' pozvav bi? A kvatirya bula taka:
sad na noch, a na den' - bazar ta vulicya. Kudi b zhe  ya  tebe  brav?  Tol'ki
nedavnichko bog dal sluzhbu taku-syaku znajtit'; dumal - rozzhivus'  nemnozhko,
a togda vzhe j do tebe vest' podam, shchob prihodila.
   - Nevzhe ti dumav mene klikati? - spitalasya  Le-vantina,  i  radiyuchi,  i
viri ne jmuchi.
   -_ Nu, ot tak! A to zh kak? Razli ti dumaºsh - ya kakoj?
   I vin pochav ¿j rozkazuvati, shcho vin za neyu  zhurivsya,  ta  yak  vin  shukav
roboti, ta biduvav, i skriz' pribil'shuvav svoº liho ta  roztyagav  jogo  na
dovshij chas.
   - A ya, bozhe zh, tebe dozhidala na Rizdvo!
   - Nu j chudna ti! Kak zhe b ya do tebe  prijshol,  kogda  menya  doma  vorom
ob'yavili?
   - Dak hoch bi zvistochku podav - de j shcho ti, shchob ya hoch znala.
   - Nu j chudnaya ti! Nu j kakuyu b zhe ya podav  zvistochku?  SHCHo  golodnij  ta
holodnij? Ne sto¿t' togo dela! Ta j tak skazat': ne hotºl  ozivat'sya,  shchob
Denis ta volosni ne dovidalis', de ya: voni b zhe mene togda sichas u holodnu
zapakuvali, a to j u tyuryagu. Razli zh ya durnoj, shchob v ogon' samomu lºzt'?
   Levantini vse, shcho vin kazav, zdavalosya pravdoyu.  Ta  til'ki  girko,  shcho
vono tak use zrobilosya.
   - A shcho zh ti teper robish, Romane? - spitalasya vona.
   Roman zagomoniv shvidko, mov pospishayuchi mershchij prominuti ce pitannya:
   - Vot vidish, ya tut na sluzhbi sluzhu... Tut,  znaºsh,  est'  takoj  lisnoj
sklad, dak ya tam... za prikazhchika... Ne ochen' shchob prekrasno j zhit' - nu ta
zhivjom kak-nebud'.
   Cyu kazku vin usim rozkazuvav, hto ne znav jogo.
   - Otut nedalechke j zhivu -- u Rivchakah... Prihod' kogda-nebud'.
   Levantina mahnula rukoyu. Minulosya! Bude vzhe j togo, shcho zaznala.
   Bin pochav upevnyati, shcho zovsim liha ¿j ne  hotiv,  shcho  robiv  z  neyu  po
shchirosti. Govoriv laskavo, prihil'no, i Levantini zdavalosya, shcho  pered  neyu
ozhivav toj davnij Roman, yakogo vona tak kohala.
   A vin use prohav prijti do jogo.
   SHCHo vin vigaduº? Hiba vona yaka, shchob do parubka v hatu jti? Ta j  koli  b
vona jshla? ¯j prosvitlo¿ godini nema za robotoyu.
   Ale vin ne pokidav svogo.  Koli  do  jogo  prijti  ne  hoche,  to  nehaj
viprosit'sya v hazyajki v nedilyu. Voni pishli b udvoh na prohidku,- ot hoch bi
v gorods'kij sad... Vin ¿j tak bagato  maº  rozkazati.  Vona  jogo  robit'
vinnim, a vin ne vinen,- treba zh jomu vipravitisya... bo vin ¿¿ lyubit' i ne
hoche, shchob vona tak pro jogo dumala.
   Vona mov togo ne chula.
   - Kudi ce mi zajshli? Ot ya  za  balachkami,  zamisto  bazaru,  bozna-kudi
pishla.
   - Pospººsh ishcho na bazar!
   - Ne mozhna: hazyajka layatime.
   Voni povernuli do bazaru, i vin shche trohi ¿¿ proviv, use prosyachi  vijti.
Naprikinci skazav, shcho v nedilyu vvecheri, godin u p'yat',  dozhidatimet'sya  ¿¿
kolo vorit u gorods'kij sad, i z tim pishov.
   Vona ne vidkazala jomu nichogo. Ale vves' tizhden' dumala pro ce. Piti chi
ne piti? Pislya togo vs'ogo, shcho vin ¿j zapodiyav? I chogo? Vin klikav ¿¿, ale
ni slovom ne ozvavsya, shcho teper dumaº robiti. I chogo zh vona pide?
   CHudna vona. Strilasya z nim raz na vulici na yakus' tam chasinku  i  hoche,
shchob uzhe vse zrobilosya. Mozhe zh, vin na te j kliche ¿¿, shchob ce vse  rozkazati
ta poraditis', yak zrobiti.
   Dumki hililisya tudi j syudi. Ne znala,  na  chomu  stati,  i  rada  bula,
dumayuchi, shcho odnak hazyajka ¿¿ ne pustit'.  Ta  zovsim  nespodivano  stalosya
inakshe. U subotu pri¿hav z svogo hutora hazyajchin bat'ko i zabrav dochku  do
sebe ta j nadovgo: ¿¿ mati zaneduzhala.
   U nedilyu Levantina ne mala za  dumkami  spokoyu  z  samisin'kogo  ranku.
Prositisya chi ne prositisya v hazya¿na? Cej, pevne, pustit'. Ni,  mabut',  ne
treba. Koli Roman ne zvodit', a spravdi po shchirosti  hoche  shcho  zrobiti,  to
zrobit', a ¿j nema chogo nazustrich jomu bigti.
   Mozhe, j tak, a mozhe, j ne tak. YAk teper vona ne vijde, vin podumaº,  shcho
vona j zovsim odkinulas' od jogo, ta j oblishit' use. I vpustit' vona z ruk
te, shcho mogla b mati.
   Taki nadumala: vijdu chi ne vijdu do jogo, a popro­shus' u hazya¿na. I
spravdi poprosilasya pogulyati, podavshi  vvecheri  samovar.  Kvasyuk,  bazhayuchi
pridobritisya do ne¿, zaraz zhe pustiv, til'ki nakazav nedovgo hoditi.
   Prijnyavshi samovar, Levantina vbralasya v shcho bulo  krashche  ta  j  pishla  z
domu.
   Vijshla na vulicyu, a vse z toyu dumkoyu, shcho, mozhe, vijde do jogo v sad,  a
mozhe, j ni.
   Pomalu jshla vulicyami, ne duzhe j divlyachis', kudi jde, i opinilas'  pered
merezhchatoyu bramoyu velikogo sadu.
   U sadu nikogo ne bulo. Pochalasya vzhe  osin',  nakrapali  chasom  doshchi,  i
gorodyani kinuli hoditi v cej  sad,  shcho  rozrissya  azh  na  krayu  goroda,  a
tovklisya po posilanih piskom stezhkah bul'varu  vseredini  mista.  Ne  bulo
nikogo j s'ogodni, hoch nadvori bula j godina.
   Pered Levantinoyu lezhala stezhka,  shcho  vganyalasya  v  glib  gayu  z  garnih
velikih derev. Postoyala trohi i pishla neyu.
   I vidrazu golos znajomij promoviv nad uhom:
   - Spasibi, serden'ko, shcho prijshla!
   Vin uzhe jshov bilya ne¿, vijshovshi z malen'ko¿ stezhechki  zboku.  Obviv  ¿¿
stan rukoyu, ale vona tiho vizvolilasya z tih obijmiv, i  voni  pishli  poruch
pid ryasnim verhovittyam starih visokih derev. Nadvori vzhe smerkalosya, i  na
stezhci bulo temno.
   Dijshli do yako¿s' budivli.
   - Otut ya nochuvav, kak ne bulo den'og na nochlezhnij,- pokazav na  budivlyu
Roman.
   - Bidnen'kij! - promovila Levantina i shotila podivitisya vseredinu.
   Roman odignuv gvizdok toj, shcho ¿m zabito bulo dverci, i voni  vvijshli  v
porozhnij parter. Pered Levantinoyu ledve mrili v temryavi stini,  a  tam,  u
tij chornij pashchi, de bula scena, yakis' stovpi... Voni  pidijshli  blizhche  do
miscya, de buv orkestr;  hoda  ¿h  guchno  ozivalasya  po  doshchanomu  pomostu,
kotilasya lunoyu tudi, v temryavu,  i  shchos'  tam  zatrishchalo,-  mabut',  dveri
zaripili...
   - Uh, yak strashno! - skriknula Levantina  i  nesamohit'  pritulilasya  do
Romana.
   Vin znovu hotiv ¿¿ obnyati, ale vona zaraz zhe povernulasya  j  vibigla  z
teatru.
   - Bozhe!.. I yak tobi ne strashno  bulo  tut  nochuvati!  -promovila  vona,
jduchi z ¿m dali stezhkoyu.- YA b zrodu ne pishla syudi,- krashche b na vulici!
   - Na vulici policiya ne dozvolit',- nada hovat'sya  tudi,  kudi  vona  ne
zaglyada.
   I vin znovu pochav rozkazuvati pro svoº minule zhittya  v  gorodi,  bagato
pribrihuyuchi, kazav, shcho vin ¿¿ lyubit' i  nikoli  ne  pokidav  lyubiti.  Vona
sluhala te, i ¿j zgaduvalos', yak vin pokinuv ¿¿ na potalu, na glum  lyudyam,
ale vona zaraz zhe proganyala vid sebe ci zgadki, i  voni  znikali,  a  vona
vpivalasya jogo solodkimi slovami... Vin malyuvav ¿j krashche zhittya. Kazav,  shcho
nezabarom hazya¿n dast' jomu krashchu posadu, vin odbiratime azh trista  rubliv
na rik, i todi voni mogtimut' zhiti vkupi.
   Levantini zdavalosya, shcho voni  mogli  b  zhiti  vkupi  j  teper  abo  hoch
zvinchatisya j teper, ale vona ce til'ki podumala, a chomus' ne skazala...
   V sadu bulo taºmno j tiho, visoke sklepinnya z vit  shilyalosya  nad  nimi
tak zahisno-prihil'no, i voni buli til'ki vdvoh, i vona  tak  hotila  jomu
viriti. I sama ne pomitila, yak jogo ruka obnyala  ¿¿  stan,  i  divchina  ne
pruchalasya. Voni jshli, bliz'ko-bliz'ko pritulivshis' odne do  odnogo.  YAkas'
solodka znemoga pochinala opanovuvati ¿¿ vsyu vid c'ogo dotorkannya, vid jogo
laskavogo golosu... I jogo gubi nahililis' ¿j do ust, i,  zaplyushchivshi  ochi,
vona vidpovidala jomu na pocilunok...
   I vidrazu rozgornulisya  vgori  viti,  i  temne,  povazhne,  visoke  nebo
glyanulo na ¿h svo¿mi  ochima-zoryami.  I  cej  poglyad  mov  odrazu  rozignav
Levantini mari. Vona virvalas' od Romana, vidskochila i, prostyagshi  popered
sebe ruki, mov hotila vid jogo oboronitis', skriknula:
   - Ni, Romane, ni! Ne zajmaj mene!.. Ne hochu!.. Zrodu ne hochu!..
   Vona vsya tremtila. SHCHe raz skazala: "Ne hochu!" - i pishla shvidko, malo ne
pobigla, nazad, mov boyachisya jogo, mov utikayuchi vid  jogo.  Vin  pospishavsya
slidkom za neyu, kazhuchi, shcho vona durna, shcho nema chogo boyatisya. Ale vona jshla
hutko, nichogo ne kazhuchi, ne divlyachis' na jogo.
   Nezabarom vijshli z sadu. Levantina mov zaspoko¿lasya, pishla tihshe. Roman
pochav govoriti pro inshe: rozkazuvav divchini, shcho vin buv u teatri, i yak tam
garno, i shcho to teatr. Vona spershu til'ki  sluhala  jogo,  potim  pochala  j
rozpituvatisya, zacikavivshisya. Pro te,  shcho  bulo  v  sadu,  vzhe  bil'she  ne
zgaduvali.
   Vin poviv ¿¿ dodomu inshimi vulicyami, ne  tudoyu,  kudoyu  vona  jshla.  YAk
prohodili proz odin dvir, vin pokazav na nevelichku hatku:
   - Otut ya zhivu.
   Levantina nichogo ne skazala, til'ki shvidshe pishla dali, mov boyalasya, shchob
vin ne poviv ¿¿ do sebe. YAk vijshla na svoyu vulicyu, poprohala jogo  ne  jti
vzhe za neyu i shvidko dijshla dodomu.
   Vertayuchis' Roman od ne¿, serdivsya, shcho jomu tak ne shchastilo.  Ale  ce  shche
bil'she rozpalyuvalo jogo. Vin zovsim ne spodivavsya, shcho Levantina bude  taka
vperta. Dumav, shcho yak u gorodi sama sobi, to shche  krashche...  Beri,  kazhe,  ta
vinchajsya... Tudi k chortam! Same teper jomu zhenitis' ta ditej zavoditi.
   Ale nehaj ne brishkaº! Jogo ruk ne mine.
   I vin pochav uchashchati v kramnicyu - chi ne pobachit' Levantini.  Ale  Kvasyuk
pomitiv, shcho cej parubok ne durno zrobivsya ohochij u  jogo  kupuvati,  i  ne
stav zovsim pokidati v  kramnici  Levantinu.  Roman  pochav  todi  steregti
divchinu na vulici v toj chas, yak vona mala jti na bazar. Vona  znala  ce  i
boyalasya tih zustrichej, razom i  bazhala  ¿h.  Persh  nizh  vijti  z  hvirtki,
strahayuchis', pozirala, chi nema de Romana, obhodila inshimi vulicyami,  a  ne
strivshi jogo, pochuvalas' tak, mov ¿¿ nadiya odurila... I sama gnivalasya  na
sebe za te pochuvannya...
   Ale inodi jomu shchastilo perejnyati ¿¿. Todi vin provodiv  ¿¿  do  bazaru,
silkuyuchisya spershu zavesti divchinu na yaki inshi vulici, shchob dovshe hoditi.  I
vse tak garno do ne¿ govoriv i prohav vijti.
   YAkbi vona ne bachila jogo, to ¿j bi legshe  bulo:  vona  b  jogo  potrohu
zabuvala. Ale oci zustrichi, oci vtikannya vid zustrichej i zhal' za ¿mi,  oci
rozmovi j dumki, dumki pro jogo ta pro jogo slova, ne davali ¿j spokoyu.
   Liho bulo Levantini z Romanom, a shche girshe z Kvasyukom. Za nim ne bulo ¿j
prosvitku. Vidkoli Kvasyuchka po¿hala - v'yaz do ne¿, yak shevs'ka  smola,  liz
obnimati j ciluvati ¿¿. Vona zvichajno shtovhala  jogo,  vtikala  z  hati  j
sidala nadvori, azh poki vin ishov znov do svoº¿ bakali¿. Dobre hoch  te,  shcho
ne mig dovgo siditi v hati.
   Unochi vona zashchipala na zashchipku dveri z kuhni  v  svitlici.  Ale  odnogo
razu  prokinulasya,  pochuvshi  bilya  sebe  kogos'.  Shopilasya  sprosonnya  yak
bozhevil'na.
   - Ne puzhajs'! Ne puzhajs'! Eto ya...- ozvavsya znajomij gidkij ¿j golos, i
vona pochula na sobi jogo ruku. Zirvalas' z lavi ta  -  z  hati!  Perebigla
dvir i zahovalas' azh u drugomu kinci jogo za sazhnyami drov.
   Bula bosa, v samij sorochci ta v lihen'kij spidnichini.
   Vona sidila tam dovgo, tremtyachi zo strahu j  holodu,  cokotyachi  zubami.
Sidila, azh poki podubili z holodu nogi, i vsyu ¿¿ mov tryascya trusila.  Todi
dogadalasya zlizti  na  gorishche  nad  kinniceyu  i  zakopatisya  v  sino.  Tam
zogrilasya i, drimayuchi ta prokidayuchis', prolezhala do ranku.
   Uranci, til'ki ripnula dverima v kuhnyu, Kvasyuk zaraz zhe vijshov z drugo¿
hati:
   - Gde eto ti brodyazhizh po nochah? Davno nada  po  hazyajstvu  porat'sya,  a
vona biga.
   Tak govoriv, movbi sam nichogo j ne zrobiv, a vona bula vinna. Ne  stala
z nim sperechatisya, til'ki skazala:
   - Oddajte meni pashport ta zarobleni groshi, to ya pidu vid vas.
   Vin zaregotavsya:
   - Ish, kakaya umnicya! Hazyajka z domu, a  vona  budet'  roshchituvat'sya,  bez
robotnici hazyajstvo pokidat'! Dav bi ya ¿j den'gi j pashport! Nichogo ne dam!
Hochesh itit' - idi takaya, kakaya ºst', to posidish  u  polici¿  ta  po  etapu
dodomu poshlyut'.
   Levantina boyalas' polici¿ ta etapu. Vona zgaduvala, yak odnu z  ¿h  sela
divchinu privedeno dodomu  etapom.  Bozhe,  yakogo  soroma  bulo!  A  skil'ki
naznushchalis' z bidolashno¿ v polici¿?
   - A shcho? Vzhe j spuzhalas'? - kazav dali Kvasyuk.- Nu, ºsli ti taka  nizhna,
to ya tebe bol'she j ne zajmu. ZHivi sibº,- ya do tebe j ne torknusya.
   I pochav bozhitisya j prisyagatisya, shcho ne  zajmatime.  Vona  ne  znala,  chi
viriti jomu, chi ni. YAkbi ne toj pashport ta groshi, to zaraz  bi  vtekla.  A
tak - shcho vona robitime?
   Zvazhilasya zostatisya, ale togo zh dnya kupila  za  svo¿  groshi  kil'cya  do
dverej i zamok, bo zashchipku  mozhna  bulo  vidkinuti  z  Kvasyukovo¿  hati  v
shchilinu. Prikrutila kil'cya i zamikala na nich dveri, ale ne  mogla  spokijno
spati. Raz u raz prokidalasya, bo ¿j use marilosya, shcho  htos'  uvihodit'  do
ne¿.
   Strivshisya Levantina z Romanom,  pohvalilasya,  shcho  ¿j  pogano  zhiti,  shcho
hazya¿n do ne¿ v'yazne.
   - Dak shcho? Brosaj tut ta stavaj na druguyu sluzhbu! - poradiv toj.
   - YAk zhe ya kinu, koli vin ni pashporta, ni groshej ne viddaº?
   - Skvernaya shtuka: bez pashporta nihto ne  pri-jmet'...  Nu,  a  ti  taki
brosaj ta j perehod' do mene zhit'. A tim chasom pozhalººmos' u  policiyu,  shcho
vono pashport ne oddajot'. Poki pashporta poluchit ta sluzhbu najdesh, to  zhivi
v menya.
   Levantina ne pristavala na ce i vse dumala, shcho jogo robiti. Pravda, os'
uzhe kil'ka den' hazya¿n ¿¿ ne zajmaº, ale hto jogo zna, yak vono dali bude.
   I spravdi, dali ne bulo  nichogo  garnogo.  Kvasyuk  nishkom  vismiknuv  z
dverej kil'ce i  znovu  jogo  zastromiv  -  abi  derzhalosya.  Levantina  ne
pomitila c'ogo.
   Vnochi vin pophnuv dveri, kil'ce  viskochilo,  i  vin  uvijshov  u  kuhnyu.
Levantina pochula ce vzhe todi, yak vin obhopiv ¿¿  rukami.  Vona  skriknula,
prokinuvshis', i shopilasya, ale vin zaraz zhe znovu zvaliv ¿¿ na lizhko. Vona
pochala vidbivatisya z usiº¿ sili, ale tiº¿ sili  bulo  malo,  shchob  poduzhati
zdorovogo cholovika. Vona vzhe znemagala v  ostannij  borot'bi.  Jogo  gidka
pika lezhala ¿j na oblichchi. Sama ne znayuchi yak, uhopila jogo zubami za  shchoku
i stisnula zubi tak duzhe, shcho vin skriknuv  z  bolyu  i  roznyav  ruki.  Vona
vidiphnula jogo i chula, yak vin upav dodolu, zagryukotivshi. Za mit' vona vzhe
bula nadvori. Strah tak opanuvav ¿¿, shcho vona vibigla z dvoru na  vulicyu  i
til'ki tam pishla tihshe.
   Ishla vuliceyu i vsya trusilasya z  strahu,  z  turboti,  z  holodu.  Pislya
pershogo vipadku z Kvasyukom vona spala zavsigdi vbrana, ale  bula  bosa,  i
holod doshkulyav ¿¿ u nogi.  Pishla  shvidshe  vulicyami  bez  niyako¿  meti,  ne
znayuchi, shcho robiti. Bulo vzhe nerano. Na porozhnih pivtemnih vulicyah dogorali
lihtari, ledve blimayuchi. De-ne-de blukali  stukachi,  rozganyali  svij  son,
kalatayuchi v kalatashku; a deyaki vzhe spali, prihilivshisya do dverej na  yakomu
runduchku.
   Levantina jshla, vse jshla vulicya za vuliceyu, bez  niyako¿  meti,  abi  ne
stoyati, abi jti. Hodila tak dovgo, azh poki vtomilasya, i sila na  oslinchiku
pid chi¿mis' vorit'mi, pidobgavshi pid sebe zadubili z holodu nogi. Ne dovgo
posidila, bo zaraz zhe stukach prognav ¿¿ zvidti:
   - Idi, jdi! Bagato tut takih  shlyaºt'sya!  Ne  oginajs',  bo  svisnu,  to
pribizhit' gorodovij - zabere v policiyu.
   Levantina pishla dali. Perejshla kil'ki kvartaliv i znovu pritulilas' uzhe
na runduchku. Tut posidila trohi dovshe, bo stukach  z  c'ogo  kvartalu  des'
zasnuv. Ale nareshti taki prognav, shche j vilayav pogano. Hodila todi znovu  z
vulici na vulicyu, abi yakos' doblukati do svitu.  Hoch  ne  znala,  shcho  vona
musit' robiti j svitom.
   Vernutisya do Kvasyuka? Ale til'ki podumala pro  ce,  to  vsyu  ¿¿  pochalo
trusiti. Krashche z golodu vmerti, zamerznuti, nizh od jogo  propasti!..  Piti
zranku zh  najmatisya,  stati  na  tochku?  Hto  zh  ¿¿  tam  viz'me,  bosu  j
prostovolosu, shche j bezpashportnu? Vernutisya dodomu v svoº selo? Ale tudi ¿¿
tak samo ne navertalo, yak i do Kvasyuka. Ta poki vona dijde, to  j  zadubiº
na dorozi.
   Dumki muchili ¿¿ tak samo, yak holod ta  vtoma.  Vona  vzhe  kil'ka  nochej
spala duzhe potrohu i teper pochuvala, shcho son tak i hilyaº ¿¿: ot-ot upade  j
zasne na vulici. Z usiº¿ sili bad'orila sama sebe i vse jshla, jshla...
   Vse vulici, vulici, vulici... Mertvi vulici... Taki chuzhi, yak i  lyudi...
Ni dushechki ridno¿!..
   YAka samotnya, yaka pokinuta... Na vs'omu sviti...
   Bez pomochi, bez  nadi¿...  Hoch  bi  kutochok  teplij!..  Hoch  bi  lyudina
dobra!..      Til'ki      vulici      temni,      holodni      i      shchos'
torohtit'-torohtit'-torohtit'...
   Spitknulasya i trohi ne vpala. Vona spala, jduchi.  Ne  spala,  a  tak  -
golova tumaniº... Lyudi ¿dut' na bazar - torohtyat'. Uzhe pochinaº svitati.
   Hoch bi de prihilitis'!  Kudi  vona  jde?..  Oh,  yak  tyazhko,-  vse  tilo
bolit'!.. I dusha... Hoch bi i vmerti... Hoch z mostu ta v vodu - on  z  togo
mostu.
   Zijshla na jogo, perehililas' cherez poruchchya. Divilas' vniz.
   Sira, nechista voda plivla linivo, zaspano pid uranishnim tumanom... Taka
holodna, negarna... Dali, dali!..
   Zovsim uzhe vidko, po gorodu metushat'sya lyudi. De ce  vona?  Nenache  vona
tut bula, a ne piznaº... Stala j divit'sya. Hatki  j  poganen'ki  obsharpani
budinochki tislisya v yaru popid glinistoyu krucheyu. Zgadala: Rivchaki... Ti, de
Roman... CHi ne jogo ce j hata?..
   Teplo u jogo v hati... Piti b tudi, bo tam teplo... I zasnuti mozhna...
   Hitayuchisya perejshla dvir i pishla v hatu.
   III
   Romanovi z tovaristvom ostannimi chasami ne shchastilo. Pishli voni v  Dibli
i zovsim uzhe nalagodilisya vivesti paru  dobrih  konej.  Koli  tut  nechista
nagnala  gurt  p'yanih  perezvyan,  i  vsya  sprava  lyasnula.  Azh  do   svitu
kujovdilasya perezva na tij vulici, de buli koni, i na blizhchih, a  tovarishi
musili siditi, prita¿vshis' v sutochkah. Dobre popotrusilisya, boyachisya, shcho ¿h
tam pobachat', a vzhe yakbi pobachili p'yani choloviki, to pevne, shcho  zhivimi  ne
pustili b. Ledve poshchastilo pomalu-malu vibratisya zvidti  ta  vinesti  cilu
dushu.
   Pislya c'ogo, trohi zgodom, Levdik z dvoma hlopcyami podavsya v Ripaki,  i
¿m duzhe dobre  poshchastilo  vivesti  troº  konej.  Ale  zaraz  zhe  za  selom
norovista konyaka skinula Lukasha i vtekla v pole. Musiv vin  pluganitisya  v
gorod pishki, a ti dvoº po¿hali, shchob odvesti konej do  Gapona.  Ta,  ¿m  na
liho, nadvori buv tuman, takij gustij, shcho voni zblukalisya, problukali  vsyu
nich, ne potrapili do Gapona, a za¿hali v CHornovus i azh  todi  shamenulisya,
yak pobachili pered soboyu hati. Po vulici vzhe veshtalis' lyudi i zaraz  zhe  ¿h
pripinili. Spershu chornovusci podumali, shcho ce prosto z  yako¿  slobodi  lyudi
zblukalisya, pochali ¿h rozpituvati - vidkilya, ta kudi, ta  chogo  ¿dut'.  Ti
shchos'  ne  tak  odkazali,  shchos'  naplutali,-  voni  ¿h  u  volost',  pochali
dopituvatisya, a ti shche bil'she plutali, i viyavilos', shcho ce konovodi. Bito ¿h
duzhe, a potim odvezeno do tyurmi.
   Tovaristvo ne boyalosya, shcho voni vikazhut' na sudi inshih: to dobri  hlopci
i c'ogo ne zroblyat'. Ale zh ¿h zamknut' najmenshe na rik do tyurmi, a to  tak
i zashlyut', bo voni vzhe ne vpershe na sudi, a tovaristvo todi  vtrachaº  dvoh
dobrih robitnikiv. A druge - zdobich viskochila z ruk ishche raz.
   Pislya c'ogo otaman z Romanom ta z Lukashem znovu podalisya v Dibli, ale j
s'ogo razu neshchaslivo: pereshkodili stukachi, bo vsyu nich hodili  po  vulicyah,
ne dayuchi pidstupitisya ni do odnogo dvoru. Bo  hoch  p'yani  perezvyani  i  ne
dogledilis' todi do konovodiv,  ale  potim  uden'  lyudi  pobachili,  shcho  po
gorodah pohodzheno, i hodilo shchos' chuzhe. Dogadalis', yaki to  gosti  buli,  i
dodali varti.
   I ce vzhe tak dva misyaci tovaristvo sidilo bez zarobitku. Poob'¿dalisya j
poobnosyuvalisya tak, shcho vzhe dali nikudi. Til'ki YArosh zhiv, yak  poperedu,  bo
vin zavsigdi piv potrohu i ne duzhe shikuvav grishmi, yak voni jomu potraplyali
do ruk. CHerez te vsi teper  do  jogo  prihodili  pozichati  groshej,  i  vin
pomagav tovarisham potrohu. Same za takoyu pozichkoyu zajshli do n'ogo  vvecheri
Patrokl Hvigurovs'kij ta pohmurij Kuchma. Sidili, narikayuchi na  lihi  chasi,
koli pochuli, shcho htos' ishche jde, i nezabarom u hatu vskochiv  novij  gist'  -
Lukash.
   Vin buv shche obidranishij, nizh poperedu, a na dovgih nogah ne bulo  chobit:
vin uzhe davno ¿h propiv "z gorya" i teper hodiv tak, shcho odna  noga  bula  v
rezinovij kaloshi, a druga obgornena onuchkoyu ta uv'yazana motuzkom. Darma shcho
tak, a buv veselij, uskochivshi, mahav rukami j vigukuvav:
   - Zdrastujte vam! CHogo kisnete? Dºla - pervij sort,- krichav vin  p'yanim
golosom i  bryaznuv  na  stil  kil'koma  sribnimi  groshinami,  shcho  voni  azh
rozkotilisya po stolu i dvi vpalo dodolu.  Perelyakana  ditina  zaplakala  v
kolisci, i blida j  movchazna  YAroshiha  nahililas'  nad  neyu,  shchos'  ditini
shepochuchi, golublyachi ¿¿. A Lukash stav posered hati, z shapkoyu  na  potilici,
ruki v boki, i vsmihavsya bezgluzdim p'yanim usmihom.
   YArosh iz Kuchmoyu glyanuli, divuyuchis', na n'ogo,  a  Patrokl  Hvigurovs'kij
pidnyav ti moneti, shcho popadali dodolu.
   - CHi ti ba! - skriknuv.- Glyan'te lish: karbovanec' i tri chetvertaki!  De
ce ti dobuv, hlopche? Mozhe, v kogo "zagubiv"?
   - Ovva! Kak uzhe ya, to j ne mozhu dobut'! Pal'to  pervij  sort,  a  dveri
lakej ne zaper, a ya pal'to nadel ta j poshov na bazar, yak pan!
   - Ege! Lukash starovinu zgadav, svoº davnº remeslo.
   - A chim stare moº remeslo pogane? - pitav zaderikuvato Lukash.- Ot vi  z
svo¿m novim bez kopºjki sidite, a v mene bryazhchat'?
   - Velichaºt'sya! - gariknuv pohmurij Kuchma.- Pocupiv yakes'  drantya  ta  j
radij. CHort vit' shcho!
   - CHogo zh vono chort vit' shcho? - pitav obrazhenij Lukash.
   - A togo, shcho  chort  vit'  shcho,  ta  j  godi!  Nashe  dilo  starosvits'ke,
vil'ne... Viviv konya, siv na jogo - yak majnuv polem-stepom... gej!.. A  to
laz' po viknah ta vityagaj manatki! Phu!..
   Kuchma plyunuv i serdito odvernuvsya. Vin buv starij konovod  i  ne  lyubiv
ligatisya z zvichajnimi mis'kimi zlodiyachkami, shcho zhili z dribno¿ kradizhki.
   - Bros'te sporit'sya,- perepiniv YArosh.-ªsli Lukashu shchastya, to j garazd.
   - Nehaj lish stanovit' mogoricha! - ozvavsya Patrokl.
   - Za pervin sort! - kriknuv Lukash. Uhopiv groshi j metnuvsya z  hati.-  V
odnu minutu?
   - A stoj, Lukash! - guknuv jomu navzdogin YArosh.- Pozovi  tam  po  dorozi
Romana!.. CHuºsh? Dolzhno, ne slishav - podrav kak samashedshij... Nu, po-kudova
nema Lukasha, to rozkazhi,  Patrokle  Stepanovichu,  pro  Levdika?  -  zveliv
YArosh.- Vidal ti Laz'ka?
   Laz'ko to buv areshtant, shcho hodiv z tyurmi na robotu v gorod; cherez n'ogo
Levdik podavav pro sebe tovarisham zvistki.
   - Bachiv... YA j zabuv pak rozkazati... Na bul'vari vin robiv... Pishov  i
ya  na  bul'var:  palichku  v  ruki  ta  j  idu  sobi  -  ot,   kavaler   na
gulyannya,tudi-syudi palichkoyu krutyu... A voni yamki  kopayut',  derevo  saditi.
Nu, ya siv na osloni zaraz bilya Laz'ka - odpochivayu b to. I vin mene bachit',
i ya jogo bachu, ta proklyatij soldat stirchit'... A, kanis pekel'nij! Hoch  bi
tebe trichi Tartar poglotiv!.. Odnache divlyus' - odhodit',  odhodit'  soldat
get' dali... Todi vzhe Laz'ko j skazav... CHiplyayut'sya do Levdika ne za  sami
Ripaki, a shche j za Panasovku,- pam'yataºte, vin todi hodiv? Dak kazhe:  treba
svidºtºlya, shcho tu nich vin doma buv.
   - Ta-ak!.. Svidºtºlya... Kogo zh bi to?..- zamislivs' YArosh.
   - Kogo zh? Hvedorchenka! - poradiv Kuchma.
   - Aj pravda! Dak ya zavtra zajdu do Hvedorchenka, skazhu, shchob gotovij  buv
do sledovatelya jti, a  Patrokl  Stepanovich  pojde  up'yat'  na  bul'var  ta
perekazhe Laz'kom.
   - Garazd! - odkazav Hvigurovs'kij.
   Ce bula zvichajna sprava: konovodam, yak voni potraplyali do tyurmi,  treba
bulo takih svidkiv, shchob vipravlyali ¿h. Zdebil'shogo ¿m  shchastilo  perekazati
tovarisham, chogo same ¿m treba, a ti postachali svidkiv z svo¿h zhe lyudej.
   Tim chasom prijshov Lukash z dvoma plyashkami j z zakuskoyu, a za ¿m i Roman.
Stil  zastavili  plyashkami,  charkami,  tarilkami,  zalozhili  vsyakoyu   ¿zheyu.
Patrokl, ne gayuchis', oditknuv polamanoyu dvozuboyu videlkoyu plyashku j  naliv.
Pochali piti j ¿sti.
   Pobachivshi, skil'ki prineseno gorilki, YArosheva zhinka  podala  mershchij  na
stil use, shcho treba, a sama,  poki  ti  pili  j  zakushuvali,  nishkom  uzyala
ditinu, viskochila z hati ta  j  podalas'  do  susidi.  Vona  zvichajno  tak
robila, yak YArosh gulyav. Vin piv ne  chasto,  ale  pid  chas  veliko¿  gulyanki
buvalo, shcho j dobre vipivav, i todi biv ¿¿ j nivechiv tyazhko za te,  shcho  vona
zavsigdi grebuvala jogo dilom i tovaristvom.
   - A slihali - vzhe Mikita vijshov na volyu?..- popitav Roman.
   - Hiba? Ni, ne chuv,- odmoviv Patrokl.
   - Vijshov? - spitav zlisno Kuchma.- SHCHo zh, oce tak jomu j minet'sya?
   - Nº,- vidkazav YArosh,- tak ne minet'sya. Slºduºt' nakazat'. Ot zberemos'
gurtom ta podumaºm, shcho z nim delat'.
   Mikita - ce buv tezh konovod z ¿h tovaristva. Jogo pijmano,  sudzheno,  i
vin vikazav shche na kil'koh dush -  ti  j  dosi  vidbuvali  karu  v  ostrozi.
Zvichajno konovodi ne proshchali tako¿ zradi.
   - Treba tak nakarat',- govoriv Kuchma,- shchob uzhe  bil'she  ne  mig  takogo
robiti. A to teper strahu niyakogo nema.  U  starovinu  ne  tak  bulo  -  v
starovinu strogo bulo.
   - Nu, a kak zhe v starovinu karali? - spitav Lukash.
   - A tak!.. Odnogo razu... davno bulo... god desyat'... Todi  v  nas  buv
otamanom Homenko,- ot zapal'nij buv!.. A gnizdo v nas  bulo  pid  Borznoyu.
Dak odin na sudi j proshkodivsya tak, shcho cherez jogo dvoh  u  Sibir  zaslali.
Nu, mi pidozhdali, poki vin vijshov z ostroga. Vijshov vin i ne podaº  znaku,
a sam na CHernigiv pobravsya. A otaman kazhe: "Nevzhe zh oce vin i vteche  nashih
ruk? Ne popustimo, hlopci!" Nu,  zaraz  dvoº  j  obizvalis':  odin  ta  shche
drugij, molodij buv hlopec', Gric'ko... a  zdorovij  buv,  yak  tur!..  "Mi
jogo,- kazhut',- pristavimo". I pristavili!
   - Ta kak zhe voni jogo pristavili?
   - A tak, shcho na dorozi perejnyali. Perejnyali, ta nazad ruki skrutili,  ta
rota ganchirkoyu zatknuli, ta j vedut'... Doveli do nashogo yarka... buv tam u
nas takij yarok, shcho  mi  v  jomu  zbiralisya...  Odin  zhe  pobig  tovaristvo
klikati, a Gric'ko beregti zostavsya.
   - Zachim tovaristvo?
   - SHCHob sud buv... Ne hotili sami poryadkuvat'... Nu,  zbigav...  Malo  ne
vse tovaristvo zibralosya. Stalo kruzhka,  a  jogo  poseredini...  Oditknuli
jomu rota,- kazhi, koli hochesh!.. A vin sto¿t' proti misyacya  bilij-bilij  ta
trusit'sya...
   - Nu?
   - Nu, j prisudili! - I Kuchma vihiliv charku.
   -_ SHo zh jomu zdºlali?
   - SHo zdºlali, to zdºlali, a tol'ki  bil'she  nikogo  ne  paskudiv!..  YAk
zakopali na tomu zh misci, to tak i zogniv,- nihto ne shukav... A hoch  bi  j
znajshli, to nihto b ne vikazav, bo vsi hlopci dobri ta j  bili  vsi...  po
cherzi kozhen brav kijok ta j biv... shchob usim vinnim buti...
   - I vi tam buli? - spitav Lukash.
   - Mozhe, buv, a mozhe, j ni,- odkazav Kuchma, nalivayuchi novu charku.- Tak u
starovinu bulo! A teper rozpusta pishla, nihto ne shanuºt'sya, nihto chesti ne
znaº: vikazav na tovarisha ta j prav, i hodit' sobi na voli, mov  i  nichogo
ne zrobiv. Hiba shcho popob'yut' inodi, ta j to ne duzhe...
   - Nu, ne ochin' to j teper budem proshchat'...- stiha, ale gostro  promoviv
YArosh, i jogo holodni, zli ochi blisnuli.
   - Ni, shcho ne kazhi, a v starovinu ne tak bulo! - znov praviv svoº Kuchma.-
Todi ti znav, shcho ti v tovaristvi vo¿n i shcho vsi za tebe, yak  odin,  stoyat'!
Po pravdi robili! A teper takogo vzhe nema... I togo ne bulo,  shchob  konovod
poganiv ruki pal'tom yakim aboshcho. Todi kozhen znav: nashe dilo - step! Tam ti
sobi vol'nij,- shukaj vitra v poli! Ta j  konovodi  zh  yaki  buli!  Homenko,
otaman, dak toj raz za odnu nich sam viviv p'yatero konej!.. Oto  lyudi!..  A
teper shcho? Phu!.. Dribnoduhi vsi!
   Kuchma vzhe zdorovo vipiv, a vipivshi, vin zavsigdi vihvalyav starovinu, shcho
yak dobre todi bulo, i layav molodih...
   - Brehnya! - grimnuv  kulakom  po  stolu  Patrokl,  azh  plyashki  j  charki
zadzvenili.- Brehnya! ª j teper taki konovodi - orli!
   - A de zh ti ¿h bachiv? - spitav, gluzuyuchi, Kuchma.
   - De? Na Kubani!
   - A hiba ti tam buv?
   - O, stul'tus maloumnij! Da ti spitajsya, de ya ne buv!
   - Anu zh, nu, rozkazhit' pro Kuban'! - poprohav Roman.
   - Sluhajte! Pochnu ab ovo, spochatku. Ot yak turnuli mene  z  konduktoriv,
zahodivsya ya torguvati. Golki-shpil'ki, pundiki-mundiki, tabachok-sirnichok  -
at, chort zna shcho! Bachu, shcho vono ne pidhodit' ni do mogo imeni, ni  do  moº¿
hvamili¿, ni do  mene  samogo.  Bo  im'ya  v  mene  gerojs'ke,  hvamiliya  -
obrazec', ta j sam ya takij, shcho hoch  zaraz  idi  troyanciv  voyuvat'.  A  tut
golki-shpil'ki!.. CHort zna shcho! Likvidaciya i akva vita.
   - SHo, sho? - pitali Roman ta Lukash.
   - Azinusi j stul'tusi! Te, shcho prodav  svoyu  bakaliyu,  a  groshi  z  gorya
progulyav. Nu, zostavs' u mene  v  kisheni,  yakos'  zavalyavsya,  karbovanec'.
Podivivsya ya na n'ogo: ge-ge, bratiku, z toboyu  dovgo  ne  prozhivesh!..  Ni,
tisno tut zhiti!.. Mahnu na Kubans'ki stepi! Hoch z cherkesom budu bit'sya,use
luchche, nizh iz p'yanicyami v  trahtiri.  Nu,  idu  do  znakomogo  konduktora:
"Pusti na Kuban'!" Posadoviv u konduktors'ku, a na  drugij  po¿zd  drugomu
konduktorovi zdav... Ot ya vzhe j na Kubani... Dobra shtuka Kuban', da til'ki
bida, shcho j  ostann'ogo  karbovancya  v  dorozi  pro¿v.  Nanyavsya  do  odnogo
bagatogo pana, a v n'ogo tabunshchik Artem Gajda. A vi znaºte,  shcho  vono  tam
tabunshchik? CHort, a ne cholovik! YAk virvet'sya u  shirokij  step  z  orkanom  u
rukah, dak vin tam orel! Skazhenogo konya-neuka pijmav, siv na jogo, stisnuv
kolin'mi - eh! azh step gude! Kin' b'º  i  peredom  i  zadom,  ta  de  jomu
skinut' Artema! Z skazhenogo - ovechkoyu stane! A vzhe nichiya  chuzha  konyaka  ne
strivajsya z Artemom u stepu - jogo bude. I bulo v  nas  tovaristvo  dobre:
shestero nas, ta taki!.. Odnogo razu tridcyatero konej viveli, za  odnu  nich
za dvisti verstov perekinuli, prodali i v obid drugogo dnya doma buli.
   - Nu, ta nevzhe? - pochulisya zdivovani golosi.- Ta yak zhe ce vi zrobili?
   - Uzhe znali - yak!.. Eh, otam sprava! Tam konovod ne zlodiyachka -  takij,
shcho pered policiºyu trusit'sya, yak ot mi, klapouhi azinusi. Tam vin nikogo ne
bo¿t'sya, a jogo vsi boyat'sya! Vijdemo na yarmarok - gulyaj dusha bez  kuntusha!
Morem kolo nas gorilka,  tanci,  muziki  bilya  yatki  na  majdani,  a  lyudi
zbirayut'sya!.. A divchata zadivlyayut'sya!.. Ah, sto chortiv!..  A  mi  gulyaºmo,
gopaka vitinaºmo, do divchat zalicyaºmos', ta velichaºmos', ta hvalimos' - yak
konej peremknuli ta yaki buli koni...
   - Nu, ce vzhe brehnya! - perepiniv Kuchma.- Tobto  stali  rozkazuvat',  de
koni brali? Ta zaraz bi j vas samih zabrali.
   - Susa tuporilogo u hvist pociluvali b, a nas ne zabrali b! Tam  ne  na
nas, a vid nas strah buv. Tam na vsyu okrugu zvisno, hto takij Artem Gajda,
a jogo zrodu nihto ne zajme, lyudi shapki jomu skidayut', bo boyat'sya.  A  pan
azh prosit': "Ostavajsya v mene, Arteme, zhiti!" Bo pan znaº, shcho  yak  u  jogo
svij konovod zhitime, dak cili budut' koni svo¿, a do chuzhih jomu bajduzhe.
   - Ot tam zhist'! - skriknuv Roman.
   - Vol'ne, vesele zhittya!.. Koli, buvalo,  j  napadut'  na  nas,  dak  mi
znali, yak  oboronyat'sya...  Raz  yak  zastukali  nas  v  ocheretah!  Dva  dni
oboronyalis'... rushnicya dobra v Artema bula i pistoletiki v mene... Voni do
nas posunut'sya, a mi - bah! Voni j zahovayut'sya, bo kul'ka  ne  dul'ka:  yak
urazit', to zabolit'. A na tretij den' umknuli od ¿h,  shche  j  z  kin'mi...
Go-go-go! Azh step zastognav, yak u kopita vdarili!.. Gej! Sto chortiv!..
   I vin znovu grimnuv kulakom po stolu. Stan jomu viprostavsya,  vsya  jogo
kudlata velika postat' divno vidminilas' pid vplivom  zgadok  pro  minule,
dikoyu stepovoyu siloyu spravdi poviyalo vid ne¿. I oblichchya v s'ogo p'yanici  j
zlodiya mov osyayav yakijs' svit, ochi jomu zablishchali divnim bleskom...
   Vsi glyadili na jogo zachudovani. Roman  uves'  chas  sluhav,  vtupivshi  v
n'ogo svo¿ palki ochi, boyachisya slovechko  zgubiti.  I  yak  udariv  po  stolu
zdorovennij Patrokliv kulak, parubok uraz tak i kinuvsya j skriknuv:
   - A shcho zh, spravdi? Razli zh i mi ne lyudi? Razli zh uzhe kak mi, dak  i  ne
zumiºm nichogo zrobit'? Da ya vam taku shtuku  vshkvaryu,  sho  na  vsyu  gubernyu
bahnu, a v karmanah azh zasmijot'sya!.. Hochete? Zavtra  v  Dibli  i  p'yatero
konej voz'memo.
   - Nu, nu, ti ne ochen' zarivajsya! - promoviv  YArosh  neprihil'ne.-  Znaºm
uzhe, kak tam brat'...
   - A ya vam kazhu, shcho voz'memo!  Sluhajte.  Kolo  mogo  dvora  zhive  susºd
Struk. A v jogo na shpili klunya. I tak vona sto¿t', shcho  z  us'ogo  sela  ¿¿
vidno. Nu, ya zapalyu klunyu,  narod  pobizhit'  na  puzhar,  a  vi  tim  chasom
vivedete koni.
   Na hvilinu vsi stihli, a todi vraz "ura!" zarepetuvali Patrokl, Kuchma j
Lukash.
   - Tihshe! Cit'te! Z ulici pochuyut'! - pripinyav YArosh.
   - Darma! CHort ¿h beri! Nehaj  chuyut'!  -  ne  vgavav  Patrokl.-  Romane!
Bratiku! Amikus lyubeznij, daj ya tebe pociluyu!
   I jogo velichezni lapi obhopili Romana, a shchetinyasta pika  pritislasya  do
parubkovogo oblichchya.
   - Vipijmo zh!.. Vipijmo zh ishche!.. I vin piv sam, nalivav Romanovi.
   - Ot tak molodec'!.. Ce ponimayu!.. SHCHob nasha slava  ne  propadala!..  A,
proklyati deri¿! - repetuvav uzhe zovsim p'yanij Patrokl.- Vi radi  b  nas  u
lozhci vodi vtopit', bo mi zlodi¿, a vi chesni! Breshete! Sami vi zlodi¿, use
po zakonu kradete. A mi ne zlodi¿... Treba ¿sti -  prihodimo  j  beremo!..
Tak, beremo!.. I  voyuºmos'  z  vami!..  Vi  nas  ubivaºte,  a  mi  z  vami
voyuºmos'!.. Hto poduzhaº, toj i prav. Homo homini lupus est.  A  hto  voyuº,
toj - geroj! A vi chort zna shcho, muzhla¿!.. A ya  -  Patrokl  Hvigurovs'kij...
Patrokl - geroj. Hvigura - obrazec'...
   I jogo p'yana golova vzhe shilyalasya na stil.
   IV
   Roman hoch i lig zvechora p'yanij,  ale  hazya¿,  klopochuchis'  pid  viknom,
zbudili jogo duzhe rano. Ledve prokinuvsya, zgadav pro vchorashnij svij zamir,
i dumka pro ce nove dilo vzhe ne dala jomu spati.  Jomu  ne  lezhalosya.  Vin
shopivsya, odyagsya... V cyu mit' pochuv, shcho htos' beret'sya za dveri i hoche  do
n'ogo vvijti. Dveri vidchinilisya.
   - Levantina!..
   - Romanochku! Bratiku! Ne zajmaj mene!.. Daj  meni  vidpochiti!..  YA  vid
hazya¿na vtekla... Usyu nich blukala... Ne zajmaj  mene...  Zabozhis',  shcho  ne
zajmesh!..
   - Nu, ta sho ti! Ta hrest menya pobej,  koli  ya  shcho-nebud'!..-  zabozhivsya
shvidshe Roman, izradivshi.Idi ta lyagaj spat'! A, bidnyaga!..
   Jogo malen'ka svitlichka perebita bula v kinci,  i  za  tiºyu  leresichkoyu
shal'ovochnoyu vin spav. Tudi vin i poviv Levantinu. Vona vpala  na  lizhko  i
zaraz zhe zasnula. Vin postoyav, podivivsya na ne¿, usmihnuvsya, todi  zachiniv
za neyu dveri v svitlicyu i pishov z domu, zamknuvshi kvatiryu.
   Ishov vuliceyu takij zadovolenij  ta  radij.  Sama  pribigla!  Nu,  nehaj
vispit'sya,- odnak vona jogo ruk ne mine. Ta teper jomu j ne do  ne¿.  Adzhe
vin uchora zabozhivsya, shcho s'ogodni pidut'  u  Dibli.  Treba  vmovitis',  shchob
hlopci buli gotovi.
   Vin pishov do YArosha, ale togo ne bulo  doma.  Ne  znala  j  zhinka,  kudi
pishov. Roman zazirnuv do chajno¿,- i tam jogo ne znajshov. I de vin u  chorta
podivsya?
   Roman pishov blukati po gorodu  po  vsyakih  zakutkah,  de  mig  zustriti
YArosha. Nihto nide jogo ne bachiv...
   A Levantina tim chasom spala. Spala dovgo, do pizn'ogo  obidu.  SHCHos'  ¿¿
nareshti zbudilo. Rozplyushchila  ochi,  glyanula  na  hatu  i  spershu  ne  mogla
zrozumiti, de vona. CHi se shche nich? U  malen'kij  komirchini  temno.  Ni,  on
kriz' ne zovsim prihileni dveri vidko shchilinu svitu. CHi ce ¿j  snit'sya?  Ba
ni, za dverima shchos' gomonit'... Romaniv golos... Vidrazu zgadala vse.
   - YAv tebe dva raza bil, usyudi shukal,- kazav komus' Roman.
   - Hodil do Hvedorchenka, shchob za svidetelya bil,- odpoviv htos' nevidomij.
   - Da, ya j zabul... Nu, a v  Dibli  hlopci  gotovi?  Dibli?  Levantinine
selo?
   - A ti taki dumaºsh? - pitavsya neznajomij golos.- A ºsli ne poshchastit'?
   - SHCHe j kak poshchastit'! - odkazav Roman i  pochav  upevnyati  svogo  gostya:
rozkazuvav use, yak treba zrobiti, dovodiv...
   Spershu  Levantina  malo  shcho  rozumila.  Ale  dedali  vse  viraznishe   j
zrozumilishe viyavlyalosya ¿j te dilo, shcho malo statisya...
   - YA vas brosyu v  yarku,-  skazav  nareshti  Roman.-  Kak  zapalyu,  to  vi
nemnozhko posidit', poka narod zgvaltuºt'sya ta pobizhit' na puzhar. Togda vzhe
j vi... Najluchche berit' u tretij hati skrayu zlºva,- Panas Gaman,-  u  jogo
ha-aroshih konej troº. Ot tr'om  i  bu-det'  robota.  A  skol'ko  vseh  nas
budet'?
   - 3 toboyu shestero.
   - Harasho. Dak dvom prikazat', shchob seli azh vozli mlina. Znaºsh? Tam  same
vozli mlina u Seredenka koni - velika hata, a vozli ne¿ topolya... Use lyudi
j storozhi budut' na puzhari, to vam volya budet'!
   - Smotri, sam ne popadis'! - peresterigav gist'.-  Teper  voni  znayut',
hto v ¿h koni bral, to budut' na tebe zasidat'.
   - CHortovogo bat'ka popadut' menya!  -  vidkazav  Roman.-  YA  znayu,  kudi
tikat'... At, chort! - shamenuvsya vin.
   - CHogo ti?
   - Ta ya j zabil, sho mi ne sami v hati.
   Vin pidijshov do dverej i zazirnuv u shchilinu.
   - Nº, spit'.
   - A hto tam?
   - Dºvka odna.
   - Tudi k chortu! CHogo zh ti ne skazal? Ot rozzyava! Usºm bi ti mastak bil,
ºsli b tol'ko ne tak pan'kavsya z babami. Nu sho, ºsli poslishala?
   - Nº, tak spit', sho ne poslishit'.
   - Hod'om u seni, chi shcho.
   Voni vijshli i rozmovlyali dovgen'ko shche v sinyah. Todi  Roman  vernuvs'  u
hatu, mabut', po shapku, i kudis' udvoh pishli.
   A Levantina chula vzhe dosit', shchob zrozumiti vse... Teper vona znala, chim
zrobivsya Roman i hto brav u ¿h na seli koni... Konovod!.. Zlodij!..
   Bozhe ºdinij! Za shcho ti  tak  karaºsh  ¿¿?  Pokarav  kohannyam,  pokarav  i
kohanim!..
   Zlodiya pokohala!..
   Tyazhkim bolem projmalo ¿j dushu, rozrivalo serce. Malo vona zaznala,  dak
shche ce!..
   Zirvalasya z lizhka: tikati! Tikati zvidsi!
   Pobigla do dverej, torknulasya do nih,- dveri buli zamkneni. Kinulasya do
vikna,- vono ne vidchinyalosya.
   Vona sidila yak u tyurmi.
   Vona zh musit' tikati vidsilya shvidshe, shvidshe. Musit' bigti v svoº  selo,
peresteregti Struka, peresteregti  lyudej,  shchob  bereglisya,  shchob  zapobigli
lihovi. Vona povinna skazati... SHCHo skazati?
   SHCHo Roman - zlodij, palij! I jogo viz'mut' do tyurmi, suditimut', mozhe, j
na Sibir zashlyut'... I vona poshle jogo na Sibir?
   Cya dumka vidibrala v  ne¿  vraz  usyu  tu  silu,  shcho  bula  prokinulas'.
Znemozhena vidrazu, sila i shililas' na stil.
   Ne vvazhayuchi na vse, shcho bulo, u  ne¿  v  serci  zavsigdi  zhevrila  iskra
kohannya do Romana, i ostannimi dnyami cya iskra  rozgoralasya  vse  bil'she  j
bil'she. Ege, vona teper tak dobre, tak  virazno  pochuvala,  shcho  vona  jogo
kohaº, shcho vona nikoli ne pokidala jogo kohati. I vona poshle na Sibir togo,
kogo kohaº! Togo, kogo kohaº? Ni! Vona kohala Romana, hoch i grishnogo proti
ne¿, ale chesnogo parubka, a ne konovoda, ne zlodiya, ne paliya! A teper vona
vzhe jogo ne...
   Ale zh ni! Vona jogo lyubit', lyubit' takogo,  yak  vin  est',  i  ne  mozhe
virvati, vikinuti z sebe togo.
   Lyubit'! A nashcho zh vona jogo lyubit', shcho z tiº¿ lyubovi bude? Hiba vin bude
¿j druzhinoyu? Hiba vona pide za zlodiya, za paliya? SHCHo zh ¿j robiti? SHCHo?
   Uhopilasya za golovu rukami. Golova palala, rozskakuvalas' od dumok, ale
ne davala poradi.
   A mozhe... buli vsyaki grishniki ta j kayalis'... CHomu zh bi  Roman  ne  mig
pokayatis' i znovu chesnim zrobitis'?
   Vona jogo prohatime, blagatime, vona jomu ruki ciluvatime,  abi  til'ki
vin ne robiv togo, ne jshov tudi, pokinuv svo¿h tovarishiv... Vona blagatime
jogo doti, azh poki vin posluhaºt'sya ¿¿, pokine vse,  i  todi  voni  budut'
znovu shchaslivi...
   A yak zhe ne posluhaºt'sya?
   I shchos' pochinalo ¿j kazati, shcho daremna ¿¿ nadiya, shcho ne  maº  vona  tako¿
sili, shchob virvati  Romana  z  togo  bagna,  v  yakomu  vin  opinivsya.  Vona
silkuvalasya zadaviti cej golos, ta ne mogla...
   CHi posluhaºt'sya, chi ni, a vona jogo blagatime. Koli ne pomozhe,  todi  -
dijsya volya bozha! Vona vzhe nichogo ne zdoliº tut zrobiti.
   YAk to? To vin todi pide pidpalit' selo, obkradatimut' lyudej? I vona  te
znatime i nichim ne pereshkodit' tomu, ne oboronit' lyudej? Ta hiba zh todi ne
vpade j na ne¿ toj grih? Lyudi kidayut'sya v polum'ya, ryatuyuchi lyudej,  a  vona
ne obryatuº ¿h, hoch ¿j v polum'ya ne treba  kidatis',  a  til'ki  pobigti  v
Dibli j skazati...
   Grih strashennij, neproshchennij  grih  -  zadlya  svogo  kohannya  popustiti
zanapashchati lyudej. I vona hoche zrobiti toj grih!
   Ale zh, bozhe mij... Vona zh jogo  lyubit'!  Bilas'  golovoyu  ob  stil,  ne
znayuchi, yak poºdnati kohannya z povinnistyu - z tim, chogo vimagalo sumlinnya.
   Taki navazhilas'. Vona blagatime  jogo,  a  koli  vin  ne  posluhaºt'sya,
pobizhit' u Dibli.
   Cim trohi zaspoko¿las'. Ta ne nadovgo.  Bo  nova  dumka  znovu  rozbila
vves' toj spokij.
   Koli vona skazhe jomu, shcho vse znaº, to vin zhe  ne  pustit'  ¿¿  z  hati,
zv'yazhe ¿¿, zamkne... YAk zhe vona todi pobizhit' u Dibli?
   I muchilas' ciºyu novoyu dumkoyu dovgo-Nareshti zachula, yak bryazkaº na dveryah
zamok. Utekla v temnu hatchinu i sila na lizhko.
   Uvijshov u hatu, vidhiliv do ne¿ dveri:
   - Ustala vzhe? - Siv na lizhkovi bilya ne¿.- Ot ne nadºyavs', shcho ti do mene
prijshla s'ogodnya! Savs'om ne dumal! SHCHo zh tam zdºlalos' z hazya¿nom?
   Vona pochala rozkazuvati - vse, yak bulo...
   - O durnen'ka, durnen'ka! CHogo zh ti prosto do mene ne prijshla?
   - Ta... adzhe prijshla...
   Vin obnyav ¿¿ j pociluvav. Pershij ruh ¿¿ buv - vipruchatis'. Ale zaraz zhe
vona pripinila sama sebe i skorilas' jogo pocilunkovi -  odnomu,  drugomu.
Vin radiv z  ciº¿  nespodivano¿  laski,  vona  ce  bachila,  i  nova  nadiya
prokinulas' u ne¿; vona cim ne pustit' jogo vid sebe.
   - A ya tobi ºsti prin'os. Hochesh? Hod'om! Vijshli vdvoh. Na  stoli  lezhali
pirogi, kovbasa, hlib, yabluka. Nadiyuchis' na zdobich, Roman pozichiv groshej u
YArosha.
   - YA tut v odnogo znakomogo harchuyus', ta s'ogodnya hochu z toboyu  obidat',
dak vot i prin'os togo-s'ogo.
   - Spasibi, moº serden'ko!
   Posidali za stil. Vin ¿v dobre, ¿j shmatok ne jshov u gorlo, ta  siluvala
sebe ¿sti.
   Vona tulilasya do n'ogo, zazirala jomu v vichi,  vsmihalasya,  hoch  u  ne¿
hololi j tremtili ruki. Vona zazhivala vsih hitroshchiv, na yaki  bula  zdatna,
bo ce buv ostannij sposib zatrimati, vderzhati jogo, zberegti jogo sobi.  I
zvazhilas' iti do krayu... S'ogodni ne pustit' jogo, a tam...  pobachit',  shcho
robitime.
   Korotkij osinnij den' uzhe nablizhavsya do vechora, yak voni poobidali.
   - YAk meni garno, Romanochku, shcho mi vdvoh,  i  budemo  vdvoh  uves'  den'
s'ogodni... Adzhe ne prozhenesh mene, koli ya zostanus' u tebe nochuvati?
   - CHogo b to ya tebe proganyal? Ta ya  takoj  rad!..  ZHal'  tol'ki,  shcho  ne
dovedet'sya s'ogodni doma nochuvat'. Uzhe skoro i jti nuzhno.
   - CHogo? Kudi?
   - Hazya¿n posilaºt'... Na mashinu...
   - Nadovgo?
   - Zavtra dn'om vernus'.
   - Oj Romanochku! YAk zhe ya sama budu? Ne ¿zdi!
   - Nel'zya, Levantinko: hazya¿n velit'.
   - Ot, velike liho, shcho hazya¿n velit'! A  ti  zaneduzhav  ta  j  ne  mozhesh
¿hati.
   - Ne, jomu to bez nadobnosti... Dolzhon ºhat', dak ºd'...
   - Romanochku! Golubchiku! Bratiku! Ne ¿d'! Zostan'sya  zo  mnoyu!  Bud'  zo
mnoyu uves' den' s'ogodni, vsyu nich!
   - Zavtra budu vves' den' i vsyu nich i zavsegda potom budu.
   - SHCHo zavtra! S'ogodni hochu!
   Vona obvilas' krug jogo yak hmelinochka, zazirala jomu v  vichi,  ciluvala
jogo,  obsipala  laskavimi,  zakohanimi   slovami   charivnimi,   obhoplena
neperemozhnim, malo ne bozhevil'nim bazhannyam zatrimati jogo,  ne  pustiti...
¿¿ rozpalenij, znemozhenij dumkami golovi zdavalosya chomus', shcho v  cij  nochi
vsya sila: abi til'ki vin s'ogodni zostavs', abi s'ogodni, a todi vzhe  vse,
vse dobre bude!
   Nikoli shche vona z nim ne bula taka  -  navit'  tam,  na  seli.  U  n'ogo
tumanila golova.
   - Nel'zya, serce!.. Kogda b mozhna - ya b i slova ne skazal... Nu, a to  zh
nikakim sposobom.
   - YAkij ti nedobrij!.. Zostan'sya, Romanochku, serden'ko doroge! SHCHo hoch zo
mnoyu robi, ciluvatimu tebe, miluvatimu tebe, til'ki ne hodi syu nich!
   - Ta shcho vona tebe, eta noch, taka doroga? Pochemu?
   - Tak hochu! Hochu, shchob ti ni z kim s'ogodni ne buv, til'ki zo  mnoyu!  Mi
taki shchaslivi, taki shchaslivi budemo, yakshcho ti zostaneshsya zo mnoyu  syu  nich.  I
teper, i potim shchaslivi budemo!
   Vin prigortav ¿¿, ciluvav, ale virvavsya nareshti:
   - Nu, nuzhno jtit'!
   Vona tak i pripala do n'ogo:
   - Ne hodi! Ne pushchu! Zostavajsya zo  mnoyu!  I  ciluvala  jogo  bez  liku,
silkuyuchisya timi pocilunkami  sp'yaniti  jogo,  primusiti  zabuti  pro  vse,
zostatisya z neyu.
   - Koli zostaneshsya syu nich zo mnoyu - budu tvoºyu,  ne  pidu  vid  tebe.  A
pidesh - utechu zaraz. Syu nich! Til'ki syu nich...
   U cih, stil'ki raziv uzhe skazanih, slovah "syu nich"  chuti  bulo  stil'ki
blagannya j natisku, shcho Roman pochav prisluhatisya do  ¿h  pil'nishe.  Vin  shche
derzhav ¿¿ v sebe, yak malu ditinu, na kolinah, ciluvav ¿j ochi,  gubi,  shiyu,
golova shche tumanila, a vzhe yakas' nepevna dumka vorushilas'  tam.  I  vidrazu
vin povernuv ¿¿ oblichchya do sebe:
   - Anu, glyan' meni v ochi! Vona glyanula.
   - Levantine, ti ne spala togda, kak ya prihodil pervoj raz?
   Vona pochervonila vraz, pijmana na garyachomu vchinku.
   - Dak on sho! - Vin zsadiv ¿¿ z kolin.- A shcho zh ti chula?
   Vse zaginulo, vse!.. Til'ki odno zostaºt'sya... Vona kinulasya pered  nim
navkolishki, obhopila jomu kolina rukami:
   - Romane! Bratiku! Ridnen'kij! Ne robi c'ogo!.. Ne hodi  z  nimi!..  Ne
zanapashchaj  lyudej!..  Ne  zanapashchaj  svoº¿  dushi!..   Pokin'   ¿h...   tih,
nedobrih!.. Zabud'  use  te!..  Budem  chesno  zhiti!..  Po  vik  vichnij  ne
rozluchusya z toboyu!.. Til'ki ne hodi!.. Vtechemo vid ¿h!.. Utechemo zaraz!
   Roman ustav, odirvav ¿¿ ruki vid svo¿h kolin i vidijshov.
   - Bros' chort zna shcho patyakat'!
   - Ni, Romanochku,  ne  kazhi  tak!  -  Vona  lizla  za  nim  navkolishkah,
chiplyayuchis' za n'ogo.To zh grih!.. Pidpaliti!.. Krasti!.. Bozhe mij!.. CHi ya zh
dumala?..  Ne  pushchu  tebe!   Pokajsya!..   Treba,   Romanochku,   pokayatisya,
spokutuvati svij grih!
   - Proch!
   - Ne vidpihaj mene!.. Mij bratiku! Mij ridnen'kij!.. Ti  zh  meni  milim
buv!.. YA zh tebe, yak dushu, lyubila!.. YA zh tebe blagayu!.. Ta pomiluj zhe ti  j
mene!.. I lyudej zhe! Voni zh ne vinni!.. Hiba zh ne mozhna z inshogo  zhiti?  Mi
budemo  pracyuvati,  zaroblyati...  YA   robitimu...   nochi   ne   spatimu...
Romanochku!.. Romanochku!..
   I ne puskala jogo  kolin  z  ruk,  divilasya  na  jogo  znizu,  blagayuchi
slovami, ochima, sl'ozami...
   - Levantine! Ne durij! Ustan' sichas! Sluhaj, shcho ya skazhu!
   Vona pidvelas'.
   - SHo ti chula, sho vidila,- shchob tol'ki ti sama jogo chula  j  vidila.  SHob
nihto bol'sh! ªsli zh ti hoch odnim slovom komu probovkneshsya,  hoch  natyaknesh,
to zadushu, svo¿mi rukami tebe zadushu i kriknut' ne dam!
   Stisnuvshi kulaki, uves' trusyachisya z gnivu, vin stoyav  pered  neyu  takij
strashnij, nelyuds'kij... A ¿¿, mov grim, pobivali ti jogo slova, odnimali v
ne¿ movu, ruki...
   - CHula?
   - CHula...
   - Smotri zh! Abo movchi, abo na sviti ne budesh zhit'!  Ta  znaj  -  to  ne
shutochki! YA shutit' ne vmºyu! Sidi tut do zavtr'ogo. Tikat' ne dumaj! YA  tebe
zamknu i skazhu hazya¿nu, shchob doglyadal... ªsli b tol'ki zdumala navt'ok,  to
on tebe z'yazhet': u jogo klyuch od hati budet'. Razumiºsh?
   - Rozumiyu...
   - Dak ºsli hochesh na svºti zhit', to sidi tiho. Ne budesh sidºt' - zadavlyu
i v rºchku vkinu. Nu, marsh tudi v zakamarok i ne smºj studova vihodit'!
   Sluhnyano pishla. Vin zachiniv za neyu dveri i zamknuv ¿h na zamok. Sam ishche
shchos' uzyav i pishov z hati. Levanti-na chula, yak vin zamknuv i drugi dveri.
   Prisluhalasya do togo, yak pishov. Sidila na lizhkovi  prignichena,  zlamana
usim tim, shcho stalosya. CHi mogla  zh  vona  c'ogo  spodivatis'!  Vin,  Roman,
nahvalyaºt'sya zadaviti ¿¿! Vin - propashchij zlodij...
   Vse, shcho bulo v ne¿ v dushi garnogo, yasnogo, kupchilosya v ¿¿  zgadkah  pro
togo, davn'ogo, Romana z pershih dniv  kohannya.  I  vin  roztoptav  te  vse
nemiloserdnoyu i nechistoyu nogoyu!..
   Dumka znovu vertalasya do podij ciº¿ nochi. SHCHo zh vono bude? Vin  zapalit'
selo, pogoryat' lyudi,  pograbuyut'  ¿h.  I  vona  nichim  ne  mozhe  zapobigti
lihovi!..
   Vona shopilasya z miscya.  Ta  ne  mozhna  zh  tak!..  Vona  bude  krichati,
stukati, poki ¿¿ vipustyat',todi pobizhit'... Ale  zh,  vin  oddav  hazya¿novi
klyuch. Hiba zh ¿¿ hazya¿n vipustit'? Ni, ne tak, a treba nishkom utekti.
   Vona pidijshla do tonen'kih shal'ovochnih dverej i potorsala  ¿h.  Z  togo
boku bilya nih buli kil'cya, zamkneni nevelichkim zamkom,- ce bulo vidko,  bo
dveri trohi vidhilyalisya,vona mogla prosunuti v shchilinu palec'.
   Levantina z usiº¿ sili natisnula na dveri plechem raz,  udruge,  vtretº,
silkuyuchisya, chi ne virve takim robom kil'cya. Dveri trishchali, ale  kil'cya  ne
virivalisya. Vona opituvala  shche  kil'ka  raziv,  napruzhuyuchis'  shchosili,  ale
nichogo ne pomagalos'. Zadihana, sila znovu na lizhko.
   YAkbi v ne¿ tut bulo shchos' - sokira, molotok,-  vona  b  todi  znala,  shcho
zrobiti. Pochala nishporiti po zakamarku, macayuchi v temryavi rukami,  ale  ne
znahodila nichogo. Nareshti, pislya dovgo¿ shukanini, azh u dalekomu kutku, pid
lizhkom, nalapala yakus' zaliznu rich. Vityagla ¿¿ na svit do dverej: ce  buli
stari obcen'ki.
   Levantina sprobuvala prosunuti ¿h kriz' dveri, ale voni  ne  prolazili.
Povernula tonkimi kincyami i zmogla  zalozhiti  ¿h  u  kil'ce.  Todi  pochala
rozhituvati jogo. Robiti bulo duzhe nezruchno, kil'ce hitalos' vel'mi  malo,
ale taki hitalos'. SHCHe trohi tako¿ roboti, i  kil'ce  viskochilo  z  dverej.
Dveri vidchinilisya, Levantina bula v drugij hati.
   Kinulas' do drugih dverej. Ale ci vzhe ne na kil'cyah zamikalisya.  Vazhki,
debeli dveri zachineni buli shchil'no i  zamkneni,  mabut',  na  zasuv  aboshcho:
Levantina potorsala, ale nichogo ne zrushila ¿h.
   "Budu shtovhati plechem,- podumala sobi,- a mozhe, vidhilyat'sya hoch  trohi,
shchob prosunuti obcen'ki".
   Pochala natiskati, silkuyuchis' yakomoga tihshe robiti. Spershu natiskala  ne
pospishayuchis', ale  z  usiº¿  sili.  Dveri  stoyali  neruhomo.  Pochala  todi
shtovhati palkishe, b'yuchisya ob dveri plichmi, obbivayuchi  ¿h  do  sinyakiv,  do
krovi pid rukavom sorochki. Zabula, shcho ¿¿ mozhut' pochuti, i  bila  na  odchaj
plechima, liktyami, v zapali malo pochuvayuchi bil', sama rozumiyuchi, shcho  ce  ne
pomaga, ale ne mozhuchi pokinuti, bo hotila virvatisya z ciº¿  tyurmi.  Bilasya
ob micni dveri,  yak  ptashka-ne  -vil'nicya  b'ºt'sya  ob  nevblaganni  grati
klitki-tyurmi.
   Nareshti, znemozhena, znesilena,  spinilasya,  pohilivshis'  na  ti  dveri,
vazhko dihayuchi. Pobiti plechi j likti duzhe bolili.  Vidpochivala  tak  kil'ka
chasu.
   Kriz' nevelichke vikno bachila, shcho nadvori vzhe  smerkalos'.  Pidijshla  do
vikna i stala jogo oglyadati.
   SHibki buli taki malen'ki, shcho yakbi vidaviti odnu, to  ne  mozhna  bulo  b
prolizti, a zrobleno vikno bulo tak, shcho ne vidchinyalosya. Polamati jogo?
   CHi .vona poduzhaº te? A koli b  i  zdolila,  to  pochuyut'  zhe  hazya¿,  yak
trishchatime vikno, bryazhchatimut' pobiti shibki. Pochala  rozdivlyatis'  u  vikno
nadvir i pobachila pered sebe yakus' zamknenu  shopu  chi  vozivnyu.  Lyudej  ne
bachila, shchob hodili. Ale mozhut' poblizu  hoditi,  otut  zaraz  taki,  to  j
pochuyut' ¿¿.
   A yakbi vse vikno viphati,- mozhe b, ce tihshe bulo?
   Vono  bulo  pribite  znadvoru  gvizdkami.  Ale  gvizdki  ti  davno  vzhe
poirzhavili, a yak Levantina  natisla  na  vikno  z  odnogo  boku,  to  voni
polamalisya, i vikno zaraz zhe pochalo vipiratisya z lutok.
   - I yakogo tobi chorta treba?  -  grimnuv  pid  viknom  prosto  Levantini
serditij tovstij golos.
   Divchina vmit' zahililasya za stinu i stoyala, vsya poholovshi, tremtyachi. Ce
zh pobachili vzhe ¿¿, ce zh hazya¿n!
   - Hodi ponochi, vishukuj! CHort bat'ka zna shcho! - kazav toj golos znovu,  i
Levantina pochula, yak zabryazkav zamok bilya vozivni.
   - Ta vona tut skrayu zaraz i lezhit',- odpovidav zhinochij golos.
   Levantini polegshalo: ce ne do ne¿, ce, mabut', hazya¿n z  hazyajkoyu  shchos'
iz vozivni berut'. Prisluhalasya, yak voni vidimknuli,  vvijshli  v  vozivnyu,
sperechayuchisya, znajshli yakus' rich, zamknuli i pishli get'. Vse znovu zatihlo.
   Perechasuvavshi trohi, Levantina znovu zahodilasya bilya  vikna.  Oberezhno,
pomalu natiskayuchi, vona vihitala vikno z lutok  tak,  shcho  mogla  v  shchilinu
prosunuti ruku spershu z odnogo boku,  todi  z  drugogo.  Vijnyati  vikno  i
postaviti jogo na zemlyu nadvori bulo vzhe todi legko.
   Tim chasom nadvori vzhe zovsim stemnilo. Prisluhalas' odnu  mit',  chi  ne
chuti kogo, i legko j oberezhno vilizla z hati v dvir.
   Tremtila zo strahu, shcho zustrine zaraz kogos'. U dvori nikogo ne bulo  i
nihto ne berig ¿¿, bo  to  Roman  zbrehav,  shcho  viddast'  klyuch  hazya¿novi.
Perejshla dvir hutko i opinilasya na vulici.
   Vona bigla b, ta boyalas', shcho ¿¿ pripinyat', dogadayut'sya, shcho  tikaº.  Ale
pishla shvidko, yak mogla, silkuyuchis' iti v temryavi vulic', i nezabarom  bula
za mistom.
   Spinilas' na  hvilinu  peredihnuti  i  pobigla  po  dorozi  do  Dibliv.
Probigla verstov zo dvi.
   I vraz dumka odna pripinila ¿¿: ta j voni zh cim shlyahom itimut'. SHCHo,  yak
nazhenut' ¿¿? A shcho, yak voni vzhe popered ne¿? SHCHo, yak vona spiznilasya?
   Vona znala inshu dorogu: cherez lis, todi cherez bajrak.  Cya  doroga  bula
korotsha duzhe, ale tudi nihto ne ¿zdiv, bo ne  bulo  shlyahu,  til'ki  hodili
lyudi vuzen'koyu stezhkoyu. Levantina tezh neyu hodila, ale vden', z  lyud'mi,  a
teper... Iti vnochi lisom - ce bulo zanadto strashno.
   A jti tut, to znov - abo vona spiznit'sya, abo ¿¿ nazhenut', Roman pijmaº
¿¿ - i shcho todi bude?
   Glyanula livoruch,- tam lis chorniv temnoyu, pohmuroyu hmaroyu na kinci neba.
Zbochila z shlyahu i pobigla tudi.
   Poki bigla polem - bulo nichogo. Ale yak pidijshla do c'ogo  vnochi  takogo
ponurogo lisu - obnyav ¿¿ strah. Vona  znala,  kudi  jti,  vona  stoyala  na
pochatku stezhki, ale cya stezhka vtopala v taku chornu j strashnu temryavu, shcho v
bidno¿ Levantini stiskalosya pered neyu serce.
   Ale vagalasya nedovgo. Perehrestilasya i vstupila v lis.
   Tut uzhe ne bigla, bo raz, shcho vtomilas', a vdruge, shcho boyalas'  zbigti  z
tropi j zblukatis'. Ale jshla shvidko pomizh velicheznimi  stovburami  starogo
lisu. Zridka til'ki rozrivalosya vgori posplutuvane  gillya,  i  todi  vidko
bulo ¿j klaptik neba z dvoma-tr'oma zirkami. Zvazhilas' ne divitisya  nabik,
ne prisluhatisya, a vse jti, jti...
   Ale ochi nesamohit' zazirali inodi vbik,  vuha  lovili  taºmnichij  golos
velikogo lisu. A vin ozivavsya tihimi shepotami, shelestami i  zithannyami,  i
kozhen takij zguk odbivavsya golosno, gostro v napruzhenomu  vusi  bidolashno¿
divchini.
   Vona vse jshla. Osin' uzhe strusila z derev chastinu ¿h litn'ogo vbrannya i
nasipala na zemli  m'yakij  kilim  mertvogo  listya.  Levantini  dobre  bulo
stupati po stezhci, hoch vona chasto bolyache bila svo¿ bosi nogi ob  ne  vidne
¿j korinnya. Ta vona na te ne zvazhala i vse jshla.
   CHasom pered ochima mriyalis' yakis'  chorni  velichezni  postati,  chasom  ¿j
zdavalos', shcho ot-ot zasvityat'sya pered neyu dvi svichki vovchih  ochej...  Vona
todi zaplyushchuvala svo¿ ochi...
   Vona chasto hodila v cej lis z divchat'mi po yagodi, yak zhila  v  najmah  u
bliz'komu vid lisu seli, i dobre jogo znala. Koli b ne ce,  to  zblukalas'
bi davno.
   Nareshti ¿j zdavalosya, shcho vzhe pidhodit' do krayu. Todi,  sama  ne  znayuchi
cherez shcho, vraz kinulasya bigti, rozbivayuchi do krovi nogi,  obdryapuyuchi  sobi
gilkami ruki, oblichchya. Bigla, bo gnav ¿¿ velikij strah,- azh poki viskochila
na pole. Vtomlena, vpala na zemlyu  i  trohi  polezhala,  vidpochivayuchi.  Ale
nedovgo. Zirvalas' i pishla znovu. Ta ne pishla vzhe cherez bajrak, a  zbochila
pravoruch i zijshla znovu na shlyah. Ce bulo trohi dali, ale zh bajrak  buv  ¿j
shche strashnishij za lis.
   Nogi pochinali duzhe boliti, ale vona ne smila spinitisya.  Kozhna  hvilina
vgajki mogla zanapastiti vsyu spravu. Treba jti, hoch trohi j tihshe. Skil'ki
shche ¿j zostalosya? Verstov chotiri?
   Ishla... SHCHos' zamrilo livoruch. Oce zh i bajrak pid Diblyami. SHCHe verstva  -
i vona v seli.
   SHCHo ce?
   Temne osinnº nebo  zazhevrilo  z  krayu  -  tam,  nad  selom.  Ce  misyac'
zihodit'?  Ege,  mabut',  misyac'...  Tak  ni  zh  bo,  misyac'  ne  zvidtilya
shodit'...  Use  bil'she  j  bil'she...  Vognyani  pasma  vibivayut'sya  ugoru,
strilyayut' po nebu. Pozhezha!..
   Levantina  skriknula  yak  nesamovita  i  pobigla  nazustrich   strashnomu
chervonomu promittyu.
   V
   YArosh taki trohi boyavsya tiº¿ shtuki, shcho vigadav Roman. Diblyani stali  vzhe
taki zli na konovodiv i tak ¿h pil'nuvali, shcho bulo  nebezpechno  tak  skoro
tudi potikatis'. Ale Patroklovi Hvigurovs'komu ta j us'omu  tovaristvu  do
vpodobi pripala taya vigadka. Patrokl, trohi vipivshi zvechora,  vsyu  dorogu,
poki jshli do  Dibliv,  buv  strashenno  veselij,  smishiv  tovarishiv  svo¿mi
zhartami j lajkami i vse zachipav pohmurogo chogos' otamana. Ale  toj  movchav
na vsi jogo vigadki. Podililisya voni tak: YArosh z Patroklom ta z Lukashem  v
odnim gurti sili v yarku, chigayuchi na  troº  konej  Panasovih  Gamanovih,  a
Kuchma z odnim hlopcem zahovavsya  bilya  mlina,  vzyavshi  na  svij  paj  paru
Seredenko-vih. Roman, pidpalivshi, povinen buv zaraz zhe tikati v gorod.
   Tr'om u yaru bulo duzhe dobre siditi, bo ne vidno  bulo  ¿h  nikomu,  ale
voni bachili toj shpil', de mala buti Strukova klunya i zvidki Roman  povinen
podati ¿m svoº vogn'ove gaslo. Hoch otaman i ne dozvolyav rozmovlyati, ale  v
golovi v Patrokla shche gulo vid goriluhi, to j yazik u  jogo  niyak  ne  hotiv
odpochivati, a vse shepotiv do Lukasha. Toj pirhav zo smihu,  a  rozlyutovanij
YArosh nareshti ne vitrimav:
   - Ot kak dam shvorinem po golovi, to ti shvidko zamovknesh!  -  proshepotiv
vin, shtovhnuvshi tim shvornem parubka v bik.
   Todi obidva zamovkli, znayuchi dobre, shcho z  otamanom  ne  zavsigdi  mozhna
zhartuvati, bo chasom zarobish za zharti takogo, shcho j doviku zgaduvatimesh.
   Usi sidili movchki, vtupivshi ochi v toj bik, zvidkilya dozhidalis' oznaki.
   Sidyachi tak dovgen'ko, pomitili, shcho  ¿m  stalo  vidko  daleki  verbi  na
pochervonilomu nebi. I nezabarom zharke polum'ya vdarilo vgoru, osyavayuchi kupi
sonnih hat i derev. Skriz' po selu zagalasuvali, zabigali lyudi,  zagavkali
sobaki. Spershu kriki j tupotnyavu chuti  bulo  j  poblizu,  ale  zgodom  use
vshchuhlo tut, i  til'ki  tam,  de  yasno  shugalo  vgoru  polum'ya,  chuti  bulo
nevgavnij poplutanij galas lyuds'kogo stovpishcha. Konovodi zrozumili, shcho-lyudi
z bliz'kih do krayu vulic' uzhe pobigli na pozhezhu.
   - Anu lish! - promoviv tiho YArosh.- Ta shvidko!..
   Malo ne bizhachi, perejshli nevelikij klapot' vigonu  vid  yaru  do  pershih
hat. Po livij peri¿ tretya hata skrayu - Panas Gaman.
   SHvidko j movchki vvijshli v pokinuti vidchinenimi vorota, vstupili v dvir.
Velika povitka z kin'mi bula pered nimi. V dvori nikogo  ne  bulo,  til'ki
sobaka viskochila z-pid hati i kinulas', zagarchavshi, prosto na  YArosha.  Vin
ubiv ¿¿ za odnim mahom, rozbivshi ¿j golovu shvornem. Za  odnu  hvilinu  vin
svoºyu duzhoyu rukoyu, zalozhivshi za pribo¿  shvorin',  odirvav  ¿h,  i  kinnicya
vidchinilasya. Lukash iz  Patroklom  ubigli  vseredinu  i  nedovgo  barilisya,
vivivshi troº konej. Skochili na ¿h i buli vsi vzhe za vorit'mi.
   - Anu, pripusti! - skazav otaman.
   Ale v cyu mit' stalosya nespodivane.
   CHetvero lyudej v'¿zdilo verhi z polya v vulicyu. Ce nochlizhani, pobachivshi z
luki pozhezhu, kinulis' u selo.
   - Hto ¿de? - guknuv perednij.
   YArosh udariv svogo konya i tri zlodi¿ movchki proskochili proz nochlizhan. Ti
ne vidrazu rozibrali, shcho ce, a zrozumivshi, pognali za ¿mi slidom, gukayuchi:
   - Lovi!.. Zlodi¿!.. Konovodi!..
   YArosh biv konya bez zhalyu  shvornem,  a  Lukash  ta  Patrokl  shmagali  svo¿h
nagayami. Koni bigli z usiº¿ sili. Ale vidko bulo, shcho v nochlizhan koni krashchi
chi ne taki potomleni. Voni nasidali na shiyu konovodam, os'-os'  nazdoganyali
¿h. YArosh ozirnuvsya j pobachiv, shcho daremna rich  utikati.  Treba  bulo  inshim
robom ryatuvatisya.
   - Puskaj koni!.. Sami - v yar! - kriknuv do tovarishiv.
   Same dobigli do yaru. Stribnuli na odchaj dushi dodolu.  Koni  porsnuli  v
pole, a za nimi j nochlizhani.
   Troº konovodiv popadali na zemlyu trohi ne pid kopita konyam, ta,  na  ¿h
shchastya, til'ki Lukasha zachepiv kin' zadnim kopitom. Popadali same nad  kraºm
i, ne vstayuchi, ne mozhuchi vderzhatis', pokotilisya vniz u yar. Ta ¿m  c'ogo  j
treba bulo. Spinilis' azh na dni i zaraz  zhe  poshoplyuvalis'  na  nogi.  Ne
chuli, shcho j zabilisya, hoch gupnuvsya kozhen zdorovo. Ale buli cili, nichogo  ne
polamali sobi.
   - YArom dal'she! - zveliv YArosh.
   Pobigli yarom i dumali, bizhachi, shcho kudis' zhe toj yar vihodit', to tudi  j
voni vijdut'. Probigshi chimalo, pochuli, shcho v ¿h pid nogami vzhe ne zemlya,  a
kaminnya. YAr nizhchav, glibshav, i vraz voni opinilisya v yakijs' kam'yanij  yami,
a pered nimi strimko j visoko, yak kruchi, stoyali  kam'yani  stini  glibokogo
yaru, i nide ne bulo vihodu.
   Zadihani vtikachi spinilisya.
   Voni pijmalisya v pastku, ne znayuchi c'ogo proklyatogo zradnogo yaru.
   - Nazad! Mozhe, vspº¿m viskochit'! - kriknuv YArosh.
   I vsi troº povernuli nazad i  pobigli  skil'ki  sili.  Ne  perebigli  j
polovini yaru, azh pered nimi zachornilo kil'ki verhivciv i lyuds'kih postativ
pisho. Ce dvoº nochlizhan, pobachivshi, shcho konovodi  vskochili  v  yar,  pokinuli
gnatisya za kin'mi, lishayuchi ¿h dvom svo¿m tovarisham, i vernulisya do yaru. Do
¿h tim chasom nadbiglo kil'ki cholovika z sela, pochuvshi ¿h gukannya, bo uves'
chas voni ne pokidali lementuvati, sklikayuchi lyudej.
   Ne spodivayuchisya togo, konovodi tak i naskochili na ¿h u temryavi.
   - Bij! Bij! Voni! - zagukano vraz, i kil'ka kijkiv gupnulo po plechah  i
po rukah konovodam. Voni vidskochili nazad, povernulis' i, yak  zahopleni  v
sutochkah zviri, ne znayuchi vzhe z odchayu, shcho robiti, pobigli vid vorogiv znov
tudi, v kam'yanij kutok yaru.
   Teper selyani buli pevni, shcho voni vid nih ne vtechut'. U  c'omu  yaru  pan
biv kolis' kamin'  na  svoyu  kam'yanicyu  ta  j  vibiv  otu  gliboku  yamu  z
kruchuvatimi stinami. Zvidti vzhe ne viskochish.
   Galasuyuchi, pobigli vsi slidom za konovodami.
   A ti vskochili znov u tu yamu i postali neruhomo, shchob hoch peredihnuti.
   - Ot koli tak propali! - promoviv Lukash.
   - Nu, ti! Patyakaj! - vizvirivs' na jogo YArosh. Hmari rozijshlisya, i  z-za
nih vizirnuv misyac', osyavayuchi vse navkrugi. Vtikachi  buli  sered  nabitogo
dribnogo j velikogo kaminnya. Deyake bulo poskladane sazhnyami, deyake zgornene
prosto kupami. V odnomu misci, malo ne  bilya  samo¿  stini,  kaminnya  bulo
nalozhene stovpom sazhniv na pivtora. Patrokl glyanuv na n'ogo.
   - Berit' kaminnya, nakidajte, shchob mozhna bulo zlizti na ce! - skomanduvav
vin.
   - Nashcho? - spitav Lukash.
   - Stul'tusyaka chortiv! Beri shvidshe! - I vin zagrib svo¿mi lapishchami  cilu
kupu kaminnya i potyag do stovpa, muruyuchi tam nemov shidci. Lukash  dopomagav
jomu.
   Ta til'ki pochali robiti, a  vzhe  djblyani  nabigli,  mahayuchi  kijkami  j
lomikami ta gukayuchi:
   - A, bisovi shkuroderi, popalisya!..
   Bigli prosto na konovodiv, ¿m ne  vidko  bulo  za  stovpom,  shcho  robili
Patrokl ta Lukash, ale voni bachili YArosha. Vityagshi z halyavi  velikogo  nozha,
vin derzhav jogo v livij ruci, a v pravij buv napogotovi zaliznij  shvorin'.
I yak selyani, z rozgonu nabigshi, buli vid n'ogo za tri-chotiri  stupni,  vin
skriknuv, stribnuv napered i vdariv peredn'ogo svoºyu prostoyu, ale  v  jogo
rukah strashnoyu zbroºyu. CHolovik ojknuv, zahitavsya... YArosh odskochiv.  Selyani
tezh na mit' podalis' nazad, odbigli, ale zaraz zhe shamenulis'.
   - Dak vi tak! - zagukali rozlyutovani.- Bij ¿h! Bij na smert'!..
   I voni kinulis' znov z pidnyatimi vgoru kijkami.
   - A, padlyuki, psi! -  revnuv  strashnij  Patrokliv  bas,  i  tu  zh  mit'
zdorovezna postat' viskochila pered  YArosha,  shiroko  rozmahnulasya  rukoyu  i
poshpurila vazhku kamenyuku. Odin z  selyan  skriknuv,  uhopivshisya  rukami  za
zhivit, ta tak i siv na zemlyu.
   - Raz! - revnuv Patrokl.- A oce vam dva! Nova kamenyuka primusila  selyan
odbigti shche dali.
   - Nazad, kanisi kucohvosti, bo i rebra, j zubi  vam  sokrushu!  -  gukav
Patrokl.- Beri j ti, otamane! CHogo sto¿sh durno?
   YArosh i sobi zhburnuv kamenyuku, ale zaraz zhe skriknuv:
   - Berezhis'!
   Ledve vstigli zahovatisya za kaminnya, bo selyani kinuli na ¿h  kijkami  j
lomakami. Lusnuli j zatrishchali ob kam'yani  kupi  kijki,  rozkidayuchi  dribne
kaminnya, ale shkodi konovodam ne zrobili niyako¿.
   - Kidajte! CHort vas beri! Vashim lomachchyam vam zhe j golovi porozbivaºmo,-
gukav na svo¿h vorogiv Patrokl.
   Hmara znovu nabigla na misyac'. Potemnilo vraz. Selyanam stalo zovsim  ne
vidko konovodiv. Pevni buli, shcho ti ne vtechut' z gliboko¿ yami, ale ne mogli
dobrati rozumu, yak ¿h uzyati. Znali j bachili, shcho konovodi, ne  spodivayuchis'
miloserdya, boronitimut'sya do zaginu, i dvoh selyan dobre vzhe  bulo  vdareno
kaminnyam, a tretij buv uves' u krovi pislya YAroshevogo shvornya.  Kinutisya  na
¿h u temryavi, dak shche j girshogo dobudesh.
   - Pobigti v selo po rushnicyu ta j postrilyati ¿h,- radiv htos'.
   - Ucilish u temryavi!
   - A hoch i vcilish, dak na Sibir pidesh! Treba zhivcem uzyati ta dati takogo
gartu, shchob ostrog ¿h zhivimi vzyav, ta zhivimi ne vipustiv.
   - Dak pidozhdemo do svitu.
   - A tam selo gorit'!
   - To ne z nashogo krayu.
   - A tam i do nas dijde, yak ne pogasyat'.
   - Vitru nema.
   Nareshti navazhilis' poslati parubka verhi na selo, shchob podivivs', yak tam
pozhezha, a koli mozhna, to shche j lyudej na  pomich  poklikav.  Pevni  buli,  shcho
pozhezha do ¿h hat ne dijde, i mali vartuvati do ranku: povidno-mu  zruchnishe
bude brati.
   Ledve  parubok  pobig,  koli   vraz   odna   kamenyuka,   druga,   tretya
gepnula-poblizu selyan.
   - CHi ti ba! Znovu kidayut', chorti!
   - Haj kidayut',syudi ne syagnut'.
   A kaminnya vse gupalo. Nikogo, shchopravda, ne zachipalo, ale vse padalo.
   A ce ko¿v Patrokl.
   Poki oto muzhiki  radilisya,  i  konovodi  ne  gayali  po-durnomu  chasu  i
naskladali cili shidci vgoru na kam'yanij stovp.
   - Anu, skoch, hlopche, na kaminnya,- zveliv stiha  Lukashevi  Patrokl,-  chi
syagnesh rukoyu azh nagoru, do berega.
   Lukash skochiv.
   - Z arshin ne staº.
   - Durnicya! Na kaminnya, beri,  muruj  tam!..  Ni,  ne  tak!  Ti,  YAroshe,
podavaj jomu kaminnya, a ya shpurlyatimu na toj plebs svinyachij, shchob ne pomitiv
nasho¿ roboti.
   I oto pochalasya kidanina. Patrokl zovsim ne silkuvavsya vluchati, ta j  ne
mig bi c'ogo zrobiti, bo selyani stoyali taki daleko i bulo temno.  Jomu  ne
togo treba bulo: vin kidav, abi ti znali, shcho voni v yami, i dumali, shcho voni
til'ki te j roblyat', shcho kaminnya kidayut'. SHvirgav i do kozhnogo razu dodavav
slovami:
   - Oce tobi galushka u tvij svinyachij rot!.. SHCHo?  Podavivsya?  A  oce  tobi
krashanka mezhi  ochi  v  lob,-  bodaj  tobi  z  jogo  tvo¿  chortovi  slipaki
povilazili! Maºte shche, azinusi, os'!..
   - Gotovo! - ozvavsya Lukash stiha.
   - Nagoru, bratci!.. Ta zhdit'  mene  tam,-  ya  zaraz.  I,  vhopivshi  dvi
zdorovenni kamenyuki, Patrokl viskochiv z yami, nadbig u  temryavi  blizhche  do
svo¿h vorogiv i kinuv odnu kamenyuku za drugoyu. I, mabut',  kogos'  uluchiv,
bo sered selyan kriknulo. Patrokl zasmiyavsya, murchachi sobi stiha:
   - SHCHo? Do smaku pripala? Nu, grizit' sobi na zdorov'ya,  cuciki  slinyavi!
Ne viskalyujte zubiv, lyupusi zadripani, bo ne vkusite!
   Murmotav i vilaziv nagoru.
   - Otamane!
   - Tut.
   - Gajda!
   Ale v cyu mit' hmari znovu rozirvalisya  i  zradlivij  misyac'  syajnuv  na
vtikachiv. Krik zchinivsya sered selyan:
   - Tikayut'! Tikayut'! Lovi!..
   Polem  zatupotilo  tri  pari  motornih  nig,  a  slidom  za  vtikachami,
vidirayuchisya z yaru nagoru, kinuvsya gurt selyan.
   VI
   Struchisi  ne  spalosya.  To  dumki  vsyaki  rozganyali   son,   to   blohi
naposidalisya. Vona krutilasya po polu, shtovhala cholovika, serdyachis', shcho vin
tak spit', azh hrope. Uzhe vona peredumala j te, skil'ki v ¿h hliba  na  cej
rik bude, i skil'ki polotna vitchet'sya  z  togo  pryadiva,  shcho  natipala,  i
dogaduvalasya, yake telya privede ¿¿ vlyublenicya Liska. Uzhe ¿¿ pochinala  znovu
dratuvati vchorashnya svarka z  zizookoyu  YUhimihoyu,  i  vona  zhalila,  shcho  ne
vstigla us'ogo ¿j vikazati... Same na c'omu u dvori zagavkala sobaka.
   "CHogo ce SHarka gavkaº? - podumala Struchiha.- Vona po-durnomu nikoli  ne
gavkaº".
   Hoch SHarka gavkala zvichajno po bagato raziv na nich, abi zachula, shcho  des'
ozvalisya sobaki, ta Struchisi  kortilo  zbuditi  cholovika,  i  vona  pochala
shtovhati jogo v bik:
   - Musiyu! Musiyu!.. CHi ti chuºsh?
   Musij nichogo ne chuv i cherez te ne ozivavsya. Ce  vzhe  zovsim  rozserdilo
Struchihu. Vona torsonula jogo tak, shcho musiv pochuti.
   - Odchepis', Ohrime, ne zajmaj mene! - probuboniv sprosonnya Struk.
   - YAkij ya tobi Ohrim? Ustavaj, bisova sonyugo! CHi ne chuºsh hiba, yak  SHarka
gavkaº? - I vona tak jogo stusonula v rebra, shcho vin azh shopivsya.
   - Ga? sho? sho tam take?
   - SHarka gavkaº.
   - SHo?
   - SHarka gavkaº, ya tobi kazhu.
   - Gavkaº, kazhesh?
   - Azh zalivaºt'sya.
   - Dobra sobaka!.. Nehaj zhe gavkaº, spasibi ¿j!.. I vpav sonnij.
   - Ce meni liho, a ne cholovik! Til'ki b spav, a  nema  togo,  shchob  svogo
dobra doglyanuti! Ce ne hazya¿n, a yakas' koloda, yakas'  splyuga  opivnichna!..
Ta jogo j lomakoyu ne zvedesh, yak rozispit'sya!..
   A SHarka tim chasom gavkala duzhche, i  Struchiha  vzhe  j  spravdi  pochinala
cikavitisya neyu. Ne dizhdavshisya Musiya, vona, yak bula bosa j rozdyagnena,  tak
i viskochila z hati.
   U dvori ne bulo nikogo. Pobachivshi hazyajku, SHarka zagavkala shche  duzhche  i
pobigla do perelazu na tik. Struchiha j sobi za  neyu.  SHarka  zip'yalasya  na
perelaz i gavkala tudi.
   Struchiha zazirnula na tik. I tam nikogo.  Skirti  hliba  chornili  sered
toku, yak i poperedu, za ¿mi  klunya  vitikalasya  svo¿m  verhom.  I  vidrazu
Struchisi zdalosya, shcho tam z-za skirtiv, kolo kluni, chi shcho,  blisnuv  yakijs'
ognik... Sirnik, mozhe, hto zasvitiv aboshcho...
   "Zlodi¿ hlib kradut'",- podumala zhinka i prozhogom uskochila v hatu.
   - Ustavaj, proklyatij lezhnyu! Zlodi¿...- Vona vhopila cholovika za nogi  i
v odin ment istyagla jogo malo ne zovsim z  polu.  Vin  uraz  prokinuvsya  z
tako¿ nespodivanki:
   - Tyu, durna! CHogo ti?
   - Zlodi¿ hlib kradut'.
   - Nu?! - Vin tak i poholov.
   - CHogo stav? Bizhi shvidshe!
   Voni viskochili vdvoh z hati i kinulisya do perelazu.
   Zamisto zlodi¿v voni pobachili na toku vogon'. Teper uzhe vidko bulo,  yak
vin vibivavsya z-pid strihi i chervonimi pasmami big po solom'yanij kluni.
   - Ryatujte, lyudi dobri!.. Pozhezha!..- kriknuv Struk i kinuvsya na tik. Ale
zaraz zhe zaplutavsya u yakijs' hmiz i vpav. Ustayuchi, vin chuv, yak jogo  zhinka
gukala vzhe v Sivashevomu dvori: "Ryatujte!" - i gryukala v  vikno,  azh  shibki
bryazhchali. Potim pobigla vuliceyu, stukayuchi v vikna i  krichachi:  "Ryatujte!..
Gorimo!.. Ryatujte!.."
   Struk tim chasom pidbig  do  kluni.  Uves'  zadnij  rig  ¿¿  vzhe  goriv,
palahkayuchi polum'yam ta dimom. Uzhe azh pidbigshi do polum'ya, Struk  zrozumiv,
shcho ne mozhe nichogo zrobiti, bo pribig z porozhnimi rukami. Metnuvsya nazad po
vodu. Vhopiv u hati vidro, zbudiv dochku j najmichku, shcho spali v sinyah.
   Tim chasom Denis ta Zin'ko, prokinuvshisya  vid  Stru-chishinogo  gryukotu  j
kriku, poviskakuvali z hati. Zirnuvshi na tik, voni pobachili na svo¿j kluni
odsvit od Strukovo¿ pozhezhi i podumali spershu, shcho gorit' ¿h  vlasna  klunya.
Ale, nadbigshi do polovini toku, pobachili, shcho pomililisya: sadki Sivashiv  ta
Strukiv, shcho buli mizh dvoma klunyami, vidko bulo naskriz' od pozhezhi na  toku
v susidi. Pohapavshi vidra z vodoyu, brati kinulis' do Struka.
   Pribigli na pozhezhu razom z nim i vihlyupnuli na vogon' usi troº po vidru
vodi. Buhnulo vgoru dimom,  ale  za  mit'  ogon'  zagrav  shche  duzhche,  yasno
osyavayuchi tik, dvori, vulicyu. Provulkom,  vuliceyu  j  gorodami  vzhe  skriz'
zbigavsya narod, zbudivshisya vid Struchishinogo lementu. Bil'sha chastina  bigla
z vidrami, hto z sokiroyu, a hto j z porozhnimi rukami. Pochavsya krik,  plach,
metushnya. Dehto metnuvsya po pozharku. Struchiha  bigala  j-  golosila.  Struk
hodiv od cholovika do cholovika j blagav:
   - Lyudi dobri, poryatujte! Tam zhe mij hlib!.. I na  toku  hlib!  Mi  zh  u
starci pidemo!..
   Ale shcho mogli zrobiti ci lyudi? Bigali, nosili vidrami vodu,  hlyupali  na
vogon', a vin goriv use duzhche. Suha soloma, yak poroh, bralasya vraz  ognem,
skoro vin do ne¿ dotorkavsya. Pozharki vse ne bulo.
   Tim chasom Denis kinuv gasiti, bo  vzhe  j  bez  n'ogo  narodu  tovpilos'
bagato, ta j sipnuv svata Manojla za rukav:
   - Treba pali¿v shukati. Ce neminuche pidpal. Gorilo tak yasno,  shcho  skriz'
bulo vidko, yak uden'. Voni pochali divitisya, chi ne vidko  de  slidiv.  Bilya
samo¿ kluni vzhe nichogo ne mozhna bulo rozibrati,  bo  skriz'  pozatoptuvali
lyudi. Voni vidijshli trohi dali - Denis do gorodiv naniz, a svat Manojlo do
sadka - i pochali pridivlyatisya.
   - Os'! Os'! - kriknuv uraz Manojlo. Denis pidbig do n'ogo. Na sirij vid
osinn'o¿ vogkosti zemli virazno vitiskalisya slidi pari gorodyans'kih  chobit
na krivij kopil, z visokimi korkami.
   U Denisa j ochi zasvitilis', yak vin  pobachiv  ¿h.  Vin  pobig  dodomu  i
prinis lihtar. Pil'nuyuchi slidu, pishli za nim  azh  do  perelazu  v  Strukiv
sadok.  Zazirnuli  cherez  perelaz  -  slid  i  tam.  Denis,  pospishayuchis',
pereskochiv cherez perelaz, voni perejshli uves' Strukiv sadok, todi  Sivashiv
i nareshti perelizli na Sivashiv tik. Slid ishov cherez tik nache do vorit,  shcho
buli z toku v provulok, ale todi  virazno  zavertav  do  Sivashevo¿  kluni,
obhodiv ¿¿ krugom i znikav pered vorit'mi z ne¿.  U  kluni  hliba  vzhe  ne
bulo, vona bula nezamknena, ale Denis dobre pam'yatav, shcho vin zamisto zamka
zalozhiv kilok. Teper  kilochok  bulo  vityagneno,-  vidko  bulo,  shcho  vorota
vidchinyuvano.
   - Bachite? - poshepki kazav Denis.- Vin  tut.  Hotiv  utekti  vorit'mi  v
provulok, ta, mabut', abo nas z Zin'kom na  toku  pobachiv,  abo  vzhe  lyudi
provulkom bigli, dak vin zavernuvsya ta syudi j shovavsya. YA postoyu tut, a vi
bizhit' lyudej klichte!
   Manojlo pobig, a Denis nakinuv znovu vorota i zalozhiv kilkom.  Vin  buv
cilkom pevnij, shcho pijmav zlodiya, i boyavsya, shchob toj, odrazu vihopivshisya, ne
vtik u jogo z ruk.
   Manojlo povernuvsya nezabarom, veduchi za soboyu cholovika p'yat' lyudej.
   - A shcho? De? YAk? - pitalisya vsi.
   - Tut vovchik! Pijmavsya! - kazav  Denis.-  Uvihod'te  oberezhno,  shchob  ne
viskochiv.
   Ne duzhe vidchinyayuchi vorota, vsi povvihodili i znovu  ¿h  zachinili.  Todi
pochali obdivlyatisya skriz' u kluni. Nikogo ne bulo vidko.
   - SHukajte v solomi! - skazav Denis.- Svitit' lish!
   Pochali rozkidati solomu, toptatisya po nij,- nikogo ne bulo.
   - SHCHo za znak? - zdivuvalisya lyudi.- Otzhe, chi ne pomilivsya ti, Denise?
   Ale Denis pevnij buv, shcho ne pomilivsya.
   - A ot hodim tudi! - skazav vin i poviv lyudej u  najdal'shij  kutok,  de
tezh lezhala kupa solomi. Manojlo prisvitiv, a  Denis  odkinuv  verhnij  shar
solomi. Pered shukachami zachornila lyuds'ka spina  j  golova.  CHolovik  lezhav
nic', urivshisya v solomu, shovavshi oblichchya v ruki.
   - Anu lish ustavaj! - kriknuv Denis i vdariv nevidomogo chobotom u bik.
   Toj zdrignuvsya, ale ne vstav.
   - Treba jogo zvesti,- skazav Tonkonozhenko i  vdvoh  iz  Denisom  uhopiv
cholovika pid grudi, zvodyachi jogo na nogi. Nevidomij ne pruchavsya, ale j  ne
vstavav, a buv zdorovij, i voni vdvoh ledve zduzhali  postaviti  jogo.  Vin
stoyav, ale ne vidtulyav vid oblichchya ruk.
   - CHi ba! Nenache divka na svatanni, zasoromivsya! - skazav Denis.- Anu-bo
pokazhit'sya, panichu, yaki vi ºst'! -  I  vin  vraz  irvonuv  jomu  ruki  vid
oblichchya.
   Todi vidstupiv urazhenij: pered nim stoyav Roman.
   - E-ge-ge! Ta ce Roman! - skriknuv Manojlo, a za nim i inshi lyudi.-  Dak
on hto! _Nu, vovchiku-bratiku, teper popavsya!
   - CHogo vi  do  mene  prichepilis'?  -  ozvavsya  Roman  hripkim  golosom,
divlyachisya nesamovitim poglyadom.- SHCHo ya vam izrobiv? YA nichogo ne  znayu...  YA
prijshov u selo i tut hotiv zanochuvati.
   - Dobre! Dobre! Koli ti ne znaºsh, to mi tobi pokazhemo,  shcho  ti  zrobiv.
Hodim lish!
   Kil'ka ruk uhopilo jogo micno i potyaglo z kluni -do pozhezhi.
   Vin ne pruchavsya, jshov, perelaziv cherez perelazi, ale chasom kazav:
   - Pustit' mene do bat'ka... YA prijshov do bat'ka i zanochuvav u kluni...
   - Ege! - gluzuvali z n'ogo.- Buv bi zh u hatu jshov, a ne v klunyu!.. Koli
za bat'ka ozvavsya!.. A to tak ne znav, chi º v jogo bat'ko.
   YAk voni pidvodili Romana do pozhezhi, to vzhe vsyu klunyu obnimav  ogon',  i
vona palahkotila do temnogo  neba  velicheznim  ognyanim  stovpom.  Malen'ka
pozharka brizkala na ne¿ tonen'koyu techijkoyu vodi,  i  ta  voda,  nichogo  ne
pogasivshi, zaraz zhe bralasya paroyu i  znikala  vkupi  z  dimom  u  povitri.
Kil'ka dush chiplyali dvoma gakami za  klunyu,  silkuyuchisya  ¿¿  roztyagti,  ale
nichogo ne pomagalosya, bo suhe, peresipane solomoyu  derevo  gorilo,  upavshi
kupoyu na zemlyu.
   - Berezhis'! Berezhis'! - rozkotilisya sered stovpishcha perelyakani golosi.
   Pidgorili krokvi zatrishchali z odnogo boku, vsya pokrivlya vraz  skrivilasya
nabik, posunulas'  odnim  prichilkom  uniz,  spinilasya  na  hvilinu,  potim
strashenno  zatrishchala  z  drugih  bokiv  i  provalilas'  naniz,  useredinu,
rozvalyavshi stini stodoli. Buhnuv dim chornoyu  hmaroyu,  pokrivayuchi  soboyu  j
polum'ya; na vsi  boki  poviyalo  ryasnim  doshchem  velicheznih  iskor,  shmatkiv
goryucho¿ solomi, rozkidayuchi ¿h na lyudej i poza  lyudej.  Stovpishche  opinilosya
sered zaviryuhi, dimu j iskor, zalementuvalo, zakrichalo j  sharahnulo  get'.
Ale polum'ya  vzhe  znovu  zvivalosya  visoko,  zharko  lizhuchi  chorni  chelyusti
vnochishn'ogo temnogo neba. Dim rozviyavsya, i  lyudi  znovu  nasunuli  blizhche,
galasuyuchi,  klopochuchis'  i  nichogo  putn'ogo  ne  roblyachi,  bezsili   shchos'
izrobiti. V cyu mit' pozad ¿h zagukano:
   - Pustit'! Pustit'!.. Paliya vedemo. I,  protiskayuchisya  pomizh  natovpom,
kupka lyudej vityagla Romana azh do samogo vognyu.
   - Hto ce?.. Hto?.. Roman?.. Sivashenko Roman! - pochuvs'  krik,  i  lyudi,
zacikavleni j rozlyutovani, nasuvali blizhche, shchob  podivitisya  na  zlochincya.
Tonkonozhenko z Manojlom postavili Romana same pered ognem.  Starij,  uves'
sivij, did Karpo stav pered Romanom.
   - Romane! - skazav vin, pokazuyuchi na pozhezhu.- CHi tvij to grih?
   - Ni.
   - A hto zh bi to zrobiv, koli b ne ti? Priznavajsya, tvij to grih?
   -_ Ni.
   Vraz, zovsim z drugogo  boku,  pochulisya  yakis'  kriki,  i  skudovchenij,
zadihanij cholovik vibig napered, repetuyuchi:
   - Koni povedeno!.. Koni!..
   - Koni?.. YAki koni? SHCHo ti kazhesh? - ozvalisya navkrugi.
   - Troº konej... U Panasa... Viveli j  podalis'...  Nashi  pobigli  verhi
navzdogin.
   Lyudi na mit' zatihli. Todi mov  burya  vdarila  svo¿m  duzhim  krilom  po
hvilyah, i zarevli  voni,  zashumili  -  tak  uraz  ozvalosya,  zagalasuvalo,
zalementuvalo, lyutuyuchi, stovpishche:
   - Dak on vono shcho!.. Cej palit', a ti tim  chasom  koni  vedut'!..  Ubit'
jogo!.. YAk sobaku!..
   Rozlyutovana yurma nasuvala na Romana, a dvoº zdorovennih cholovikiv micno
derzhalo jogo. CHervoni  vid  polum'ya  oblichchya,  poviryachuvani  strashni  ochi,
stisneni v kulak ruki... shche mit' - i kinulis' bi vsi, shchob rozirvati  togo,
hto teper ne mav uzhe sili ni shkoditi, ni boronitisya.
   Ale did Karpo mahnuv rukoyu.
   - Strivajte, strivajte!- guknuv do lyudej. Na mit' usi spinilisya, a  vin
znovu pochav pitati Romana:
   - Romane! Priznajs' hoch teper! Tvoº ce dilo? Roman odnu mit'  movchav...
YAk bliskavka shvidka, promajnula v jogo golovi dumka:  "Viyavilos'!.."  Koli
priznaºt'sya, mozhe, ne katuvatimut'.  I  vin  promoviv  hripkim,  zdavlenim
golosom:
   - Moº... Vinen...
   I  vraz  uchinilosya  shchos'  nezrozumile  j  nespodivane,  shchos'  bez  miri
nelyuds'ke.
   Natovp  znovu   skolihnuvsya,   zalementuvav,   zaviv...   Desyatki   ruk
prostyaglisya do Romana, virvali jogo v tih, hto derzhav, i  shtovhnuli,  malo
ne kinuli jogo tudi, prosto v polum'ya.
   CHolovik pirnuv v ogon', shchez  u  n'omu,  til'ki  strashnij  krik  ozvavsya
zvidtilya.
   Ale za mit' vin uzhe viskochiv nazad, dimlyachi, tliyuchi odezheyu, volossyam.
   Ale striv pered soboyu nesamoviti, po-zviryachomu  lyuti  oblichchya,  i  duzhi
neminuchi ruki znovu kinuli jogo v peklo.
   Vin tak samo viskochiv udruge. Vin uzhe goriv.
   - Skazheni! SHCHo vi robite! - skriknuv Karpo i, vhopivshi vidro vodi, viliv
na Romana. Odezha pogasla, til'ki dimila.
   Bezshchasnij stoyav i trusivsya z bolyu, z nelyuds'kogo strahu.
   - I pravda,-ozvavsya htos',-nashcho jogo palit'? Til'k'i odvichat' budemo.
   - A shcho zh, pomiluvati jogo, chi yak? - krichali inshi.
   - Nam  treba,  shchob  vin  svoº  tovaristvo  vikazav,  shchob  gnizdo  vovche
vidushiti.
   - Pravda! Pravda!
   - Nu, dak chogo zh vi divites'? Rozzujte  panicha  garnen'ko  ta  pogrijte
jomu pans'ki nizhki - poki priznaºt'sya...
   SHCHe poradnik ne dokazav do  krayu,  a  vzhe  z  Romana  styagneno  obgorili
choboti, htos'  rozgrib  kupu  zharu.  CHetvero  lyudej  uhopilo  nedogorilogo
cholovika i postavilo bosimi nogami na zhar. Mordovanij pruchavsya, odbivavsya,
zvivavsya, yak vuzh, u rukah u svo¿h vorogiv, ale v natovpu bula bil'sha sila,
nizh u n'ogo samogo. I v toj chas, yak nogi jomu gorili, jogo strashni z  muki
ochi bachili pered sebe spokijnu Denisovu postat'...
   - Priznavajs'! Ti poperedu krav koni?
   - YA.
   - Hto v tebe tovarishi buli?
   - YA sam! Vse, shcho u vas bulo poperedu kradeno, vse to  ya  sam!..  Vse!..
Nikogo tovarishiv ne bulo!.. Pustit' mene!.. Pustit'!..
   Te strashne "Pustit'!" pokotilosya  daleko,  i  jogo  pochuv  Zin'ko.  Tak
trapilos', shcho vin same v cej chas buv  daleko  -  to  kolo  hati,  to  bilya
stogiv, ukrivayuchi ¿h mokrimi ryadnami, i nichogo ne znav pro Romana. Pochuvshi
teper te nelyuds'ke  "Pustit'!",  vin  kinuvsya  kriz'  natovp,  rozkidayuchi,
valyayuchi lyudej.
   Roman, bosimi nogami na zharu, bivsya v rukah  u  svo¿h  kativ,  a  Denis
stoyav proti jogo i movchki divivsya.
   Odnim  skokom  Zin'ko  shtovhnuv  dvoh  od  Romana,  a  dvoº  drugih   z
nespodivanki pustili mordovanogo z ruk. Vin viskochiv z zharu.
   - Ka¿ne proklyatij! - kriknuv Zin'ko na Denisa.- Brata  vbivaºsh!  A  vi,
dushogubi! - povernuvsya do lyudej.- Katyugi! SHCHo vi robite? CHi vi boga  zabuli
j sovist'? Get', zviri lyuti, bo pershogo, hto jogo zajme, ya samogo  kinu  v
polum'ya.
   Vrazhene stovpishche na mit' pritihlo. Ale til'ki na mit'.
   - SHCHo vi jogo sluhaºte? Takogo vovcyugu zhaliti? Pechit', poki vikazhe vsih!
   I znov shtovhnuli Romana, i vin upav rukami prosto na zhar...
   I vraz stovpishche mov rozbilos' nadvoº, propuskayuchi kogos', hto big syudi,
mov jogo gnala yakas' nadmirna sila.  Divchina,  zadihana,  z  rozmayanim  od
dovgogo  j  shvidkogo  bigu  volossyam,  viskochila  pered  pozhezhu...   Roman
pidvodivsya  z  ognyu...  Nesamoviti  ochi,  zminene  tyazhkim  bolem  oblichchya,
pochornili golova j ruki, ci strashni, pecheni, poshmuglyani v borot'bi krivavi
ruki, a z nih visila obgorila shkura...
   Golos virvavsya  z  grudej  z  nadlyuds'koyu  siloyu,  pokrivayuchi  i  gomin
stovpishcha, i gugot pozhezhi odnim nesamovitim, bozhevil'nim krikom - i divchina
vpala, yak mertva, dodolu, pid nogi stovpishchevi.
   Epilog
   Troº suddiv, prokuror i  sudovij  sekretar  posidali  za  dovgij  stil,
pokritij chervonim suknom. Livoruch od ¿h, na dvoh  m'yakih  kanapah,  sidili
prisyazhni. Prosto suddiv trohi  dali  posila  publika:  kil'ka  pannochok  i
panij, dvoº-troº panichiv, yakijs' pan z gazeti,  kil'ka  mishchan...  Pravoruch
stoyalo zroblene z dereva shchos' pidhozhe do klitki  z  dvoma  zagorodkami;  v
odnij bulo shche porozhn'o, a v drugij, zipershis' na pul't, sidiv oboronec' od
sudu.
   Zveleno vvesti obvinuvachenih.
   Pervij uvijshov visokij kremeznij cholovik u sirij reshtants'kij kucini, z
chornoyu, v tyurmi zarosloyu, borodoyu. Uvijshov i stav rivno, viprostavshis', yak
soldat na mushtri. Silkuvavsya trimatisya neporushne, ale  nogo  ochi  turbotno
perebigali vid suddiv do prisyazhnih i znovu do suddiv.
   Za ¿m uvijshla divchina. Nasunuta  napered  hustka  ledve  davala  bachiti
hude, zmuchene oblichchya; ¿¿ ochi divilisya dodolu, i dovgi vi¿ virazno  lyagali
na bilih yak bil' shchokah. Nervovo zakrivala svo¿ shudli grudi  gidkoyu  siroyu
reshtants'koyu svitoyu.
   Pitayut'  ¿h  pro  im'ya.  Jogo  zvut'  Roman  Sivash,  ¿¿  -  vona  kazhe:
"Levantina",- suddya vipravlyaº: "Valentina",- Topolivna.
   Vibrano prisyazhnih: dvoh muzhikiv, chotiri  mis'ki  kramari,  a  to  yakis'
panki-uryadovci. Sekretar chitaº pro obvinuvachenih - chim voni vinni.
   Rozkazuºt'sya vse poryadu: yak Romana Sivasha pijmano na  pidpali,  yak  sam
vin priznavsya v zlochinstvi, ta shche j u tomu, shcho  krav  koni.  Mayut'  suditi
jogo za pidpal i za koni.
   Valentina Topolivna dopomagala jomu. Ce bulo vidko os'  iz  chogo.  Vona
musila buti v gorodi, u hazya¿na v najmah, a opinilasya v Diblyah na  pozhezhi.
Tam ¿¿ tak urazilo morduvannya nad Romanom Sivashem, shcho vpala nepritomna i z
misyac' bula  pislya  togo  hvora.  Doslidzhuyuchi  spravi  Sivashevo¿,  slidchij
natrapiv na cyu podiyu i viyasniv, shcho Topolivna bula kohankoyu Sivashevi, shcho ¿¿
bacheno raz u raz iz nim, shcho vona zhila v Strukiv, bula zla na nih, bo  voni
ne viddali ¿j usih zaroblenih groshej; znayuchi  vse  v  dvori  u  ¿h,  mogla
provesti tudi Sivasha na pidpal. Dijshovshi do c'ogo visnovku, slidchij zveliv
zabrati Topolivnu do tyurmi, skoro vona  oduzhala,  i  oce  teper  mayut'  ¿¿
suditi.
   Roman Sivash kazhe, shcho vin vinen, ale sam vin, bil'she  nikogo  z  nim  ne
bulo. Hoch jogo todi mordovano tak, shcho potim dva misyaci  v  likarni  goºno,
ale j todi, i teper vin kazhe odno: til'ki vin sam i vinen, bil'she nihto.
   Levantina Topolivna kazhe ledve chutnim golosom, shcho vona ne vinna.
   Privodyat' svidkiv. Sered ¿h nema ni odnogo, hto  mig  bi  skazati  shchos'
dobrogo  pro  Romana  abo  pro  Levantinu.  Slidchij  dbaº  pro   te,   shchob
obvinuvacheno, a ne proste, shchob viyavleno nevinnist' tih, kogo  vin  posilaº
na sud.
   Pershij svidok - Denis Sivash. Sud kazhe, shcho vin mozhe ne svidchiti, bo  vin
brat obvinuvachenomu, ale Denis sam togo hoche. Vin pochinaº rozkazuvati  pro
brata, yak toj nichogo ne robiv, obkradav usih i nareshti pidpaliv.  Opovidaº
vsyu podiyu z pozhezheyu, ale kazhe, shcho Romana nihto pri n'omu ne  morduvav,  shcho
sam vin priznavsya v svo¿h zlochinstvah. Za ¿m idut' inshi selyani z Dibliv, i
vsi voni kazhut' te, shcho j  Denis.  Pro  Levantinu  vsi  govoryat',  shcho  vona
spravdi bula kohankoyu Romanovi, mala vid n'ogo ditinu, pishla slidkom za ¿m
u gorod i vernulasya na selo tiº¿ zh nochi, shcho j Roman.
   Pislya selyan - gorodyani. Ce nasampered Kvasyuk. Vin kazhe, shcho ne odin  raz
bachiv, yak Roman prihodiv do Levantini, bachiv,  yak  voni  vdvoh  po  gorodu
hodili, a za nich pered pozhezheyu Levantina vtekla vid n'ogo ne znati z chogo.
Kvasyuchka svidchit', shcho Levantina bula divchina negarna, gulyashcha,  liniva,  shcho
yak vona pokinula ¿h, to chimalo dechogo v hazyajstvi ne stalo.
   - Boga bijtesya, hazyajko...-  pochinaº  shchos'  Levantina,  ale  najstarshij
suddya spinyaº  ¿¿,  kazhuchi,  shcho  vona  mozhe  pitati  svidkiv  cherez  n'ogo.
Levantina ne rozumiº, zmovkaº i vzhe bil'she ne pitaº nichogo,  a  tim  chasom
svidchit' toj hazya¿n, de Roman na kvartiri buv, shcho bachiv Levantinu v Romana
vranci,- libon', vona v jogo j nochuvala.
   YAkijs' prisyazhnij pitaºt'sya v Levantini, chogo vona opinilasya tiº¿ nochi v
Diblyah? Vona kazhe, shcho hotila peresteregti pro pozhezhu.- Pochomu zh  vona  pro
ce znala? - Dovidalas' od Romana.- A chogo  vona  bula  v  Romana?  -  Vona
chervoniº j movchit'. Prisyazhni j suddi pevni, shcho vona vse breshe.
   Pochinaº govoriti prokuror. Jomu legko obvinuvachuvati Romana Sivasha,  bo
vidko jogo provini. Ale yak na jogo dumku, to j Levantina ne mozhe  buti  ne
vinnoyu. Zipsovana, liniva divchina pokidaº odnih  hazya¿v,  pokidaº  drugih,
ohocha do togo, shchob i chuzhe zajnyati, vona znahodit' sobi takogo  zh  kohancya,
yak i sama, ide za nim slidkom u gorod i hoch zhive okremo, ale raz u raz  iz
nim bachit'sya, a nareshti j dopomaga jomu v  strashnij  zlochins'kij  podi¿  -
zapaliti selo, shchob pokrasti koni.  SHCHo  zh  do  ¿¿  pevnennya,  movbito  vona
pribigla na selo peresteregti pro pozhezhu, to, znayuchi vse inshe,  mi  mozhemo
til'ki  divuvatisya  tij  bezsoromnosti,  yaka  dozvolyaº  ¿j   tak   nahabno
perekruchuvati pravdu. Vidko cilkovito zipsovanu  dushu,  i  ne  mozhna  taku
nebezpechnu gromadyanstvu lyudinu lishiti na voli, shchob vona ne  mogla  j  dali
shkoditi lyudyam. Ne mozhna viddati nash bezporadnij ubogij narod  na  hizhactvo
cim vorogam lyuds'kogo dobrobutu. Pali¿ j konovodi -  ce  najbil'shi  vorogi
nashomu muzhikovi, i komu doroge jogo shchastya, komu  doroga  muzhic'ka  krivava
pracya, toj musit' obvinuvatiti ne samogo Romana, a j Levantinu, bo skil'ki
z poglyadu vona nevinna j garna, stil'ki vona zlochinnicya v dushi.  CHerez  te
vin spodivaºt'sya, shcho  prisyazhni  ne  dadut'  niyako¿  pil'gi  ¿m  obom.  Vin
govorit' garno, mal'ovnicho, z zapalom i sidaº, vdovolenij z sebe,  rahuyuchi
sam sobi, shcho koli prisyazhni posluhayut'sya jogo, to Sivash pide na katorgu,  a
Levantina - na zaslannya v Sibir.
   Vstaº oboronec'. Vin sam  (dumkoyu)  zamalim  ne  cilkom  zgodzhuvavsya  z
prokurorom shchodo provin oboh obvinuvachenih, ale maº oboronyati ¿h i govoriti
proti prokurora, to j govorit', silkuyuchis' skoristuvatisya z us'ogo, z chogo
mozhna, shchob yakos' vipraviti tih, kogo boronit'.
   Pitayut' obvinuvachenih, chi ne skazhut' shche chogo. Roman movchit'.  Levantina
govorit' til'ki:
   - YA nichogo ne znayu... YA nichogo ne robila...- I zmovkaº plachuchi.
   Govorit' dovgo najstarshij suddya. Kazhe, shcho hocha  Romana  j  pomordovano,
ale za ce vinni vidbudut' nalezhnu  karu,  a  prisyazhnih  ce  morduvannya  ne
povinno spinyati, koli b voni shotili obvinuvatiti Romana: ce morduvannya ne
ºst' obvinuvachenomu kara, bo vono  bezzakonne,  cherez  te  jogo  ne  mozhna
rahuvati, jogo pered zakonom nema, a treba Sivashevi nakinuti karu zakonnu.
   Vihodyat' prisyazhni, sud,  z  polovini  j  publiki.  Roman  ta  Levantina
zostayut'sya tam, de j buli, i kolo ¿h dva soldati z shablyami.
   Levantina sidaº znemozhena.  Vona  nichogo  ne  zrozumila  z  usiº¿  ciº¿
sudovo¿ spravi. Rozumila til'ki, shcho ¿h hochut' pokarati. Ale vona sidila  v
tyurmi, i tam uzhe ¿j rozkazano, shcho znachit', koli prisyazhni viz'mut' paperi i
pidut' u svoyu hatu.
   Vona maº zhdati prisudu.
   Vona jogo dozhidala vzhe p'yat' misyaciv u  tyurmi.  P'yat'  dovgih  strashnih
misyaciv...
   Tyazhko vidbuvati karu navit' za zroblenu provinu. SHCHe tyazhche vidbuvati  ¿¿
nevinnomu. A nadto tyazhko, a strashno, yak zagin dushi, vidbuvati ¿¿ vid lyudej
za te, shcho shotiv dopomogti lyudyam.
   Levantina vidbuvala ¿¿ za ce.
   Vona vse zhittya vidbuvala karu.
   Maloyu - yak bula popihachem-bajstryuchkoyu, obrazhu-vanoyu j krivdzhenoyu.
   Dorosloyu sirotoyu - tinyayuchisya po najmah, zaznayuchi tyazhko¿ roboti,  bijki,
lajki i togo, shcho girshe za vse ce.
   Kohankoyu - viddavshi vse tomu, hto zanapastiv ¿¿.
   A nareshti teper - shotivshi oboroniti lyudej vid vorozhogo zahodu.
   Ce buv kinec' i vinec' ¿¿ zemnih prigod, najvishcha bolyucha nota v tuzhlivij
pisni ¿¿ zmuchenogo zhittya.
   Najvishcha i ostannya...
   Gostro vdariv dzvonik.
   Spovnilas' svitlicya lyud'mi.
   Vvijshli prisyazhni.
   Voni obvinuvatili Romana, a Levantinu... Voni buli  dobri:  vsi,  oprich
odnogo, buli pevni, shcho vona vinna, ne mozhe ne buti vinna, ale pozhalili ¿¿,
pomiluvali...
   Ale shcho ¿j z togo?
   Vona vernulasya do tyurmi, shchob skinuti reshtants'ku odezhu, i skoro  dijshla
do svogo miscya, shcho na jomu promuchilas', ubivayuchi svoº tilo  j  dushu  p'yat'
misyaciv, upala i ne mogla vstati. Zaneduzhala tyazhko i  vzhe  ne  zvelas'  na
nogi nikoli. Zin'ko, pri¿havshi  po  ne¿  z  sela,  ne  pobachiv  navit'  ¿¿
mogilki.
   Umerla sered pohmurih, ogidnih stin z gratami.
   Ni odin sonyachnij promin' ne osyayav ¿j oblichchya v chas smertnij.
   Ni odna ridna shchira ruka ne stisnula ¿j ruki.
   Nad neyu shililis' til'ki popsovani nevoleyu j grihom oblichchya.
   Ce buli oblichchya takih bezshchasnih, yak i vona... hoch i ne takih prekrasnih
i chistih dusheyu.
   Tiho, i tyazhko, i sumno bez miri zatihala j zatihla pisnya  pokrivdzhenogo
lyuds'kogo zhittya.
   Bez soncya zatihla, i te, shcho tvorilo tu pisnyu,  shovalosya  v  zemli  pid
nevelichkoyu mogilkoyu na ostrozhnomu kladovishchi.
   Bez soncya vmerla divchina, i til'ki ¿¿ mogilku ciluº sonce. Vono svitit'
yasno i dobrim i zlim; svitit' i na  ¿¿  mogilku,  i  Romanovi  v  dalekomu
Sibiru, i tim, shcho vidbuvayut' karu za jogo morduvannya, i tim, kogo  sudyat',
i tim, hto  sudit'.  Syaº  odnakovo  i  nad  hatami,  i  nad  gorodyans'kimi
budinkami - skriz', de lyudi zrobili sobi' z shirokogo j yasnogo svitu tisnij
svit nevoli j  temryavi,  zviryacho¿  borot'bi  za  shmatok  hliba,  za  pravo
zhiti,tam, de shchedra ruka mogucho¿ prirodi rozlila bagatstvo zhittya i sposobiv
do zhittya i de lyudi silkuyut'sya vsima mozhlivimi zahodami zavdati odin odnomu
yakomoga bil'she muki, nevoli j krivdi.
   Dumki pro ce ne pokidayut' i Zin'ka.
   Sumno teper u Sivashevij sim'¿.
   Denisa vzhe tam davno nema: ne  mogli  prostiti  jomu,  shcho  ne  oboroniv
Romana, sam oddav na morduvannya. ZHive Denis okremo, bagatiº. Starij bat'ko
zgorbivsya, bilij yak moloko  zrobivsya,  za  malij  chas  zovsim  postarivsya.
Osumniv i Zin'ko i, vkupi z bat'kom ta z matir'yu, chasto zgaduº i Levantinu
bidolashnu, i bezshchasnogo Romana, shcho blukaº v holodnomu Sibiru, nud'guyuchi za
ridnim kraºm. I dumaº Zin'ko pro te, chi to bozha  volya,  chi  to  lyudi  sami
takij lad promizh sebe zaveli, shcho yak komu tak i garno sered jogo zhiti, a yak
komu dak niyak ne mozhna. I treba b, shchob krashche zrobiti, ta yak?
   Dumaº po-prostomu, po-muzhic'komu, ale jogo dumki zajmayut' zgliboka  te,
shcho ne daº spokoyu vsim chesnim dusham,  usim  blagorodnim  sercyam,  namuchenim
zagadkoyu lyuds'kogo zhittya, natomlenim  praceyu  zadlya  togo,  shchob  zdijsniti
lyuds'ke shchastya...

   U CHernigovi, 1900

Last-modified: Tue, 23 Jul 2002 11:48:57 GMT
Ocenite etot tekst: