Ivan Kocherga. YAroslav Mudrij
------------------------------------------------------------------------
Original etogo teksta raspolozhen v "Setevoj biblioteke ukrainskoj literatury"
OCR: Evgenij Vasil'ev
Dlya ukrainskih liter ispol'zovany oboznacheniya:
ª, º - "e oborotnoe" bol'shoe i malen'koe (kody AAh,BAh)
¯, ¿ - "i s dvumya tochkami" bol'shoe i malen'koe (kody AFh,BFh)
I,i (ukr) = I,i (lat)
------------------------------------------------------------------------
Dramatichna poema
PEREDMOVA
Poetovi chi dramaturgovi - a po suti, ce sinonimi, bo kozhen spravzhnij
dramaturg º poet,yakij bi vzyavsya do vidtvorennya velikogo obrazu YAroslava
Mudrogo, neminuche dovedet'sya natrapiti ne til'ki na nadzvichajnu skladnist'
c'ogo superechlivogo harakteru, a j na trudnoshchi formal'nogo poryadku: yaki
same podi¿ z dovgogo i burhlivogo zhittya YAroslava vzyati v osnovu tvoru?
Osoblivu problemu utvoryuº ce pitannya dlya poeta dramatichno¿ formi, bo cya
forma vimagaº nasampered znachno¿ kondensovanosti zovnishnih podij,
zvichajno, yakshcho spinitis' na zhanri tragedi¿, a ne dramatichno¿ hroniki.
Inakshe kazhuchi, v tvori z dramatichnim konfliktom na istorichnu temu neminuchi
pevni anahronizmi ta inshi vidstupi vid zovnishn'o¿ istorichno¿ pravdi, pravo
na yaki davno vzhe viznano za dramatichnimi poetami.
V nashij drami takih porushen' nebagato. Z dovgogo politichnogo zhittya
YAroslava ya vzyav nevelikij porivnyano vidtinok - z 1030 po 1036 rik, tobto
ti roki, koli YAroslav pislya dovgo¿ borot'bi z Svyatopolkom, Boleslavom,
Bryachislavom i Mstislavom nareshti "viter pota" i zajnyavsya "naryadom"
ob'ºdnano¿ pid vladoyu rus'ko¿ zemli; cej period zavershivsya bliskuchoyu
peremogoyu nad pecheniz'kimi ordami i ostatochnim rozgromom ¿h pid Kiºvom. Z
inshih zovnishnih podij do c'ogo periodu nalezhat' lishe pohid YAroslava na
CHyud' (1030 r.), vidvoyuvannya chervens'kih gorodiv u Pol'shchi (1031) i nevdalij
pohid Uleba (Ul'fa) v ziryans'ku zemlyu do "Zaliznih vorit" (1032). Vse ce
lishaºt'sya v drami bez zmin i hronologichnih porushen', krim odnogo: na 1032
r. ya vidnoshu shlyub YAroslavovo¿ dochki ªlizaveti z Garal'dom norvez'kim,cya
podiya naspravdi vidbulas' piznishe - v 1044 r., porushennya ne take vzhe
istotne, bo v 1032 r. v Ingigerdi vzhe mogla buti dorosla dochka, yakshcho
zgadati, shcho v 1014 r. vona bula v Novgorodi druzhinoyu YAroslava i obstavala
za varyagiv, pobitih v slavnozvisnomu "Poromon' dvori". Viddalyati zh
svatannya Garal'da na 12 rokiv i na takij zhe strok roztyaguvati chas drami
bulo nezruchnim, tak samo yak i vidmovitis' vid c'ogo vdyachnogo epizodu.
Druge porushennya istorichnih, virnishe - litopisnih, faktiv vzhe zovsim
dribne - ce obstavini znamenito¿ bitvi z pechenigami pid Kiºvom 1036 roku.
Za danimi litopisu, v toj chas, koli velichezna orda pechenigiv oblozhila
Ki¿v, YAroslav perebuvav u Novgorodi, de "sobrav voya mnogi i pride Kievu j
v'nide v grad svoj", i vzhe potim "vystupi iz grada" i prijnyav bij z
pechenigami, yaki napali na n'ogo ("pristupati nachasha"). V mo¿j drami
YAroslav doviduºt'sya pro ruh pecheniz'ko¿ ordi, perebuvayuchi v samomu Kiºvi,
prichomu novgorods'ka dopomoga prihodit' za napruzhenih i dramatichnih
obstavin, zazdalegid' vmotivovanih poperednim hodom podij. Dumayu, shcho mav
pravo na taku neistotnu zminu, tim bil'sh, shcho litopisna versiya ne vil'na
vid deyakih superechnostej: chomu pechenigi ne vikoristali vidsutnosti knyazya i
jogo vijs'ka v Kiºvi dlya rozgromu mista, mayuchi ochevidnu chislennu perevagu
("be zhe pecheneg beshchisla"), a potim propustili YAroslava iz stomlenimi
dal'nim perehodom polkami v Ki¿v zamist' odrazu napasti na n'ogo?
Nareshti, vigadani mnoyu dramatichni podrobici oboroni Kiºva mayut' take zh
pravo na hudozhnº isnuvannya, yak i inshi poetichni domisli ta obrazi drami -
yak mesnik za vchineni Novgorodu krivdi Mikita (sin istorichnogo posadnika
Kosnyatina), yak zakolot Ul'fa i Ingigerdi proti YAroslava, yak prigodi
Svichkogasa i t. in.- bez yakih ne obhodit'sya zhodna istorichna drama chi
roman,-abi voni vidpovidali vnutrishnij pravdi zobrazhuvano¿ epohi. Do rechi,
shchodo aktivno¿ roli v drami Ingigerdi, druzhini YAroslava, pro yaku litopisi
vgaduyut' lishe v rik ¿¿ smerti i ne dayut' inshih vidomostej, dovelosya
koristuvatisya zahidnimi dzherelami, a same vidomimi islands'kimi sagami
(Ejmundova saga), de YAroslavu i Ingigerdi pridileno chimalo uvagi i de
nehaj idealizovana postat' skandinavs'ko¿ princesi i vlastolyubno¿ druzhini
rus'kogo knyazya zmal'ovana v sil'nih i mal'ovnichih risah.
SHCHodo samogo YAroslava, central'nogo obrazu dramatichno¿ poemi, to v
zmalyuvanni jogo treba bulo pragnuti ne til'ki istorichno¿ ta hudozhn'o¿
pravdi, ale j yakogos' filosofs'kogo uzagal'nennya, yakogos' svizhogo
rozkrittya c'ogo nadzvichajno superechlivogo harakteru. I spravdi, obraz
istorichnogo YAroslava skladaºt'sya z takih neshozhih ris, yak chestolyubstvo,
nerozbirlivist' v zasobah jogo zadovolennya i shchira lyubov do kul'turi j
osviti, velikodushnist' i lukavstvo; ricars'ka odvaga i poryad z cim
malodushna lyaklivist' u virishal'nu mit' (zgadajmo dramatichnij epizod 1017
r., koli YAroslav, rozbitij Boleslavom, gotovij buv tikati za more, ale buv
silomic' primushenij novgorodcyami prodovzhuvati borot'bu za prestol);
shchedrist' i skupist', nevdyachnist' za zrobleni jomu poslugi toshcho. V cilomu -
ce risi monumental'no¿ tragichno¿ postati, odnakovo velichno¿ i v svo¿h
chesnotah, i v svo¿h porokah, harakter nadzvichajno aktivnij i palkij.
Duzhe cikavi dani dlya usvidomlennya c'ogo harakteru dayut' nedavno
opublikovani (v 1940 roci) pidsumki anatomichnogo i rentgenologichnogo
vivchennya kistyaka YAroslava pri vidkritti znamenitogo sarkofaga v
Sofijs'komu sobori. Cilij ryad vislovlenih pri c'omu dotepnih gipotez i
visnovkiv vidtvoryuyut' ne lishe fizichnij obraz duzho¿ lyudini z chimalimi
poshkodzhennyami v kolini i pravomu krizhostegnovomu suglobi (kul'gavist'), z
pidvishchenoyu funkciºyu shchitovidno¿ zalozi, a j povnoyu miroyu duhovnij
obraz-lyudinu, yaka vidznachalasya zhvavistyu uyavi, zapal'nistyu, shil'nistyu do
vibuhiv i burhlivih reakcij, lyudinu, chi¿ velichezna energiya i aktivnist',
proyavleni za molodih rokiv, neminuche povinni buli spryamuvatis' piznishe na
mirnu tvorchu diyal'nist', yak vono i bulo naspravdi.
Prote cya harakteristika zdavalasya meni nadto elementarnoyu, virnish -
odnobichnoyu. Rozkrivayuchi cej burhlivij harakter v diyal'nosti, ya prijshov do
visnovku, shcho sprava bula ne v prostij sublimaci¿ energi¿, v skeruvanni ¿¿
pid starist' v bil'sh spokijne richishche. Meni zahotilosya pobachiti YAroslava u
vnutrishn'omu konflikti, v borot'bi oboh napryamkiv jogo tvorcho¿ energi¿ -
bojovogo i mirnobudivnichogo.
Ta sprava ne til'ki v c'omu rozdvoºnni pragnen'. YAroslav rozumiº, shcho
slavne varyaz'ke minule vzhe vidigralo svoyu rol', shcho "godi vzhe cih yarliv bez
zemli, yaki na Rus' po zoloto plili", shcho varyagi, yaki, na dumku Ingigerdi,
zdobuli jomu prestol, buli lishe naºmnikami, yaki "prodavali svij mech tomu,
hto dav dorozhche". I koli Ingigerda iz znevagoyu dorikaº jomu za domishku do
shlyahetno¿ varyaz'ko¿ krovi rabinino¿ krovi (natyak na matir Volodimira
Malushu), YAroslav z gnivom i gordistyu pariruº cej udar:
Z usih nebesnih blag
Najvishchim blagom krov ya cyu vvazhayu,
SHCHo º z narodom virnij mij zv'yazok.
Meni ne treba pishnih tih kazok,
SHCHo predkiv nam shukayut' des' za morem,
Narod mij tut, na ridnih cih prostorah,
Vid Kiºva do Ladogi zhive...
I, nareshti, shche odnim, neminuchim u drami pro YAroslava Mudrogo motivom º,
zvichajno, motiv mudrosti: shcho vona º i yak vona daºt'sya lyudyam? Vidpovid'
ºdina, ¿¿ vislovlyuyut' bagato raziv yak sam YAroslav, tak i inshi personazhi
poemi:
Beret'sya mudrist' ne iz zapovitiv,
A iz shukan' i pomilok girkih...
V cilomu zh ideyu poemi mozhna viznachiti yak nelegke i chasom bolisne
shukannya pravdi i mudrosti zhittya razom z narodom na korist' vitchizni,
shukannya, v yakomu YAroslavu dopomagayut' ne til'ki druzi, ale j ti, hto, yak
Mikita, povstavali proti n'ogo zi svoºyu osobistoyu pravdoyu, abo ti, hto yak
ZHurejko. buli skrivdzheni knyazem, ale vryatuvali jogo v bidi, bo vsih ¿h
ºdnala i primiryala lyubov do vitchizni, do Kiºva, pricharovuvala privabliva
osobistist' YAroslava. I v c'omu svitli dlya nas osoblivo zvorushlivim º
istorichnij fakt nezminno¿ virnosti YAroslavu Velikogo Novgoroda - fakt, shcho
dav meni dorogocinnu mozhlivist' dlya stvorennya cilogo ryadu dramatichnih
polozhen' i scen.
Avtor.
DIJOVI OSOBI:
YAroslav, velikij knyaz' Ki¿vs'kij.
Ingigerda, jogo druzhina.
ªlizaveta \
Anna - ¿h diti.
Volodimir /
Garal'd, vityaz' norvez'kij.
Mikita, monah-hudozhnik.
Sil'vestr, uchenij monah.
Lyudomir, starij selyanin.
Milusha, jogo dochka.
ZHurejko, kamenshchik ki¿vs'kij.
David \ narochiti
Ratibor / muzhi novgorods'ki.
Ul'f, sin Rangval'da, varyag.
Miroslav \ boyari
Slav'yata / ki¿vs'ki.
YArun, tiun* (* Tiun- uryadovec'.) knyazhij.
Foka Svichkogas, monah-perepisuvach.
Dzhema, divchina z Sicili¿, rabinya.
Roal'd, nachal'nik varyaz'ko¿ druzhini.
Parfenij, grec'kij kupec'.
Turval'd, varyag.
Boyari, varyagi, robitniki-budivniki, narod, chelyad' knyazha. Diºt'sya v
Kiºvi v tridcyatih rokah XI stolittya.
DIYA PERSHA
"SOKIL"
1030
Galereya v knyazhomu teremi v Kiºvi, yaka vede iz vnutrishnih poko¿v do
hatn'o¿ cerkvi. Kriz' legki romans'ki arki galere¿, shcho spirayut'sya na
podvijni marmurovi kolonki, vidno daleki prostori zelenih lugiv i sin'ogo
Dnipra. Tihij dzvin lunaº v laskavij tishi litn'ogo ranku.
I
Za nevelikimi kontorkami sidyat', shilivshis' nad knigami, kil'ka
chenciv-perepisuvachiv. Blizhche do rampi za takoyu zh kontorkoyu sidit' shche odin
molodij, vrodlivij monah Mikita z chornoyu boridkoyu na blidim oblichchi; vin
malyuº zastavki j miniatyuri na knizi. Dali tezh molodij, ale gladkij i
rum'yanij monah Foka Svichkogas z pishnim ruduvatim volossyam, shcho vibivaºt'sya
z-pid chorno¿ shapochki. Robotoyu keruº povazhnij starec', sribno-kucheryavij
iºromonah Sil'vestr z posohom i zolotim hrestom na grudyah.
S i l ' v e s t r
Blagoslovi, gospod', derzhavnij Ki¿v,
SHCHo na gori nad golubim Dniprom
Pil'nuº mir i vsi trudi lyuds'ki¿,
SHCHo ¿h zhivit' zemlya svo¿m dobrom.
Blagoslovi, gospod', tvo¿h lyudej,
Ne zabuvaj ¿h v radosti i v gori,
Orataya, shcho v poli nivu ore,
Stro¿telya, shcho kameni klade
I rozchinom skriplyaº najmicnishim,
Spisatelya, shcho pravednim perom
Skarbi slovesni v knigu perepishe.
YAkij prostir, privillya, tishina,
YAk tam ga¿ v dalechini siniyut',
Lish tihij dzvin pid yasnim nebom mriº,
I spit' pastushka bilya kazana.
Bo krepok knyaz' i vlast' jogo micna,
Bo YAroslav zaliznimi polkami
Vsim vorogam dorogi zagradiv,
I bozhij mir, yak sonce nad polyami,
Nad Kiºvom i Russyu zayasniv.
Otak-to vsi povinni shanuvati,
SHCHo na zemli i mir, i tishina.
Potshchites', brattya, treba pospishati,
SHCHob knigi vsi perepisati nam.
Bo skoro knyaz' povernet'sya iz CHyudi,
De voyuvav i goroda vozdvig,
A povernuvshis', zaraz zhe rozsudit',
CHi mnogo mi perepisali knig.
Prilezhen-bo i chasto knigi chtyashe.
Mov vinograd u zolotuyu chashu,
Vino sloves vin prolivaº v svit.
M i k i t a
Blagoslovi, premudrij otche, slovo,-
Ne te chesnota, lish bi knigi chtit',
A shchob od knig zerno dobra j lyubovi
V svo¿j dushi posiyati j zrostit'.
S i l ' v e s t r
I prosvitit' dobrom sercya lyuds'ki¿.
Takij i knyaz' nash mudrij YAroslav.
Ne til'ki sam zhadaº vin Sofi¿,
Nemov olen' istochnika vodi,
No nas usih tim medom napuvav,
SHCHo nazbirav shche v roki molodi
Vid mudrih knig, blagoslovennih sliv.
Ne vdav bi tilu svoºmu pokoyu,
Dokoli pravdi dveri ne vidkriv...
A skil'ki vin zaznav tyazhkih trudiv,
V yakih boyah krivavih ispolchavsya,
YAki poprav kramoli i lukavstva,
Azh poki prah ¿h ne rozviyav viter,
Na otnij stol ne siv i pota viter,
I cilu Rus' yak drevle ob'ºdnav.
M i k i t a
Svyati slova. Ale na tih dorogah
Ne legko b knyaz' dobuvsya peremogi,
Koli b gospod' jomu ne dopomig
I Novgoroda v pomich ne vozdvig.
I skil'ki raz, zabuvshi krivdi davni,
Polchivsya znovu Novgorod derzhavnij,
Svo¿h muzhiv i zoloto zbirav
I YAroslavu v pomich pospishav.
Pid Lyubechem, na Al'ti beregah,
Pid Listvenom - na bagat'oh polyah
Lilasya krov brativ-novogorodciv,
YAku zabuv tak skoro YAroslav...
S i l ' v e s t r
(hitayuchi golovoyu).
O brate mij, ti sam zabuv, mabut',
SHCHo til'ki bog cariv i carstva sudit'.
Lish vin odin daleku bachit' put',
YAkoyu jdut' cari i prosti lyudi.
A nam, smirennim inokam, godit'sya
Ne pomnit' zla i za knyaziv molit'sya.
Nu, bratiº, pil'nujte, v dobrij chas,
Abi pero ne shibilo u vas.
Z molitvoyu pergamentu torkajtes',
SHCHobi ne vliz lukavij, yako tat' 1,
Ne dovelos' pohibki pidchishchat'.
1 Tat' - zlodij.
M i k i t a
Z pergamentu nedovgo zchistit' vadu,
Lish z sovisti ne zchistiti ¿¿.
S i l ' v e s t r
Divis', Mikito, znov moyu poradu
Ti pozabuv i sudish pro knyaziv!
M i k i t a
Prosti, mij otche. Zaraz ya zgadav
Velikij grih, yakim pergament chistij
Svogo zhittya zaplyamiv YAroslav,
Koli shopiv i uv'yazniv bezvinno
Posadnika chesnogo Kosnyatina...
S i l ' v e s t r
Ne nam sudit'. Mabut', cej Kosnyatin
Povstav na knyazya.
M ik j t a
(gnivno).
Gospodi svyatij!
Cej Kosnyatin, posadnik Novgorods'kij,
V godinu chornu knyazya vryatuvav,
Koli vid ord nimec'kih i ugors'kih
Bez vijs'ka vtik rozbitij YAroslav
I vzhe chovni naladiv get' za more;
Cej Kosnyatin chovni ti porubav,
I Novgoroda vo¿ni suvori
Mechi i zlato knyazyu prinesli -
Vedi nas, knyazhe, bitis' do zaginu
Za chest' i ºdnist' rus'ko¿ zemli!
I tak pishli i vorogiv rozbili,
I knyazyu stol distali zolotij.
I za taku os' virnist' Kosnyatinu
Vin krivdoyu lihoyu vidplativ!
S i l ' v e s t r
Smiris', Mikito! Skriz' ti krivdi bachish,
YAki suditi ti shche molodij.
Za ce tobi epitim'yu 1 priznachu -
Vnochi pokloniv sorok pokladi.
1 Epitimiya - cerkovna kara.
CHuti kroki i sribnij dzvin ruchnogo dzvonika, i v galereyu vhodit' z
pravogo ¿¿ boku procesiya: poperedu hlopchik u stihari z dzvonikom i
zapalenoyu svichkoyu. Za nim Ingigerda, v knyazhomu ubori i zolotij diademi z
vazhkimi pidviskami-koltami poverh shchil'no obip'yatogo bilim shovkom volossya,
za neyu pridvorni dami, vsi z molitovnikami v rukah. CHenci pidvodyat'sya j
poshtivo uklonyayut'sya. Procesiya znikaº livoruch.
S i l ' v e s t r
Spasi, gospod', knyaginyu miloserdu,
K ¿¿ molitvam uho prekloni.
Zavzhdi prilezhna cerkvi Ingigerda
I molit'sya za tih, hto na vijni.
M i k i t a
Ne vadilo b ¿j takozh pomolitis'
Za tisyachu muzhiv tih imenitih,
SHCHo za ¿¿ namovoyu ubito
V toj rik, koli pomer Vladimir knyaz',
A YAroslav...
S i l ' v e s t r
(zdijmayuchi ruki vgoru).
Opam'yatajsya, brate.
Smiri svij duh. Navishcho raz u raz
V pozhezhu zlu ogon' toj rozduvati,
SHCHo mig bi dushu zogrivat' tvoyu?
Tebe zh gospod' spodobiv divnih znanij
I chudnomu mistectvu nauchiv.
Sposoben ti umilim malyuvannyam
Izobraziti vse yasnishe sliv:
Polya zeleni, biryuzovi vodi,
CHervleni korzna, zori zoloti
I lepotu zhinocho¿ urodi.
CHogo zh bo ti mirs'koyu zlistyu dishesh,
Dlya chogo zmij nesitih vorushit',
YAk mozhesh tut v blagoslovennij tishi
Mistectvom divnim gospoda hvalit'?
M i k i t a
O, yakbi mig obrati kozhen vil'no
Nehibnij shlyah majbutn'ogo zhittya!
Ale nema z dorogi vorottya,
I ne daº lyudini bog vsesil'nij
Ni tishini... ni zabuttya...
I de b ya mig zirvati grona spili,
YAk yunakom pokinuv otchij dom,
I davnij sum za mnoyu jshov slidom...
I yak zroshchu v dushi golubok bilih,
Koli tam voron chornij zviv gnizdo...
S i l ' v e s t r
Svyat, svyat gospod'! Ne hochu dali sluhat',
S'ogodni v hram do mene zavitaj
I dushu tam zbentezhenu odkriºsh.
(Do inshogo chencya).
Kudi ce ti zibravsya, Svichkogase?
S v i ch k o g a s
Blagoslovi, dostojnij otche, vijti -
CHornilo zsyaklo, treba rozvesti
I kalamar prosohlij cej napovnit'.
S i l ' v e s t r
Anu sidi i ne kazhi brehni!
Ne kalamar prosoh, a, mabut', gorlo,
I ne chornila zhazhdesh, a vina!
S v i ch k o g a s
¯j-bogu zh ni! Po-pershe, ya ne p'yu,
I zhodno¿ viverici 1 ne mayu,
Ta j klyuchnik knyazhij vi¿hav v selo,
Hto zh bidnogo monaha pochastuº?
1 Vivericya - najdribnisha moneta v starodavnij rus'kij groshovij sistemi.
S i l ' v e s t r
A ti b i rad! CHekaºsh lish nagodi,
Abi vinom upitis' darovim!
Odumajsya, nevigolos ledachij,
Zgadaj, chim buv i chim teper ºsi.
Znov hochesh stat' neshchasnim svichkogasom!
S v i ch k o g a s
Ta ya zh nichogo!
S i l ' v e s t r
YA tebe prizriv,
CHencem zrobiv, spisatelem iskusnim.
Ti hoch durnij, prinajmni sapogi
Muzhiv rozumnih ponosiv u mene,
To znov nazad!
S v i ch k o g a s
Prosti, premudrij otche!
S i l ' v e s t r
Hiba ne chuv sloves svyatih otciv,
YAk hmil' chenciv v skotiv perevertaº,
SHCHo tretyu chashu nalivaº lev,
CHetvertu - vepr skazhenij, p'yatu - bis.
S v i ch k o g a s
O bozhe zh mij! Ta ya zh ºdinu chashu,
Kudi vzhe tam pro p'yatu i gadat'!
II
V galereyu z pravogo boku vhodit' knyazivna ªlizaveta, moloda 17-litnya
divchina, z molitovnikom v rukah.
S i l ' v e s t r
Blagoslovi gospod' tebe, knyazivno!
CHenci poshtivo uklonyayut'sya, a ªlizaveta, kivnuvshi ¿m golivkoyu, pidhodit'
pid blagoslovennya do Sil'vestra.
ªlizaveta
Skazhi, mij otche, chi davno projshla
Do cerkvi mati?
S i l ' v e s t r
Til'ki shcho, nedavno.
Spishi, ditya, gospod' tebe prostit'
(gladit' ¿¿ po golivci),
Bo angel's'ka dusha tvoya i chista.
ª l i z a v e t a
O ni, mij otche... zaraz grishna ya,
Bo guslyara zasluhalas' starogo
I v bozhij hram spiznilas'.
S i l ' v e s t r
Bog prostit'.
ª l i z a v e t a
YAk tut u vas zatishno i cikavo,
YAki knizhki veliki...
(Spinyaºt'sya bilya kontorki Mikiti).
A yaki
Bliskuchi farbi! CHisti i yaskravi,
Nemov smaragd abo v sadu kvitki...
U tata º fial 1 dorogocinnij,
Nenache med prozoro-zolotij.
Kriz' n'ogo ya, koli bula ditina,
Na bozhij svit divilas' z temnoti.
I vse todi takim zdavalos' divnim,
Nemov v rayu chi v radisnomu sni -
Taki zh tvo¿ malyunki charivni...
1 Fial - chasha.
S i l ' v e s t r
Mikita v nas zelo prehitrij majster
I v chudnomu hudozhestvi velik.
ª l i z a v e t a
(miluyuchis' miniatyuroyu v knizi).
YAka krasa! YAk barvi vsi soglasno
V odin vinok na zoloti splelis'!
Tak, ce toj svit dalekij i prekrasnij,
SHCHo v krishtali ya bachila kolis'.
M i k i t a
Bo divnij svit, shcho bachila ti v chashi,
I º, knyazhna, mistectva divnij svit -
Vono zavzhdi pidnosit' dushu nashu,
Krasi j dobra nehibnij zapovit.
Ale dushi zbentezhenij i hmurij
V svyatu krasu dorogi ne znajti...
Blazhen, kogo zhittya minayut' buri,
Spokusa zla ne strine na puti...
S v i ch k o g a s
Otak i ya, koli divlyusya v chashu,
Daleko legshe stane na dushi.
Prohodit' skorb...
S i l ' v e s t r
(gnivno).
A ti chogo, monashe!
Anu-bo get'! Znajshovsya tezh mudrec'!
Get' z-pred ochej!
S v i ch k o g a s
(pro sebe).
YAkraz meni do rechi -
Napevno, vzhe prijshov vinocherpec'...
(Vihodit').
ª l i z a v e t a
Nu, ya pidu,
(zithnuvshi)
bo gnivaºt'sya mama...
Proshchaj, mij otche...
S i l ' v e s t r
Bog blagoslovi
Tebe, golubko nasha yasnokrila!
ª l i z a v e t a
(do Mikiti).
Proshchaj i ti, hudozhniche umilij.
Z yakih do nas ti zavitav kra¿v?
M i k i t a
(pidvodit'sya).
YA mandruvav bagato i daleko
I ridnij kraj davno vzhe zalishiv...
ª l i z a v e t a
A de zh tvij kraj?
M i k i t a
To Novgorod velikij.
ª l i z a v e t a
Suvorij kraj...
(Zdrignuvshis').
YA narodilas' tam,
Ale tremchu, koli jogo zgadayu...
B'yut' na spoloh... pozhezha... Bujni kriki...
Ubivstvo... krov...
M i k i t a
(hmuro).
To krov lyudej svyata,
YAku ne mi, a inshi prolivali...
ª l i z a v e t a
Todi bula ditina ya mala,
Ale j teper tu radist' vidchuvayu,
YAka mene, mov sonce, projnyala,
Koli syudi pri¿hali mi v ma¿,
I solov'¿ spivali nad Dniprom,
SHCHo migotiv na sonci serebrom,
I Ki¿v vraz zasyayav pered nami
Sered derev zlatimi kupolami.
Z togo chasu ya Ki¿v polyubila.
Ne tam, a tut moya vitchizna mila.
Prosti, tobi ya bolyu zavdala.
M i k i t a
Darma - abi ti radisna bula...
CHuti tupit kins'kih kopit, i za hvilinu v galereyu vbigaº Anna, sestra
ªlizaveti, trohi starsha za ne¿ divchina, zhvava j shvil'ovana. Na livij
ruci, na rukavichci, vona trimaº mislivs'kogo sokola. Ne zvertayuchi uvagi na
pokloni chenciv, vona kidaºt'sya do sestri.
A n n a
YAka zh ya rada, shcho znajshla tebe!
De mama? V cerkvi?
ª l i z a v e t a
(kivaº).
A n n a
Tak-bo zh ya i znala!
Spiznilas' znov! Nu, bude prochuhan...
ª l i z a v e t a
Ta yak zhe ti... shche z sokolom!
A n n a
Nu shcho zh!
Koli zh takaya trapilas' prigoda,
SHCHo j dosi ya ne shamenus' niyak!
ª l i z a v et a
Ta shcho zh take?
A n n a
Pid Vishgorodom ya
Na lebediv uranci polyuvala.
Azh gul'k, divlyus', iz lisovo¿ mli
Vataga sune vityaziv udalih
Z bogatirem pregarnim na choli.
Napevno, to yakis' novi varyagi,
Bo v nas takih ne zustrichala ya...
Tak chi ne tak, ostrogami konya
YA stisnula i dali od vatagi!
Divlyus' nazad - vin skache nazdogin!
ª l i z a v e t a
Hto nazdogin?
A n n a
Ta toj varyaz'kij vityaz'...
YA shche hutchish - shcho mit', to blizhche vin.
Azh do Gori ya ne mogla spinitis',
I til'ki stuk zagrozlivij kopit
Za spinoyu ya bliz'ko pochuvala.
ª l i z a v e t a
Bezumnaya!
A n n a
Azh os' kolo vorit
Jogo, mabut', zastava zatrimala,
I ya syudi, nareshti, utekla!
Azh stislo duh!
S i l ' v e s t r
Ta hto zh cej okayannij?
Jogo shopiti treba!
A n n a
Menshe z tim!
Abi vid mami til'ki ne popalo.
Pidu skorish do cerkvi...
ª l i z a v e t a
Shamenis'!
Ti zh z sokolom!
A n n a
I spravdi... shcho zh robit'...
Viz'mi jogo, golubko, hoch na mit'.
Peredaº ªlizaveti sokola, ta bere.
III
CHuti tupit bagat'oh konej, i zaraz zhe po tomu v
galereyu vbigaº Garal'd, molodij, stavnij i vrodlivij norvezhec' z
smilivim oblichchyam, z rudo - zolotavim volossyam. Zlyakana ªlizaveta
vidstupaº j gornet'sya do Sil'vestra, a Garal'd pidhodit' do Anni. Kil'ka
varyagiv vhodyat' za nim.
Garal'd
Nareshti ya dognav tebe, carivno!
Daremno ti tikala, bo veli
Mene syudi mo¿ prigodi divni,
Koli ya pliv do vasho¿ zemli...
SHCHo bachu ya! Velikij Bal'der, hto ce,
Hto divchina ota svitlovolosa...
Bilya monaha chornogo, otam?
Hapaº Annu za ruku. Ale ªlizaveta vzhe znikla za povorotom galere¿.
A n n a
Cya divchina? Spitaj u ne¿ sam.
Mene zh oblish.
G a r a l ' d
O, divchina chudova...
Tak os' kudi sud'ba mene tyagla...
(Sto¿t' prigolomshenij).
Z livogo boku vertaºt'sya pochet Ingigerdi. Poperedu jde sama Ingigerda
poryad iz zbentezhenoyu ªlizavetoyu, yaka, vinuvato pohilivshi golovu, sluhaº
doganu materi.
I n g i g e r d a
YAka gan'ba! Do cerkvi ne prijshla,
V svyati chasi ganyaºsh des' po lovah,
Nemov hlopchak yakij durnogolovij!
De rozum tvij? YAk smila v bozhij hram
Ti uvijti z ocim nechistim ptahom?
A shche knyazivna! Divchina! SHCHo zh tam
Podumali pro tebe vsi monahi!
ª l i z a v e t a
(kriz' sl'ozi).
Probach meni... ne znala...
G a r a l ' d
(shvidko pidhodit' do Ingigerdi i shilyaºt'sya pered neyu na odne kolino).
Korolevo!
I n g i g e r d a
(zdivovano).
Ta ce zh Garal'd! Garal'de, zvidki ti
U Kiºvi z'yavivsya poludnevim,
Pivnichnij gist' vid konungiv-brativ?
G a r a l ' d
(ciluº kraj ¿¿ sukni).
Bagato de ya mandruvav i bivsya,
V Sicili¿, u grec'kogo carya,
Z togo chasu, yak perepliv morya
I z rodichami zlimi posvarivsya.
I os' do vas svij choven povernuv,
V Gardariku 1 shukati talanu.
Tobi klyanus' sluzhiti chesno j tverdo,-
CHi prihistish vignancya, Ingigerdo?
1 Davnya skandinavs'ka nazva Rusi.
I n g i g e r d a
Bazhanij gist', tebe ya bachit' rada,
Garal'de, sin Sigurda, smilij knyaz'.
I YAroslav, ya pevna, v slushnij chas
YAk vernet'sya, znajde tobi posadu.
G a r a l ' d
(pidvodit'sya z kolin).
Tobi mij mech i vse zhittya moº!
ª l i z a v e t a
(skrikuº).
Aj! bozhe mij! Vin dryapaº, klyuº!
Viz'mi jogo! Ne mozhu dali ya!
G a r a l ' d
Dozvol' meni!
(Oberezhno zabiraº sokola).
Bidnyatochko moº!
Ruka v krovi! Hiba zh ¿h mozhna brati
Bez rukavichki - gej, viz'mi, Rulav!
(Peredaº sokola dzhuri).
Ale strivaj! U lisi zh ne bula ti,
I ya todi ne za toboyu mchav...
A zvidki zh sokil...
O, yaka prigoda!
(Oglyadaºt'sya i bachit' Annu, yaka smiºt'sya).
Ce, znachit', ti jogo peredala!
O korolevo! Znov tobi hvala
Za dvoh dochok prekrasnisho¿ vrodi!
YAk ti sama, Olafova dochka.
I n g i g e r d a
Tak - Anna ce, a ce ªlizaveta.
Ga r a l'd
(palko).
ªlizaveta! ªlizif! YAka,
YAka zh vona prekrasna! Tak, mene ti
Syudi na shchastya, dole, privela!
O vishchi divi Doli i CHasu,
Verdandi, mudra diva dniv bizhuchih,
Ti provela mene kriz' lis drimuchij,
SHCHob ya znajshov zhittya mogo krasu!
YA mchav kriz' lis, kriz' gori i dolini,
Nemov lovec' na lovah sokolinih,
A sokil cej, shcho tak mene maniv,
Na inshu ruku raptom peresiv.
I shchob zdobuti ruku cyu divochu,
Projdu ya svit vid pivdnya do pivnochi,
Svo¿m chovnom shvilyuyu vsi morya,
Zdobudu svit, koronu, perli, slavu,
I vse dlya tebe, don'ka YAroslava,
Lish pokohaj mene, moya zorya!
(Bere za ruku ªlizavetu, zazirayuchi ¿j u vichi).
IV
Raptom chuti dzvin bagat'oh dzvoniv, surmi, vital'ni kriki. Vsi
kidayut'sya do arok.
I n g i g e r d a
Ce knyaz'! Ce vin! Mershchij podati koni!
Nazustrich vsi! Hodim, Garal'de! Doni!
Vsi shvidko jdut' do vihodu.
Lish odin Mikita zalishaºt'sya v galere¿.
Vin divit'sya zadumlivo kriz' arki.
M i k i t a
Nastav mij chas... bazhanij chas vidplati
Za krivdi vsi, shcho Novgorod zaznav...
Ta hochu vse zh teper ya sam piznati,
CHim vin lyudej otak pricharuvav,
Vladika Rusi, mudrij YAroslav...
Ale v cej chas, rishuchij i vrochistij,
CHogo zh mij duh zbentezhenij ohlyav...
Bo yasnij angel, lagidnij i chistij,
Tebe zakriv vid mene, YAroslav...
Zavisa.
DIYA DRUGA
"ZAKON I BLAGODATX"
1030 r.
Lug pered bramoyu knyazhogo terema - zamku v Kiºvi. Jogo muri iz skupo
prorizanimi de-ne-de podvijnimi viknami vizantijs'kogo stilyu, z pivkruglim
verhom i kolonkoyu poseredini zdijmayut'sya v glibini lugu. Vnizu, pid shiroko
rozkinutim gillyam velicheznogo duba - gliboka arka brami, vhodu do knyazhogo
dvoru. Za rogom zamku pravoruch, cherez nizen'ku ogorozhu z dvoh chi tr'oh
brusiv, vidno krutij obriv - yar, za nim viddalya, na susidn'omu gorbi -
velichnij hram
bogorodici desyatinno¿ z zolotimi banyami ta inshi budivli. Z livogo boku
lugu, na pershomu plani, na granitnomu pidmurku - velika marmurova statuya
lezhachogo leva. Navkolo postamentu marmurovi lavi z riz'blenimi spinkami.
Litnij ranok.
I
Za scenoyu dalekij spiv divchat. Z vorit zamku zvuki surm, i zaraz zhe po
tomu z brami vihodit' zagin knyazho¿ varti, yaka staº obabich vhodu. A za
hvilyu z brami vihodit' sam YAroslav u suprovodi Sil'vestra i Mikiti, yakij
ide pozadu. YAroslav trohi kul'gaº na pravu nogu. SHCHe dali - dva boyarini:
Miroslav i Slav'yata.
YA r o s l a v
(do Sil'vestra).
To skil'ki zh knig s'ogodni vzhe gotovi,
I chi bagato pochali pisat'?
S i l ' v e s t r
Gotovo p'yat' knizhok, velikij knyazhe:
"Zlataya cep'", slova svyatih otciv,
Koz'mi Indikoplova mandruvannya.
Cya kniga duzhe ridka j doroga,
Diyaniya Digenisa Akrita I
"SHestodnev" bolgars'kogo popa.
YA r o s l a v
Velikij trud. Spasibi, mudrij otche,
Korisnih knig zamalo shche u nas.
I dobrij knizi bil'she ya radiyu,
Nizh zolotu v komori. A prote
I po knizhkah kazok bagato riznih,
YAkih v zhitti, napevno, ne znajti.
M i k i t a
Zate v zhitti brakuº chasom pravdi,
I kazka ce popraviti spishit',
Bo zh til'ki v kazci distaº vidplatu
Za dobri vchinki spravedlivij muzh.
YA r o s l a v
(suvoro).
Za zlo j dobro vidplachuº sozdatel',
Vin vozdaº po pravdi koºmuzh.
(Do Sil'vestra).
Hto ce takij?
S i l ' v e s t r
Ti nakazav znajti
YAkogos' muzha, hitra i rozumna,
SHCHob mig tobi v naryadi posluzhit',
Zovut' jogo Mikita, knigi znaº,
V hudozhestvi iskusen, a prote,
Hoch zaraz mnih, mabut', sluzhiv i v rati,
Bo chasom, yak pochne rubati,-
Strashni dubi, mov curki, rozsika.
YA r o s l a v
(do Mikiti).
Ti ki¿vs'kij?
M i k i t a
(hmuro).
Ni, knyazhe gospodine,
Ne imam grada zdº...
YA r o s l a v
(gluzlivo).
Nebesnogo vziskuºsh?
Nu shcho zh, prihod' - pisatimesh meni.
Tak, zapishi i zaraz
(podaº Mikiti malen'ku knizhku j olivcya)
mudre slovo.
"Ranish zakon, a potim blagodat'".
Meni kazav ce pip iz Berestova,
Ilarion 1, gorazdo mudrij muzh.
"Ranish zakon, a potim blagodat'..."
SHCHe zapishi: "CHervens'ki gradi vzyat';
Postaviti na Rosi goroda,
SHCHob stepova spinilasya orda..."
Do rechi - chas podumat' i pro YUr'ev,
SHCHo ya oce na CHyudi zasnuvav.
A de zh Slav'yata?..
1 Ilarion - cerkovnij pis'mennik, pershij mitropolit iz rus'kih. Avtor
"Slova o zakoni i blagodati" - visokohudozhn'ogo patriotichnogo orators'kogo
tvoru (napisano mizh 1037-1050 rr.), v yakomu proslavleno Rus'ku zemlyu,
knyazya Volodimira, shcho zaprovadiv hristiyanstvo na Rusi i ob'ºdnav, zmicniv
derzhavu.
S l a v ' ya t a
(nablizhaºt'sya).
Tut, velikij knyazhe.
YA r o s l a v
CHi ne znajshov gorodnika meni
Poslati v YUr'ºv? Treba muzha hitra
I vmilogo, shchob gorod mig zrubit'.
S l a v' ya t a
ª v mene grek iskusnij na prikmeti.
YA r o s l a v
Ne hochu greka, zvichaj ¿h lukav,
I za ochi ne slid ¿h posilati.
Kogos' inshogo poshukaj, Slav'yato.
S l a v' ya t a
Znajdu kogos'.
YA r o s l a v
Ta ne baris' shukat'.
Vidsilaº zhestom vartu, yaka vertaºt'sya v zamok, a sam z pomitnim
zusillyam sidaº na marmurovu lavu pid levom, zaproshuyuchi Sil'vestra. Inshi
stoyat'.
"Ranish zakon, a potim blagodat'"...
Tak, mudre slovo...
(Do Mikiti).
Nu, to, znachit', ti
Vziskuºsh grada vishn'ogo, inogo,
A na zemli, bach, pravdi ne znajti,
I u knyaziv nema tudi dorogi...
O, yakbi mig iti ya tim shlyahom,
De tishina i mudrist' blagodati,
SHCHob, mech vazhkij poklavshi i sholom,
Palati bili j hrami buduvati...
I v Istini zolotoverhij hram
Vvijti sobi i dver vidkriti vam.
Ale vazhke v knyaziv na plechah brem'ya...
YAk dumaºsh ti, legko to meni
Cyu hvoru nogu pidijmati v strem'ya
I ¿zditi staromu na vijni?
A ya zh ves' vik vodzhu v pohodi rat'...
Ranish zakon... a potim blagodat'.
(Pidvodit'sya).
Nu, to hodim podivimos', chi vchasno
Budovi jdut', shcho pochali torik.
Tak, mnishe,- treba voyuvati vik,
SHCHob zbuduvat' ºdinij hram prekrasnij.
Vsi jdut' pravoruch.
II
Raptom chuti smih i divochi golosi, i na luzhok vbigaº ªlizaveta v
suprovodi kil'koh sil's'kih divchat. ªlizaveta kidaºt'sya do bat'ka, a
divchata spinyayut'sya zamishani bilya marmurovogo leva, divlyachis' na n'ogo.
ª l i z a v e t a
Dobriden', tatu!
(Gornet'sya do bat'ka).
YA r o s l a v
Ziron'ko moya!
De ti bula, chim bavilas', ditino?
ª l i z a v e t a
Z divchatami na Ugors'kij gori
Zbirali kviti, u Dnipri kupalis'.
YA r o s l a v
(golublyachi ¿¿).
Gulyaj, gulyaj, divchatochko moº,
Korotkij vik divochij, lyuba donyu.
Odne tobi ya mozhu obicyat':
Hoch dovedet'sya muzha rozzuvat',
Ale z kolin pidnimeshsya v koroni.
S i l ' v e s t r
Najkrashche vsih koron tvoya dochka
Premudrostiyu knizhnoyu siyaº.
I poki ti na CHyudi voyuvav,
Vona navchilas' z Grek perekladati
I vzhe chitaº grec'ki pis'mena.
YA r o s l a v
CHi pravda ce? Rozumnice moya!
Hiba tobi tak Greki do vpodobi?
ª l i z a v e t a
Ale zh u nih - ti sam meni kazav -
Usi zemni premudrosti sokrito.
To hochu ya pobachit', chi ne znav
YAkijs' mudrec' takogo zapovitu,
SHCHob utvorivsya spokij na zemli
I lyudi mudro, yak v rayu, zhili.
S i l ' v e s t r
Premudrist' cya v ucheni¿ Hristovim.
YA r o s l a v
Hristos skazav - nesu ne mir, no mech...
Ni, druzhe mij, nema shlyahiv gotovih,
SHCHob davnij grih zlozhiti z lyuds'kih plech
I mudrij raj tut na zemli zrostiti.
Beret'sya mudrist' ne iz zapovitiv,
A iz shukan' i pomilok girkih.
A shchob lyudej dobru prizvicha¿ti,
CHimalo knyaz' goliv stinaº zlih...
Bo krotkij vik bez krovi ne sozdat',-
Ranish zakon, a potim blagodat'.
Lyudej uchu ya strahom i knizhkami,
Ale i sam ya u lyudej uchus'.
Bo mudr narod, i zhitime vikami
V trudah i bitvah vihovana Rus'.
V cyu hvilinu chuti yakes' rikannya, a potim divochij smih i veresk bilya
statu¿ leva.
YA r o s l a v
SHCHo tam take? CHogo ce krik divochij?
CHogo voni vsi skupchilisya tam?
Pidi dovidajs'.
Divchata z regotom kidayut'sya vroztich. Z-za rogu postamentu visuvayut'sya
spochatku chi¿s' nogi v chobotah, a potim vsya chorna figura borodatogo monaha,
shcho sidaº na lavi i protiraº ochi. Divchata smiyut'sya.
D i v ch a t a
- Ta yakij rudij!
- Divis', divis'! patlatij!
- Z borodoyu!
- Nenache lev! I rikaº yak lev!
S v i ch k o g a s
Kish, mokrohvosti! Vam chogo tut treba?
(Probuº pidvestis', ale znovu sidaº).
Bo yak vhoplyu... to golovu zvernu.
YAroslav ta inshi nablizhayut'sya.
YA r o s l a v
(suvoro).
Hto ce takij?
S i l ' v e s t r
Ta ce nash Svichkogas! Spisatel' knizhnij.
YA r o s l a v
SHCHo ti tam robiv?
D i v ch a t a
Pid levom spav. A ce pid golovoyu!
(Pokazuyut' chimalij cherep'yanij pleskuvatij zhban).
S i l ' v e s t r
Upivsya znov, p'yanicya bezsoromnij,
Sosud skudel'nij! YA zh tobi kazav:
Ne dovedi do bisovo¿ chashi, Spinis' na tretij.
S v i ch k o g a s
(zhalisno).
Gospodi, prosti!
To chim bi ya lichiv, premudrij otche,
YAk ne bulo tut chashi, til'ki zhban...
S i l ' v e s t r
Opam'yatajs', bezumche! Vstan' pred knyazem
I ne skverni brehneyu yazika.
S v i ch k o g a s
(shoplyuºt'sya zlyakanij).
Prosti mene, velikij gospodine,
Ne od vina, od mudrosti ohlyav...
YA ro s l a v
SHCHo ti verzesh!
S v i ch k o g a s
ªj-ºj, velikij knyazhe!
Sam posudi, yakshcho vzhe na vino
I to yakas' potribna mira, kazhut',
SHCHob rozum ne pishov kudis' na dno,
Ta shcho zh todi kazat' pro mudrist' knizhnu,
YAka micnisha vsyakogo vina!
Os' ya pisav, bach, knigu divovizhnu,
Azh chuyu - v golovi yakas' mana...
Svyat, svyat gospod'! Mershchij vina hil'nuv,
SHCHob z rozumu prognati cej tuman,
Ta nadto vzhe malij popavsya zhban...
Bo ne rozviyav mudrist' navisnu,-
I z gorya ya zaplakav i zasnuv.
YA r o s l a v
Ti pravdu kazhesh - pisano-bo ºst',
SHCHob biseru svinyam ne rozkidali,
To i tobi zh taka dovlººt chest':
YAkshcho vid knig glava tvoya strazhdala,
Ta shchob od mudrosti ne vilizli vlasi,-
Idi na hutir i svinej pasi.
S v i ch k o g a s
YAk to svinej! Ale zh ya bozhij inok!
Ne hochu ya!
S i l ' v e s t r
Ne sluhavsya porad,
To i pasi teper svinej i svinok,
Koli svyatij ne vporav vertograd.
III
CHuti tupit konej, i na lug z livogo boku v'¿zhdzhaº Garal'd v suprovodi
dzhuri. Pobachivshi knyazya, vin shvidko spliguº z konya i pidhodit' do n'ogo.
Ga r a l ' d
(poshtivo uklonyayuchis').
Privit tobi, mij knyazhe gospodine,
Horobrij vozhd' i mudrij budivnik!
Privit, princeso!
YA r o s l a v
(prigortayuchi do sebe dochku).
V dobruyu godinu!
Privit, Garal'de, smilij vojovnik
I hvil' mors'kih odvazhnij roztinatel'.
Os' bachish, donyu, skriz' vin pobuvav
I v Grekah zhiv. Spitaj, vin musit' znati,
CHi spravdi tam lish mudrist' i lyubov
I krotki vsi, nemov v nebesnim ra¿,
CHi navpaki - lukavstvo lish i krov.
Vse bachiv vin - i vse, napevno, znaº.
Spitaj, ne bijsya.
G a r a l ' d
(palko).
Vse, shcho bachiv ya
I shcho zdobuv v mandrivkah i boyah,
Vse - zoloto, shovki, ubori garni,
Almazi, ladan, kelihi yantarni,
Vino hios'ke, lasoshchi, sherbeti,
Ne varto vse usmishki svizhih ust,
CHudovih ust tvo¿h, ªlizaveto!
Za tebe, za tvoyu ºdinu lasku,
Za poglyad tvij ya vse viddati rad,
Vsi beregi vid Smirni do Damaska
I gorod svitu osyajnij Cargrad!
YA r o s l a v
(gluzlivo).
Prote cih div u tebe shche nemaº,
Ta i z Cargradu, kazhut', dovelos'
Vid kesarya tobi mershchij tikati.
ª l i z a v e t a
Ne obrazhaj vignancya, lyubij tatu,
V ruci gospodnij terezi vijni,
I shcho v chasi nedoli vityaz' vtrativ,
To zavtra vin poverne v chas yasnij.
Do togo zh vin vitchiznu vtrativ lyubu,
CHi º zh na sviti girsha ce¿ zguba!
YA r o s l a v
(zdivovanij).
Naspravdi bog mladenciv umudryaº.
Ditinochko rozumnaya moya!
Probach, Garal'de.
G a r a l ' d
(ciluº kraj sukni ªlizaveti).
Divchino svyataya!
Tobi povik sluzhiti budu ya!
Tim chasom chuti dalekij, ale sil'nishij shum i kriki.
YA r o s l a v
SHCHo tam take? CHogo ce krik i gamir?
Anu, pidit' dovidajtes' mershchij!
Ale v cyu mit' vbigaº zbentezhenij i zadihanij YArun. Oblichchya j odyag u
n'ogo zalyapani glinoyu i krejdoyu, yaku vin daremno namagaºt'sya sterti i
til'ki rozmazuº.
YA r o s l a v
(zdivovanij).
Ta ce zh YArun! SHCHo sko¿los', kazhi-no?
CHogo ti ves' u krejdi i bagni?
YA r u n
Svavillya to, velikij gospodine!
Zdurili vsi.
YA r o s l a v
Ti sam, mabut', zduriv!
SHCHo tam take?
YA r u n
To kamenshchiki, knyazhe,
Derevodili, tesli, stolyari,
SHCHo hram novij buduyut' na gori.
Ta os' voni porozganyali strazhu,
Porozkidali shpagli, molotki
I krik znyali - ne hochem pracyuvati!
Koli zh ya vzyav kil'koh buntivnikiv,
To pochali skudel' 1 perevertati
I vapnoyu zakidali mene!
1 Skudel' - glinyanij rozchin.
YA r o s l a v
(zdivovanij).
Ta zvidki v nih svavillya ce durne?
A mozhe, ti ne zaplativ ¿m plati
Abo ubaviv? To divis' todi,
Koli diznayus', milosti ne zhdi.
YA r u n
¯j-bogu, ni! Vsim platim po nogati 2,
YAk ti zveliv. A ce varyagi des'
Vchinili gvalt, do kogos' vderlis' v hatu,
Pokrivdili chiyus' divochu chest',
Kogos' ubili...
2 Nogata - starodavnya moneta.
YA r o s l a v (u gnivi).
Znov varyagiv znati!
Slav'yato, jdi, negajno rozsudi,
Idi i ti, Mikito.
YArun, Slav'yata i Mikita vihodyat'.
Nu, todi
YA ne pidu divitis' na budovi.
Hodim, Sil'vestre, pokazhi meni
Tvo¿ knizhki, yakshcho voni gotovi.
Nu shcho zh, Garal'de... Bachu, shcho mene ti
Pitaºsh movchki pro svoyu sud'bu,
I yak ne pomilyayus', to, mabut',
Ti shchiro pokohav ªlizavetu,
Tomu tebe ya visluhati rad.
G a r a l ' d
(rado).
Velikij konung!
YA r o s l a v
Ne spishi, Garal'd.
Ale zh ti sam povinen rozumiti,
SHCHo, persh yak donyu svatati moyu,
Pora tobi udila mati v sviti
I vsampered vitchiznu i sim'yu,
Bo knyazyu rus'komu negozhe viddavati
Svoyu dochku bezdol'nomu piratu,
Hocha b vin buv grozoyu vsih moriv.
Idi, zdobud' koronu, zemlyu, slavu,
Todi vertajs' do don'ki YAroslava
I radisnih, klyanus', dizhdeshsya sliv.
G a r a l ' d
Spasibi, konung. Viklik tvij prijmayu
I dovedu, shcho spravzhnij ya varyag!
YA zavtra zhe vitrila napinayu -
I zablishchit' mij mech, nemov zorya!
I de b ne buv - v chovni, v boyu, v nameti,
Do tebe lish, moya ªlizaveto,
YA dumkoyu polinu kriz' morya!
YAroslav i Sil'vestr vihodyat' za bramu, ªlizaveta povil'no jde za nimi,
kivnuvshi golovoyu Garal'du.
ª l i z a v e t a
Proshchaj, Garal'de! Haj tebe gospod'
Hranit' v puti, a ya molitis' budu,
SHCHob vin tobi vitchiznu povernuv.
G a r a l ' d
(zatrimuº ¿¿, vhopivshi za ruku).
O, ne vihod'! Zalishsya hoch na hvilyu,
Dozvol' meni v proshchal'nuyu cyu mit'
Vostannº nadivitis' v ochi mili,
SHCHob duh sumnij nadiºyu zmicnit'.
Blagayu, syad', princeso. Kolo tebe,
Bilya tvo¿h dozvol' shilitis' nig.
(Zmushuº ¿¿ sisti na lavu i sam sidaº bilya ¿¿ nig).
Ti, yak zorya pivnichnaya na nebi,
Siyatimesh meni v putyah mo¿h.
To nakazhi zh, moya carice-divo,
SHCHo mushu ya v tvoyu svershiti chest',
YAki skarbi nechuvani i diva
Tobi v boyu distati i privezt'.
Ti lyubish hrami - hochesh, iz Sofi¿
Svyatinyu vishchu - chashi zoloti¿ -
V Cargradi ya distanu j privezu?
ª l i z a v e t a
Ne v zoloti krasa Sofi¿ hrama,
A v spivah divnih, shcho pid kupolami
Lunayut' tam v bliskuchij vishini, -
Cih spiviv ti ne privezesh meni,
¯h angeli spivati nauchili.
G a r a l ' d
(spantelichenij).
Ni, kupola, zvichajno, ne znimu
I spivu vzyati v ruki ne zumiyu,
Ale yak spravdi angeli v Sofi¿
CHi v kesarya spivayut' v teremu,
Todi, klyanus', hoch odnogo zlovlyu
I z vistkoyu do tebe nadishlyu!
ª l i z a v e t a
(smiºt'sya).
Gospod' z toboyu, knyazhe! Ta hiba
Lyudina mozhe angela vpijmati!
Ga r a l ' d
(z dosadoyu).
To shcho zh robiti! O, yaka zhurba,
Nichim tebe ne vmiyu vshanuvati.
Nu, hochesh, ya z Damaska privezu
Tobi taku chudovu biryuzu,
SHCHo, mov blakit', zoritime u hati?
ª l i z a v e t a
(pidvodit'sya).
Proshchaj, Garal'de! Bog tebe hrani.
Povir, skarbiv takih meni ne treba.
Koli vzhe hochesh, privezi meni
Z togo Damaska, de pid yasnim nebom
Pochiv spivec' velikij Ioann,
Z jogo mogili rozhu chi tyul'pan.
IV
Cya rozmova raptom perebivaºt'sya galasom i krikami, i na lug vvalyuºt'sya
cila yurba zbudzhenih lyudej: tesli z sokirami i pilami, kamenshchiki z
molotkami i shpaglyami ta inshi. Na choli natovpu kamenshchik ZHurejko, vrodlivij,
stavnij, chornoborodij muzh. Vin vede pid ruku Lyudomira, sivogo dida, za
yakim ide Milusha, garna divchina v prostomu selyans'komu odyazi - bilij
sorochci i barvistij chorno-chervonij zapasci. Tut zhe dvoº selyan trimayut'
zv'yazanogo molodogo varyaga Turval'da. Dali Slav'yata i Mikita.
G o l o s i z n a t o v p u
- Suda i pravdi! Pokaraj jogo!
- Kazni ubivcyu! Godi vzhe terpiti!
- Get' krivdnikiv!
Miroslav i varta, shcho vijshli z zamku, marno namagayut'sya vidtisniti yurbu.
M i r o s l a v
Nazad! Ne mozhna tut!
Vertajtesya! YAk smiºte svavil'no
Pid teremom zbiratis' i krichat'!
Po shcho prijshli?
ZH u r e j k o
Po sud i pravdu knyazhu!
Suda i pravdi vimagaºm mi!
Vbigayut' kil'ka varyagiv i kidayut'sya na vizvil Turval'da, ogolivshi mechi.
V a r ya g i
Trimajs', Turval'de! Rozv'yazhit' jogo!
Abo negajno vsih vas tut...
G a r a l ' d
(mittyu kidaºt'sya do varyagiv).
Nazad!
Varyagi z suhim remstvom vidstupayut'. ªlizaveta jde do brami.
G o l o s i
- Suda i pravdi! Pokarat' zlochincya!
-Suda i pravdi! Pravdi i suda!
- Kazni ubivcyu! Get' varyagiv!
Z brami vihodit' YAroslav. Za nim Ingigerda, Anna i dehto z druzhini.
YA r o s l a v
(pidijmaº ruku).
Tiho!
Gomin negajno vshchuhaº.
YA r o s l a v
(gnivno).
Hto smiº tut kramolu uchinyati
I svarami bentezhiti narod?
CHogo vam treba?
ZH u r e j k o
(vistupaº vpered).
Pravdi i suda!
(Pidvodit' Milushu i Lyudomira).
U cih lyudej ubito sina j brata.
Ubivcya tut. Otoj varyag.
YA r o s l a v
Hto poslug?
ZH u r e j k o
Uves' narod! Vsi bachili, yak vin
Cyu divchinu v seli hotiv pokrivdit',
A brat obstav, to vin jogo ubiv
Ranish, nizh lyudi vstigli, shamenutis'.
L yu d o m i r
ªdinij sin, nadiya vsya moya,
ªdina, shcho na starosti lishilas'...
Bulo shche dva... ale obidva ti
Na Sudomiri-richci v zharkij sichi
Za tebe, knyazhe, razom polyagli.
Ege, todi... Na Sudomiri-richci,
Koli ti z Bryachislavom voyuvav.
A ce odin... najmenshij... De zh ta pravda?
Za vishcho zh vin zaginuv? Dobrij buv
I lagidnij... ta ne sterpiv narugi...
Za ce pogib... za pravdu...
ZH u r e j k o
CHuºsh, knyaz'?
YA r o s l a v
YA chuyu vse. A ti zh bo tut pri chomu?
Tebe ya znayu. Kamenshchik ºsi,
Z otih majstriv, shcho hram novij buduyut'.
CHogo pribig?
ZH u r e j ko
Moya to lada, knyazhe,
I za ¿¿ ya mushu vstati chest'.
YA r o s l a v
(gnivno).
Ti musish hram userdno buduvati,
A ti shche vsih z roboti pozrivav!
ZH u r e j k o
(hmuro).
Ranish nizh hrami buduvat' svyati,
Godit'sya pravdu stverditi v zhitti.
YA r o s l a v
(gnivno).
Podyakuj lish, shcho tverdi vashi shi¿
Zginayu v hramah ya pred oltarem,
A ne na torzi knyazhes'kim mechem.
Nehaj vas uchat' slovesa svyati¿.
Nu, to chogo zh ti hochesh zaraz?
ZH u r e j k o
Pomsti.
Kazni jogo - ti zh zgaduvav pro mech.
YA r o s l a v
CHogo zh ti sam ne pokarav jogo?
Tvoº bulo ce pravo.
ZH u r e j k o
Ne bulo
Mene v toj chas. Koli jogo zv'yazali,
Ne mig zhe ya takogo ubivat'!
L yu d o m i r
Vsih treba ¿h od nas poviganyati,
Bo krivdi lish i sorom.
YA r o s l a v
(pro sebe).
Bozhe pravij,
YAk vazhko ce - tvoriti pravij sud...
I de cina zhittyu! Jogo zh ne vernesh
Ni zolotom, ni krov'yu. Lish odna
V cim pravda º - shchob trepetali zli
I tisha panuvala na zemli. '
I n g i g e r d a
(shcho pomitila vagannya YAroslava).
Dozvol' tobi poraditi, mij knyazhe,
Adzhe zh Garal'd po¿de, to nehaj
Prolita krov chovna jogo ne tyazhit',
I viroyu 1 ti vbivcyu pokaraj.
Haj zolotom vidkupit'sya.
1 Vira - groshova kara, vstanovlena v "Rus'kij pravdi" YAroslava.
YA r o s l a v
(spalahuº gnivom).
Ti znov
Za cih zabrod-varyagiv obstaºsh,
YAk v Novgorodi, de lilasya krov
Mo¿h muzhiv, oshukanih za te zh!
Ne bude zh tak! Otec' mij Volodimir,
Koli poklav zmicniti na zemli mir,
Sokiroyu rozbijnikiv karav!
Urun! Slav'yato! Plahu ta sokiru!
Vam YAroslav zatverdiv pravdu-viru,
To pravdu-mech pokazhe YAroslav!
ª l i z a v e t a
(kidaºt'sya do bat'ka),
Ni, ni, ne treba krovi, tatu milij!
I Volodimir potim skasuvav
Na smert' karati. To i ti pomiluj!
Nehaj-bo mudrim bude YAroslav,
YAkim narod uzhe tebe nazvav!
(Zvertaºt'sya do Lyudomira).
Prosti i ti zlochincya, didu lyubij!
Navishcho krov? Vona zh ne verne zgubi
I sina vzhe tvogo ne voskresit'.
L yu d o m i r
(rozchulenij).
Haj bude tak, ditinochko laskava,
Mov sonechko, ti syaºsh na zemli...
Haj dolen'ka yasna tobi shchastit'
I lada lyubogo Dazhd'bog tobi poshli.
YA r o s l a v
Da bude tak. To rozv'yazhit' jogo
I haj zaplatit' visimdesyat griven -
Podvijnu viru.
V natovpi gluhe remstvo.
ZH u r e j k o
(hmuro).
To nepravij sud.
YA r o s l a v
Ti, kamenshchik, koli buduºsh cerkvu,
ªdinij kut svij bachish, ya zh usyu
Vid samogo pidmurka do hresta.
Varta rozv'yazuº Turval'da.
Ga r a l ' d
(kidaº jomu velikij gaman z zolotom).
Ne vartij ti pomiluvannya, duren'!
Princesi dyakuj za svoº zhittya. Plati vinu!
Slav'yata i YArun vidlichuyut' groshi i dayut' Lyudomiru.
T u r v a l ' d
(viprostuºt'sya z durnim smihom).
Teper, ha-ha, ya vil'nij.
I divku cyu ya zolotom kupiv!
(Hapaº v obijmi Milushu).
Vona moya!
ZH u r e j k o
(kidaºt'sya do n'ogo),
To propadaj zhe, klyatij!
(Vrazhaº Turval'da nozhem, toj padaº).
YA r o s l a v
(v strashnomu gnivi).
Derzhit' jogo!
Ale ZHurejko znik u natovpi. Garal'dovi varyagi kidayut'sya, vihopkzshi mech,
na Lyudomira j Milushu.
Gej, ricari, do zbro¿!
Rubajte vsih!
Ale Mikita z siloyu vidshtovhuº pershih dvoh varyagiv.
M i k i t a
Get' proklyati zabrodi!
Varta j yurba budivnikiv mit'tyu vidtisnyaº j obezzbroyuº varyagiv. SHum
stihaº. ªlizaveta gornet'sya v sl'ozah do YAroslava.
YA r o s l a v
Os' bachish, lyuba donyu, mudrij lad
Ne nasaditi krotkimi rukami,
Nemov troyand i lilij tihij sad.
YAk di¿¿sij lis motikami, rokami
Derzhavne pole treba korchuvat',
SHCHob girosla na n'omu blagodat'.
Da bude mir! I bogom ya klyanus',
SHCHo kozhnogo vrazit' moya sokira,
Hto zbalamutit' Ki¿v nash i Rus',
Hto oskvernit' nasil'stvom spravu miru,
YAk kamenshchik, shcho ogoliv nozha,
Koli ya sud pered lyud'mi derzhav.
Teper do praci. Haj zhivut' naviki
Derzhavna Rus' i Ki¿v nash velikij!
Viguki. Surmi.
Zavisa.
DIYA TRETYA
"KVITNEVIJ SNIG"
1032 r.
Toj samij luzhok pered knyazhim zamkom v Kiºvi, shcho j u poperedn'omu akti.
Ale teper use: i lug, i dereva, i vistupi stin, dverej ta vikon zamku -
zanesene nespodivanim kvitnevim snigom, shcho vipav vnochi i ne vstig shche ni
pozhovknuti, ni roztanuti.
CHudovij sonyachnij ranok z legkim primorozkom. Z pravogo boku lugu
zbudovano derev'yanij pomist, yakij zaraz kil'ka otrokiv i majstriv
zastilayut' chervonim suknom, inshi ladnayut' krisla.
Bilya brami sto¿t', opershis' na topirec', hmurij vo¿n.
I
Z zamkovo¿ brami vihodit' Lyudomir. Spinivshis' bilya vorit, vin divit'sya
primruzhenimi i prikritimi rukoyu ochima na snig i nepohval'ne hitaº golovoyu.
L yu d o m i r
(do vartovogo).
Divi, yake! U kvitni raptom snig!
Uzhe vesna dereva rozbudila,
Uzhe strumki pobigli po yarah
I Hore 1 velikij znyav pokrovi bili
Z usih poliv i v zelen' ¿h odyag.
Azh raptom snig... ne gozhe... ne dobro.
Z davnih-daven takogo ne chuvali,
SHCHob snig novij u kvitni. Ne garazd...
Hiba v toj rik, yak Volodimir knyaz'
Starih bogiv povikidav v Dnipro...
(Hitaº golovoyu),
Ege.. ege... bulo ce v rik pechali...
Os' i teper... ne gozhe... ne dobro...
Lish voronam ce radist'. Voron kryache
Na snig novij. Bo - kazhut', priletiv
Z-za morya kruk, otozh vono i znachit':
Garal'd cej kruk, i na golubku nashu
Na biluyu... vin kigti nagostriv.
1 Hore - bozhestvo u slov'yan.
Z livogo boku vihodyat' David i Ratibor, dvoº pohmurih novgorods'kih
muzhiv, solidno vdyagnenih v sukonni shubi. Voni jdut' do brami, ale vartovij
¿h spinyaº.
V a r t o v i j.
Ne mozhna v terem. Hto vi ºst'?
R a t i b o r
(suvoro, basom).
Pusti.
Mi narochiti muzhi Novgorods'ki
David i Ratibor.
D a v i d
(uleslivo, tenorom).
SHukaºm mniha
Po imeni Mikita. Sej monah
ZHive u knyazya i malyuº knigi.
V a r t o v i j
Prohod'te.
L yu d o m i r
Ne lyublyu cih dzvonariv.
David i Ratibor prohodyat' v bramu.
Z mista, ale z pravogo boku, znizu cherez yar pidijmaºt'sya shvil'ovana i
zadihana Milusha. Vgledivshi bat'ka, vona pidbigaº do n'ogo.
M i l u sh a
Oj lyubij tatu! SHCHo ya zaraz chula!
Hodim syudi!
(Odvodit' jogo dali od brami).
Ne znayu, shcho j robit'.
L yu d o m i r
Ta shcho take, shcho sko¿los'?
M i l u sh a
Na torzi
Zustrila ya odnogo teslyara,
YAkij todi z ZHurejkom pracyuvav.
O lado mij! Nevzhe vin povernuvsya?
Nevzhe tebe pobachu znovu ya?
L yu d o m i r
Hto povernuvs'?
M i l u sh a
Ta lado zh lyubij mij!
Klyanet'sya teslya, shcho jogo vin bachiv,
V pecherah na Zvirinci des' zhive,
Hovaºt'sya i lish vnochi vihodit'.
Tudi mershchij!
L yu d o m i r
Tak os' shcho znachiv snig!
Zvalivsya vin na golovu tobi.
Do n'ogo jti!.. A ti hiba zabula,
SHCHo klyavsya, knyaz' ZHurejka pokarat'?
M i l u sh a
(lamaº ruki).
Oj lishen'ko! Jogo shche spravdi shoplyat'...
SHCHo zh diyati? Prosit' knyazivnu. Ni!
Sama pidu i v nogi kinus' knyazyu,
Adzhe zh Garal'd pri¿hav na vesillya,
I, mozhe, knyaz' na radoshchah prostit'...
L yu d o m i r
(hitayuchi golovoyu).
Navryad, Milusha, duzhe vin zradiº,
SHCHo lyuba donya vijde za porig
I nazavzhdi pokine ridnij Ki¿v.
Koli b ¿¿ zatrimati vin mig...
Ale v knyaziv potrebi, bach, ne ti¿...
Hoch don'ku zhal', ale pil'nuj derzhavu.
Otak-to i zvalivsya v kvitni snig
Na golovu i nam... i YAroslavu...
Take, bach, donyu, dilo nashe...
II
Z-za brami chuti guchni j visoki zvuki surm, i z vorit vihodit' zmina
varti.
M i l u sh a
(zi strahom).
Knyaz'!
(Odvodit' bat'ka pravoruch do yaru).
Hvilina movchannya, pislya yako¿ v moroznomu povitri chuti veselij divochij
smih. Z-za brami na luzhok vibigaº Anna, tyagnuchi za ruku ªlizavetu. Obidvi
v sobolevih shubkah, rum'yani j svizhi vid morozu.
A n n a
Ta nu zh bo, nu! CHogo taka sumna ti?
Divis', yak garno! Sonechko yake!
A snig yakij chisten'kij i ne m'yatij,
YAke povitrya svizhe i p'yanke!
YAk veselo! ¯j-bo, ce krashche kvitiv.
Vesnyanij snig v aprili - ce, mabut',
Priviz Garal'd z kra¿n tih l'odovitih,
De hurtovini cilij rik metut'!
SHCHaslivicya! Takogo mati lada!
Po vsij zemli im'ya jogo grimit'!
Na vsi morya jogo syagaº vlada,
Norvegi¿ korol'! I cilij svit
Tvoº im'ya z nim poryad povtoryaº!
ª l i z a v e t a
Oce mene i muchit' i gnitit'...
Podumaj lish! Od krayu i do krayu
Lilasya krov v pohodah tih guchnih,
I skil'ki zhertv nevinnih proklinali
Moº im'ya... a ce velikij grih,
Jogo ne zmit' ni kayattyam, ni zhalem.
A n n a
Pri chomu zh ti! Muzhchini vsi taki.
¯m lish davaj dobichu ta pohodi,
A shcho des' tam chekayut' ¿h zhinki, -
Bajduzhe ¿m, hocha za nashu vrodu
Voni i b'yut'sya nibi po svitah.
Ta ne sumuj. Teper vin spovazhniº,
YAk stav korol', a ne mandrivnij ptah,
I budesh z nim v Norvegi¿ siditi,
Polotna pryasti j kolisati diti!
ª l i z a v e t a
O bozhe mij... pokinut' ridnij Ki¿v
I ridnij kraj... YA ne znesu rozluki.
A n n a
(zithaº).
Ce spravdi zle. Ale divochu ruku
Zavzhdi zhenih, de shoche, povede,
Oh, i mene takaya zh dolya zhde!
Adzhe mene korol' francuz'kij svata.
I yak na ce pogodit'sya nash tato,
To dovedet'sya ¿hati v Parizh!
A ce meni nenache gostrij nizh!
Tam ni kravciv, ni kramariv putyashchih,
Domi holodni, vulici brudni.
Ta shche vovki des' poryad viyut' v hashchah,
Ni hliba garnogo, ni medu, ni bliniv,
Ne kazhuchi uzhe pro kavuni.
ª l i z a v e t a
(zithnuvshi).
Lasunka lyuba!.. SHCHo zh meni kazati!
De ya znajdu chudovih stil'ki knig,
Taki pisni, yak v Kiºvi u tata,
SHCHo koroliv mudrishij vsih zemnih.
A Ki¿v nash - zelenij i prozorij!
Dnipro shirokij... kucheryavi gori,
Palati bili, ban¿ zoloti...
De shche krasu podibnuyu znajti?
I ce vse kinut'... Tata, otnij dim?
A n n a
Ta nu-bo, godi! Godi sumuvati.
SHCHe, mozhe, shchos' pridumaºm, zazhdi...
Pora, zdaºt'sya, ubiratis' v shati,
Tvogo Garal'da zustrichat'. Hodim!
Idut' povil'no do brami. Milusha kidaºt'sya za nimi navzdogin.
III
Tim chasom z vorit zamku vihodit' David i Ratibor v suprovodi hmurogo
Mikiti, yakij, porivnyavshis' z knyazivnami, poshtivo ¿m uklonyaºt'sya.
A n n a
(ozirnuvshis' na Mikitu).
CHogo vin hodit' mnihom, cej Mikita,
Zamist' shukati doli na koni,
YAk inshi muzhi slavni i micni?
CHi ne tebe vin pokohav nesito,
SHCHo z gorya zahovav svoyu sud'bu
I sercya zhar pid chornij cej klobuk? 1
Divis' meni! CHogos' na tebe vin
Skidaº okom prikrim, mov polin.
1 Klobuk - visoka cilindrichna shapka z pokriva-
lom. Nosyat' pravoslavni monahi.
Vihodyat'.
R a t i b o r
(ozirayuchis' na knyaziven).
Hto ci divici? Dshcheri Rovoama?
Kolino nechestivogo carya?
D a v i d
(ozirayuchis').
Ushej tut mnogo zajvih i chuzhih,
To potechemo luchshe na Podol'º
V podvir'ya nashe, pogovorim tam.
M i k i t a
Ni, zaraz ya nevil'nij, bo naryad
Meni dav knyaz' i nehtuvat' ne mozhu.
D a v i d
To syad'mo tut.
Strushuº snig na lavci bilya statu¿ leva j sidaº.
R a t i b o r
(sidaº poryad).
Nam divno chuti, brate,
SHCHo sam sebe nevil'nim ti zovesh,
SHCHo sluzhish ti, vihodit', supostatu
I nechestivih uryadi blyudesh.
Ne te ya misliv: koli nam skazali,
SHCHo v Kiºvi tut bachili tebe
V odezhi mniha, v knyazya pid nachalom,
To radosti ispovnilis' sercya.
Gadali mi, shcho tajno v stan vorozhij
Proniknuv ti, shchob mstiti za otcya,
Za Novgorod velikij, gorod bozhij,
CHi¿ vol'nosti zlamav cej Rovoam!
M i k i t a
(strimano).
Meni kazat' ne treba - znayu sam,
Ale chi varto mstiti YAroslavu,
Koli teper buduº vin derzhavu
I Novgorod micniº razom z nim?
R a t i b o r
(oburenij).
YAk Novgorod micniº? Nache grim,
Na gorod nash nove zvalilos' gore:
V pohid neshchasnij Ul'f, Ragnval'div sin,
Vodiv polki v yakis' Ziryans'ki gori,
I kil'ka tisyach nashih kraj zemli,
Bilya Vorit Zaliznih, polyagli.
D a v i d
(zithnuvshi).
Mo¿ sini pogibli tam oboº
I tisyachi inih horobrih vo¿v.
R a t i b o r
A Ul'f zhivij! I znovu YAroslav
Jogo do pas posadit'.
M i k i t a
Vzhe vidnyav
Velikij knyaz' posadnictvo u n'ogo,
Na Ul'fa vin strashku obrushiv lyut'.
R a t i b o r
Ce vse odno! Bo krivd minulih mkogo,
I vsi voni do boga vopiyut'!
Vozstan' i msti! Zgadaj, shcho ti Mikita!
Sin Kosnyatina slavnogo togo,
SHCHo virnosti zrazok buv znamenitij,
Koli chovni knyazivs'ki porubav -
SHCHob na Rusi buv knyazem YAroslav!
A vin jogo za virnist' zatochiv!
Vozstan' i msti! Tobi nalezhit' gniv
I mesti mech, yak sinu Kosnyatina,
Dobrinichu, naslidniku knyaziv!
M i k i t a
(viprostuºt'sya shvil'ovanij).
Tak, ya Dobrinich. Skoro vzhe tri roki,
YAk ya zhivu v cim stani vorogiv,
Kudi mene priviv svyashchennij gniv
I zhazhda pomsti. Pil'no krok za krokom
Hodzhu za knyazem i hovayu nizh -
O bozhe mij! - pid cim ubrannyam miru...
Ale chi mozhu zvazhitis' ya shchiro
Jogo vraziti zaraz! I koli zh!
Koli piznav tak bliz'ko rozum divnij
Mudrishogo z usih zemnih cariv,
Piznav togo, hto ne lishe v dobri,
A navit' v zli, i v hibah vse zh nehibnij,
Nemov naspravdi vishn'ogo ruka
Jogo vede do pravdi v pomilkah!
SHCHo b ne robiv i yak bi ne blukav, -
Zavzhdi meti dohodit' YAroslav!
David i Ratibor pidvodyat'sya.
R a t i b o r
Proshchaj, Mikito! Til'ki pam'yataj,
SHCHo Novgorod chuzhij tobi naviki!
Vihodyat', pidnyavshi ruki. Ale oburenij Mikita hapaº Ratibora za ruku i
primushuº povernutis'.
M i k i t a
Meni chuzhij! A hto zh bo dav vam pravo
Vid Novgoroda vs'ogo promovlyat'?
Hto vi taki? Samotni i lukavi,
Vi pletete gnilu, nikchemnu sit',
YAkoyu vam zhittya ne zupinit',
Novgorod sto¿t' za YAroslava
I za ºdinu rus'kuyu derzhavu.
R a t i b o r
SHCHo kazhesh ti, bezumche! Ti zh bo sam
Rozpechenij krivavoyu zhagoyu...
M i k i t a
Nehaj ce ya! YA skrivdzhenij sud'boyu
I mayu pravo mstiti za otcya,
Hoch znayu sam, shcho v chas rishuchij boyu
Ne dovedu ya pomsti do kincya...
Idit' sobi! I ne meni, a vam
Zachinyat' dveri novgorods'kih bram!
Ide povil'no v bramu. David i Ratibor vihodyat'. Z zamku vihodyat' pishno
odyagnena Ingigerda z Ul'fom, prodovzhuyuchi rozmovu.
I n g i g e r d a
Svo¿m ne viryu vuham! YAroslav
Vidnyav u tebe Novgorod! Vidnyav
Udil naslidnij rodichiv mo¿h!
U l ' f
(hmuro).
Ne til'ki ce. Nenache spravdi snig,
Znov nakotivs' na mene vchora knyaz',
SHCHob z Ladogi takozh ya zabiravs'.
I n g i g e r d a
(obureno).
YAk z Ladogi! Nechuvana novina!
Z Al'dejgyuborga, mista mogo vina 1,
De sam Ragnval'd namisnikom sidiv!
Ta ce zh obraza pam'yati bat'kiv
J meni samij! Vin zbozhevoliv, pevno!
Obraza ce tyazhka, smertel'na, krevna!
Ta shche v toj chas, koli Garal'd vertaº,
Oviyanij vitrami vsih moriv,
De slavi vin vsesvitn'o¿ zazhiv!
Ni, z knyazem ya sama pogovoryu,
Zarano vin lyudej tih obrazhaº,
YAki kolis' znajshli jogo zoryu!
Strivaj! Jomu hoch trohi ya viddyachu.
Zveli druzhini, shchob surmili zbir.
1 V i n o - posag.
U l ' f
Ale zh nema Garal'da, i dozir
Ne spovistiv pro n'ogo shche nenache...
I n g i g e r d a
Idi j surmi!
Ul'f, zdvignuvshi plechima, ide v bramu. Zaraz zhe po tomu v zamku chuti
urochisti zvuki surmi.
I n g i g e r d a
Nehaj teper pobachit'.
IV
Z brami vihodit' zagin knyazivs'kih druzhinnikiv, yakij vishikuºt'sya obabich
vorit, a za hvilinu vihodit' YAroslav. Vin v povnomu knyazivs'komu ubori,
ale hmurij i sturbovanij. Vin zhestom spinyaº pochet, shcho jde slidom za nim,-
boyar, duhivnictvo, dochok,- zatrimavshi odnogo lishe Sil'vestra, z yakim
vihodit' na avanscenu.
I n g i g e r d a
(pro sebe)
Nehaj teper Garal'da pochekaº,
To, mozhe, ce zib'º jomu pihi...
Boyusya ya, shcho sprava jde do krayu
I ne minuti svar meni lihih...
Pauza. Napruzhene chekannya.
YA r o s l a v
(do Sil'vestra).
Z usih storin vstayut' primari davni,
Mo¿ polki pobito u Ziryan,
I znov Mstislav gotuº mech i bran'
Na goroda j prava mo¿ derzhavni...
Haj borot'ba! Ne ce strashit', Sil'vestre,
Ne v pershij raz meni voditi rat'.
Strashne dorig taºmne perehrestya,
Koli ne znaºsh, put' yaku obrat'.
I znov bida. Nenache snig vesnyanij,
Zvalivs' Garal'd na golovu meni...
SHCHo tut robit'?.. Viddat' dochku kohanu
V dalekij kraj? O, ni, ce girshe smerti...
Lishiti tut z Garal'dom? Znovu ni!
Ce znachit' dati zbroyu Ingigerdi,
Ta shche v taku znamennuyu dobu,
Koli na bij ya viklikav sud'bu...
S i l ' v e s t r
Sud'ba cariv zemnih v ruci gospodnij,
I ne strashnij v aprili bozhij snig,
Bo ne k rizdvu ide, a k velikodnyu,
I skoro vzhe prijde vin na porig.
Roztane snig, a z nim tvo¿ turboti,
Ta i dochku vidpustish ne navik.
YA r o s l a v
(neterplyache).
A tam vesna... a tam... yaka nudota
Oci slova nikchemni i pusti,
SHCHo ¿h za mudrist' prodayut' v zhitti!
Movchi, monashe! Ne dratuj slovami.
De zh toj Garal'd? Nevzhe pered dverima
Jogo povinen zhdati rus'kij knyaz'!
Gej, hto tam º?
Slav'yata pidhodit'.
Hto dav tobi nakaz
Surmiti zbir, koli nema Garal'da?
S l a v' ya t a
(zdivovanij).
Knyaginya, knyazhe. Vlasne, sin Ragnval'da.
YA r o s l a v
(gnivno).
Ce zmova, shchob moyu ponizit' chest'!
De Ingigerda?
Ingigerda pidhodit'.
Znovu zlaya lest'!
YAk car David glagolet. Znov mene
YAdij mij hlib vrazhaº. Hto pochne
Girke vino, to haj ne krivit' rota.
I n g i g e r d a
(gordo).
Ne Ul'f pochav. Tobi prijshla ohota
Z Al'dejgyuborga vignati jogo.
Iz mista vina shlyubnogo mogo!
YAk mig Gol'mgard u n'ogo ti vidnyati?
YA r o s l a v
(gnivno).
Gol'mgarda ya ne vidayu, zhona!
ª Novgorod - i chas bi pam'yatati
Knyagini rus'kij slavni imena!
I ne vidnyav, bo ne jogo to misto,
Pravitelem mo¿m lishe vin buv.
Ta j praziv zle i ne prinis koristi,
Zgubiv polki i slavi ne zdobuv.
To dyakujte zh terpinnyu moºmu,
SHCHo golovi ya ne zitnuv jomu
I v monastir tebe shche ne zamknuv!
I n g i g e r d a
(blidnuchi vid gnivu).
Ne smiºsh ti! Vin yarl 1 i starshij v rodi,
A ya dochka Olafa!
1 YA r l - mozhnovladnij graf.
YA r o s l a v
Dosit'! Godi!
Dovoli vzhe cih yarliv bez zemli!
Projshli chasi Ejmunda i varyagiv,
YAki na Rus' po zoloto plili.
I n g i g e r d a
Todi i ti ne mav zemli i styagiv,
Ejmund tobi zdobuv i Rus' i stol.
Surmi i muzika.
YA r o s l a v
YAka brehnya! Naºmnikom za groshi
Buv tvij Ejmund, a potim perejshov
Do voroga,- shcho dav za mech dorozhche.
Taki varyagi!
I n g i g e r d a
(spalahnuvsha).
Ale i ti varyag!
YA r o s l a v
Ni, ne varyag! ª v mene krov inaya.
I n g i g e r d a
Rabinina...
YA r o s l a v
Z usih nebesnih blag
Najvishchim blagom krov ya cyu vvazhayu,
SHCHo º z narodom virnij mij zv'yazok.
Meni ne treba pishnih tih kazok,
SHCHo predkiv nam shukayut' des' za morem.
Narod mij tut, na ridnih cih prostorah,
Vid Kiºva do Ladogi zhive.
I ne zabrod Islandi¿ suvorih,-
Mene svo¿m vin predkom nazove!
Povertaºt'sya, shchob iti do pomostu, ale v cyu mit' pidhodit' vidimo
sturbovanij Miroslav.
M i r o s l a v
Probach meni, velikij gospodine!
YA r o s l a v
SHCHo tam take? Nema chasu dlya sprav.
M i r o s l a v
CHekat' ne mozhna. Znov pro Kosnyatina
YA novinu vazhlivuyu piznav.
Divis' cej list, jogo perehopili
V kruzhali 1 mi v taºmnogo gincya.
Na tebe zmova...
1 Kruzhalo - shinok.
YA r o s l a v
(pereglyadaº nashvidku pergament).
SHCHe ne do kincya
Zvershili vi svoº ganebne dilo!
Ne dosit' ¿m derzhavu rozhitat',
To vzhe mene vraziti yako tat',
O Kosnyagine, mislish, rab lukavij!
Na rodicha, na knyazya nizh krivavij
Navazhivsya ubivcyam peredat'...
CHi ne tebe proshchav ya stil'ki raz,
SHanuyuchi usi tvo¿ chesnoti
I dopomogu v onij burnij chas...
I os' teper znov zakolot i proti
Mogo zhittya kramola pidnyalas'!
Tak, ce jogo i pidpis, i pechat'...
Ale komu zh nadislano lista?
M i r o s l a v
Teper c'ogo ne mozhna vzhe piznat',
Bo poslancya zhivim ya ne zastav.
YA r o s l a v
Strashni dila! Koli zakon i pravdu
Nareshti ya zatverdiv na Rusi,
Voni vijni i krovi til'ki zhazhdut',
SHCHob povernut' usobici chasi.
Ni, godi vzhe vagan' i miloserdya!
Vraziti treba gidru navisnu...
U monastir zamknu ya Ingigerdu
I Kosnyatinu golovu zitnu.
Z gordo pidnesenoyu golovoyu ide na pomist i sidaº na tron. Ingigerda,
Anna, ªlizaveta ta 12-litnij hlopchik Volodimir idut' za nim i zajmayut'
svo¿ miscya. Boyari j druzhinniki stayut' navkrugi pomostu. Narod zapovnyuº
lug.
V
Pid zvuki muziki pochinaºt'sya pohid Garal'da. Z livogo boku povz natovp,
shcho rozstupivsya, jde Garal'dova druzhina z znamenami; nevil'niki, shcho nesut'
dari, i nareshti sam Garal'd v pishnij tunici ta pozolochenij kol'chuzi i v
uvinchanomu koronoyu sholomi. Za nim kil'ka dzhur i zbroºnosciv, z yakih odin
nese nevelichku pozolochenu arfu. Sered varyagiv Svichkogas, chiº borodate j
dobrodushne slov'yans'ke oblichchya azh niyak ne pasuº do varyaz'kogo jogo
ozbroºnnya i odyagu. Garal'd z gordo pidnesenoyu golovoyu shvidko pidhodit' do
pomostu i, shilivshis' na odne kolino, zaraz zhe vstaº.
G a r a l ' d
Dozvol' tebe vitati, gospodine,
Velikij konung Rus'ko¿ zemli,
Garal'dovi, shcho klyatvu stverdiv nini
I, podolavshi pereshkodi zli,
Vernuvsya ne mandrivnikom bezdomnim,
A konungom Norvegi¿ zakonnim
I vlasnikom zemel' i korabliv.
YA r o s l a v
I ya vitayu rado i laskavo
Garal'da, peremozhcya-korolya,
Davno dlya nas tvoya krilata slava
Vpered letila shvidshe korablya.
Bud' gostem v nas, bazhanim, dorogim.
G a r a l ' d
Dozvol' meni splatiti ci borgi
Moº¿ dyaki i moº¿ shani,
Pidnesti v dar zdobutki okeanu
Ta tih jogo rozkishnih beregiv,
De ya projshov, poklavshi mech na kermu,
Vid samogo Bosforu do Palermo.
Vin daº znak, i kil'ka nevil'nikiv pidnosyat' i skladayut' bilya nig knyazya
j knyagini zoloti j sribni chashi, suvo¿ shovku, plodi i t. in.
YA r o s l a v
Tvo¿ dari, Garal'de, ya prijmayu,
Ale v zhitti yasnishe vsih skarbiv
Lyudini chest' i muzha virnist' syaº,-
CHi z chistim sercem ti do nas pripliv?
G a r a l ' d
Velikij konung!
YA r o s l a v
Ni, ne treba sliv.
Tobi ya viryu. Vibach ce pitannya,
Vono v dushi z'yavilos' mimohit',
Koli piznav ya shchojno, v mit' ostannyu
Velike zlo, yake hotiv vchinit'
Meni odin kolis' najblizhchij muzh...
Komu zh todi doviriti? Komu zh?
YAki almazi, perli chi smaragdi
Dorozhchi nam vid virnosti i pravdi,
YAki ya pragnuv stverditi v zhitti!
Ga r al ' d
Proslavlenij za ce naviki ti,
SHCHo mudrij sud i gromadyans'ke pravo
Ti zapisav u knizi YAroslava
I "Rus'ku pravdu" lyudyam daruvav,
SHCHob mir i trud v narodi panuvav.
Viguki
Nehaj zhive premudrij YAroslav!
YA r o s l a v
Tak, mir i trud. Privit tobi, Garal'de!
Mij rozum ti vidchuv i zrozumiv,-
SHCHob nash narod micniv v trudi i pravdi,
Ne mozhu ya proshchati vorogiv.
I kozhen, hto porushit' spravu miru,
Na pravdu hto na rus'ku posyagne,-
Togo vrazit' bezzhalisna sokira,
Vo mir i trud - ce blago osnovne.
Tebe zh, Garal'de, shchiro ya vitayu,
YAk rodicha i mirnogo posla.
Tomu, hto rus'ku pravdu povazhaº,
Zavzhdi u nas i shana, i hvala.
G a r a l ' d
Velikij konung, chest' tobi i slava.
Norvegiya shanuº YAroslava.
Muzika. Pohid trivaº.
S i l ' v e s t r
Svyat, svyat gospod'! Ta ce zh nash Szichkogas!
Koli zh ce vin v varyaga obernuvsya?
SHCHo za mana! Anu-bo, jdi do nas!
(Pidzivaº pal'cem).
Svichkogas pidhodit'.
S i l ' v e s t r
CHi ti zduriv? U shcho ce ti uzuvsya?
De ti blukav, de svini pas?
S v i ch k o g a s
Ba ni!
Ne svini pas, a bivsya na vijni,
Dlya nas, varyagiv, more po kolino,
U nas, varyagiv, vdacha sokolina,
Hapaj de hochesh zolota, vina
I chash lichit' ne treba - pij do dna.
S i l ' v e s t r
(oburenij).
T'hu, shchob tebe! Ta zvidki zh ti varyag?
S v i ch k o g a s
(spivaº).
Koli monah poplavav po moryah,
To stane vin varyag, a ne monah!
Odna z nevil'nic', duzhe garna, napivrozdyagnena, ale v zolotih ozdobah
divchina-italijka, shcho trimaº zolotu tacyu z pomaranchami, tremtit' vid
holodu.
ª l i z a v e t a
(pidvodit'sya).
CHi bachish, tatu, divchinu prekrasnu,
SHCHo pomaranchi derzhit' zoloti?
Vona pivgola, sirota neshchasna,
I na morozi, bidnaya, tremtit'...
Ce, pevno, italijka... jdi syudi!
Divchina boyazko pidhodit'.
ª l i z a v e t a
Zogrijsya, bidna... godi, ne tremti.
Spuskaº z plecha svoº hutryane korzno 1 i ukrivaº nim divchinu, todi
sidaº.
1 Korzno - hutryanij odyag, shozhij na plashch.
D i v ch i n a
O graciya, o graciya, redzhina! 2
(Ciluº ¿¿ suknyu i ruki).
2 Redzhina (ital.) - koroleva.
G a r a l ' d
(vrazhenij, pro sebe).
O divchina, yasnisha, nizh krishtal'!
Nevzhe meni sudiv taku druzhinu
Velikij bog chudesnogo hresta!
(Golosno).
Vona tvoya, laskava korolivno,
I sam tvo¿m ya radij stat' rabom,
Bo i mene teplom zhivim i divnim
Zogrila ti, yak cyu svo¿m krilom.
Ale probach! Nide v cilomu sviti
YA ne znajshov nide takih dariv,
YAki b mogli yak slid tobi lichiti,
Tobi, mo¿j nedosyazhnij zori.
SHCHopravda, º odna u mene shana,
YA pam'yatav svyashchennij zapovit
Zirvat' tobi z mogili Ioanna
Tyul'pan, lileyu chi rozhevij cvit...
Ale piznaj, moya ªlizaveto,
Haj ne sumuº serce zolote:
Nemaº kvitiv na truni poeta,
Odin lish teren dikij tam roste.
ª l i z a v e t a
Taka sud'ba usih spivciv chudovih -
¯h ternami uvinchuº zhittya...
Ga r a l ' d
Zate ne v'yane cej vinok ternovij,
Dlya tebe ya zirvav oce gillya
I v zoloto opraviv ta rubini.
(Bere v dzhuri i podaº z poklonom ªlizaveti opravlenij v zoloto vinok).
A na mogili nasadiv shipshinu,
SHCHob kolyuchki iz rozhami splelis'.
ª l i z a v e t a
(pidvodit'sya zvorushena).
Haj bog tebe nagorodit' kolis'
Za vchinok cej, gidnishij vse¿ slavi,
SHCHo ti zazhiv v ci roki po svitah!
YAkbi ti vsi zavoyuvav derzhavi,
Projshov ves' svit, vsi mezhi i zastavi,
Ti b ne znajshov do mogo sercya shlyah.
A vshanuvati tak spivcya mogilu
Mig til'ki toj, hto sam skladav pisni,
I cim teper dorozhchij ti meni.
Bo ya cinyu svyatu nathnennya silu,
I zaraz viryu, shcho naspravdi skal'd 1,
A ne zvityazhec' til'ki mij Garal'd.
1 Skal'd - skandinavs'kij poet i spivak, yakij skladaº pisni pro bitvi i
pohodi vikingiv, konungiv ta ¿hni peremogi.
G a r a l ' d
(bere u dzhuri arfu, provodit' rukoyu po strunah, spivaº).
Slavu tobi, tobi, moya kohana,
YA prospivav u vsih krayah zemli,
Skriz', de projshli po hvilyah okeanu
V pini sriblyastij mo¿ korabli,
Jshli mi kriz' skeli v vernivodah burnih,
Til'ki do tebe neslisya dumki,
Potim spinilisya v vodah lazurnih,
De, yak sapfiri, goryat' ostrivki.
Til'ki i tam, i tam ne znav pokoyu.
Skriz' ya shukav chudesnij obraz tvij.
V hvilyah mors'kih, v merezhivi priboyu,
V strunah shukav na arfi zolotij.
I os' teper kriz' buri i zameti
Prinis tobi dushi nezgaslij spiv:
Tebe lyublyu, moya ªlizaveto,
Tobi ves' pal nevimovlenih sliv!
.YA r o s l a v
(pidvodit'sya),
Hvala tobi, vsesvitnij peremozhcyu,
Na strunah ti shche krashche, nizh v boyu.
Zdobuv sobi zvityagu najdorozhchu,
Divoche serce, gorlicyu tvoyu.
Otozh, koli vona tebe vitaº,
To v zgodi ya takozh ne vidmovlyayu.
Privit tobi! Sud'bu svoyu proslav!
V i g u k i
Nehaj zhive premudrij YAroslav!
Muaika.
Z a v i s a.
DIYA CHETVERTA
"K A M E N SHCH I K I KNYAZX"
1032 r.
Sad v zamku YAroslava. Vzdovzh vs'ogo seredn'ogo planu, navkis, z livogo
boku avansceni i v glibinu sadu jde vidkrita galereya - perehodi. Na
peredn'omu plani pravoruch marmurovij basejn z fontanom i marmurovoyu zh
lavkoyu poryad.
Travnevij vechir, shcho skoro perehodit' v nich.
I
V sadku i za arkadami galere¿ ruh- s'ogodni vesillya Garal'da i
ªlizaveti. Prohodit' zaklopotana chelyad', probigayut' divchata. Za odnoyu z
nih zhenet'sya j nazdoganyaº Svichkogas. Vin u rozkishnomu zahidnomu vbranni
druzhinnika-varyaga, z chimaloyu flyagoyu na poyasi.
D i v ch i n a
(pruchaºt'sya).
Ta odchepis', durnij! Znajshov-bo chas
CHiplyatisya bez soromu j koristi!
Hiba ne znaºsh, shcho vesillya v nas
I treba v cerkvu viryadzhat' nevistu!
A shche monah!
S v i ch k o g a s
I zovsim ne monah
I mozhu ce sugubo dokazati.
Nedurno zh ya po¿zdiv po svitah
I znayu, yak sotvoreni divchata.
U nas, varyagiv, skriz' odin zvichaj:
Na mori - napinaj vitrila,
Na sushi - vihilyaj barila
I skriz' divchat garnen'kih priruchaj!
(Znovu obijmaº divchinu).
D i v ch i n a
Pusti, skazhenij. YA zh kazhu - ne chas!
On lyudi hodyat'.
S i l ' v e s t r
(vhodit' i bachit' cyu scenu).
Znovu Svichkogas!
Ti shcho tut robish, demone lukavij?
Divchina tikaº.
Vzhe do divchat prisikavsya, yak pes!
Sosud pekel'nij! Okayannij bºs!
Ta ya tebe, ºretika, proyavu,
Negajno v yamu kinu po ustavu
Usih semi soboriv presvyatih!
S v i ch k o g a s
(goro¿zhit'sya).
A ti bi, otche, vse zh taki pritih,
Divis', voron posnulih rozshugaºsh,
Mene zh ustavom tim ne zalyakaºsh,
U nas, varyagiv, lish odin ustav -
Beri, shcho treba, ta derzhi, yak vzyav.
Otak-to, otche!
Sidaº na lavu i pochinaº spokijnisin'ko smoktati z flyagi.
S i l ' v e s t r
(oburenij).
Ah ti, ºretik!
Iuda, Arij 1, Svyatopolk 2, Ahav! 3
Ta yak u tebe povernuvs' yazik
Taku hulu na cerkvu vozglashati!
"U nas, varyagiv!" Ah ti, svinopas!
1 A r i j (pomer 336 r.) - aleksandrijs'kij svyashchenik, osnovopolozhnik
religijno¿ techi¿ arianstva, yake cerkva viznala ºressyu.
2 Svyatopolk Okayannij (bl. 980-1019 rr.) - rus'kij knyaz', shcho v usobnij
borot'bi za prestol ubiv svo¿h brativ Borisa, Gliba, Svyatoslava. Ubitij
YAroslavom.
3 Ahav (917-895 rr. do n. e.) - izra¿l's'kij car, shcho vviv kul't Vaala i
Astarti, zasudzhenij u religijnih knigah.
S v i ch k o g a s
(ne pidvodyachis', dobrodushno).
Ta godi-bo akafista 4 chitati,
A to shche gorlo z kriku zabolit'.
Hil'ni-no krashche charu v dobrij chas.
Adzhe zh vesillya - to koli zh i pit'.
(Nalivaº sribnu charu i prostyagaº Sil'vestrovi).
4 Akafist - cerkovna hvalebna pisnya-molitva.
S i l ' v e s t r
(v gnivi).
Ta yak ti smiv podumati, proklyatij,
SHCHo ya, monah i knyazhij duhivnik,
Z toboyu budu chashi vihilyati,
Nemov ya sam bezbozhnij ºretik!
S v i ch k o g a s
O bozhe zh mij... Dlya chogo glum i chvara?
Nu, vip'yu sam.
(P'º).
Eh, otche, to hiba
YA ºretik, shcho vip'yu zajvu charu?
Taka uzhe, mabut', moya sud'ba...
Buv svichkogas, monah, spisatel' knizhnij,
Perehiliv... idi svinej pasti...
Pokrivdili... ne mig c'ogo znesti
I stav varyagom chudom divovizhnim...
Bagatij... vil'nij... cilij svit projshov.
Ale v dushi nema spokoyu znov!
(Shlipuº).
Ne mozhu ya! Ne hochu mandruvati!
V ocih shovkah... YAkij ya tam varyag!
Stuzhivsya ya za cvitom ruti-m'yati,
Za Kiºvom znudivsya u sl'ozah...
Laden ya svini pasti v cih yarah,
Laden svichki gasiti po cerkvah,
Nizh ricarem vel'mozhnim i bagatim
Rozkoshuvati po chuzhih krayah!
S i l ' v e s t r
(rozchulenij).
Dobro, mij sinu. Ne sumuj, zazhdi.
Podumaºm, yak nam z toboyu buti.
Hto vip'º raz dniprovo¿ vodi,
Tomu nikoli Ki¿v ne zabuti,
Hoch bi v yaku zabravsya dalechin'.
Blagoslovi gospod' tebe svyatij
I nini j prisno... hoch i duren' ti...
P'yanicya ti... vo vºki vºkov, amin'.
Blagoslovlyaº Svichkogasa, yakij vstaº i poshtivo ciluº jomu ruku.
Sil'vestr vihodit'.
S v i ch k o g a s
(sam, znovu sidaº na lavu).
O bozhe zh mij! YAk vazhko vibrat' shlyah
Sered shlyahiv poplutanih usih!
Vse krajnosti - rozbijnik chi monah.
Pishi knizhki abo svinej pasi.
A inshogo ne zhdi i ne prosi...
(Zamislivsya).
II
Z-za derev vihodit' ZHurejko. Vin u ribal's'komu odyazi, ºdinoyu oznakoyu
jogo mandruvannya º pov'yazana shovkovoyu hustkoyu golena golova i zasmagle
oblichchya. Poverh ribal's'kogo odyagu vin zakutanij
v legku chornu kireyu-burpus 1.
1 Kireya-burnus - dovgij z vovnyano¿ tkanini
plashch z kapyushonom.
ZH u r e j k o
(tiho do Svichkogasa).
Gej, Foko!
S v i ch k o g a s
Hto ce? bozhe mij, ce ti!
CHogo ti znov, bezumche, v zashmorg lizesh!
Nasilu v kvitni udalos' vtekti,
To shchob teper potrapiti v zaliza.
Tikaj mershchij.
ZH u r e j k o
Ne pospishaj, monah,
Nz mozhu bez Milushi ya tikati.
Idi poklich ¿¿ do mene z hati.
YA zachekayu tut, v ocih kushchah.
S v i ch k o g a s
Opam'yatajsya! Znov poklyavsya knyaz'
Tebe skarati...
ZH u r e j k o
Smert' prihodit' raz.
Idi, kazhu!.
S v i ch k o g a s
Ta hoch shovajs', upertij.
Ide v galereyu.
ZH u r e j k o
(sam).
Ne vlasten knyaz' v mo¿h zhitti i smerti,
I kamenshchik zgodit'sya shche jomu.
I ne v odnu hvilinu virishnu...
Vhodit' hmurij i zadumanij YAroslav. ZHurejko vidstupaº v tin'.
YAroslav
(pro sebe).
Vsyu nich mene strashni gnitili sni,
I cilij den' nud'ga stiskaº grudi,
Nemov sud'ba mene vostannº sudit'
Za vsi mo¿ chesnoti i vini...
ZH u r e j k o
(pro sebe).
Ne vladen knyaz' vpered piznati hodi,
Kudi i yak voni jogo vedut',
Ale yak virnij bude vin narodu,
To zreshtoyu natrapit' virnu put'.
YA r o s l a v
(pro sebe).
Pro shcho meni vishchuº cya trivoga?
CHiya ruka... YAkogo duha zlogo
Znov pidnyala na mene bozhij bich...
Tin' Svyatopolka bachiv ya cyu nich...
Kazav meni vin regotom pekel'nim -
A shcho, koli b u sichi tij smertel'nij
Ne ti, a ya na Al'ti podolav?
To yak bi nas narod todi sudiv?
Obidva zh mi odnogo ligva vovki,
I ruki v nas oboh v krovi brativ...
Mabut', nazvali b mudrim Svyatopolka,
I okayannim zvavsya YAroslav...
Nevzhe ce pravda?
Ni! Brehnya! Zdolav
YA vorogiv ne dlya svoº¿ slavi,
A shchob z'ºdnati Rus'kuyu derzhavu
I zaprovesti spokij na zemli.
A vin chuzhih poklikav koroliv
I buv laden vsyu Rus' poshmatuvati,
Abi sobi vinec' knyazivs'kij vzyati.
Tomu narod i dopomig meni,
A ne jomu v smertel'nij cij borni!
(Prohodit').
ZH u r e j k o
(pro sebe).
Zbentezhena j smutna jogo dusha,
Ale darma... abi vpered rushav.
Vbigaº shvil'ovana Milusha j kidaºt'sya do ZHurejka.
ZH u r e j k o
Milusho! Ridna!
M i l u sh a
Lado, lyubij mij!
ZH u r e j k o
Golubko lyuba! Ziron'ka yasna!
O, yak zhe ya stuzhivsya za toboyu,
Bidnyatochko, v zemli otij chuzhij!
M i l u sh a
A ya zh bo yak! Ne znala ya spokoyu
Ni vden', ni vnich. Zamuchena, smutna,
Blukala skriz', a yak todi piznala,
SHCHo ti buv tut, shcho ya perezhila,
Koli tebe po vsih yarah shukali!
Tikaj-bo, lyubij!
ZH u r e j k o
Tak. Pora prijshla.
Gotove vse. Mij choven na Dnipri
CHekaº nas - zbirajsya, do zori,
Ciº¿ zh nochi rushimo mi v put'!
M i l u sh a
YAk do zori! Ne mozhu ya zbagnut'...
Pokinut' vse... domivku, bat'ka, Ki¿v,
Mogili ridni...
ZH u r e j k o
Vibiraj sama.
Zi mnoyu tam nove zhittya zoriº,
A tut lishe mogila i tyurma.
U mene tam v ryasnij T'mutarakani
Svoya gospoda, vlasnaya zemlya,
Svij korabel', na n'omu v polyuvanni
Za zdobichchyu po moryu ya gulyav...
To yak zhe ti ne hochesh vil'nu dolyu
Z tvo¿m kohanim zaraz rozdilit'!
M i l u sh a
Oj lishechko... Ne mozhu zh ya bez bolyu
Pokinut' Ki¿v... Ne spishi.
ZH u r e j k o
V cyu mit'
Rishati treba... Dali bude pizno.
M i l u sh a
Zazhdi hoch den'. Pidu do knyazya znov,
Blagatimu... nevzhe lishat' vitchiznu,
Mogili... bat'ka...
(Plache).
ZH u r e j k o
Os' tvoya lyubov!
M i l u sh a
(shoplyuºt'sya).
Zazhdi, blagayu... hoch odnu cyu nich!
ZH u r e j k o
Garazd, zazhdu. YA budu tut. Poklich,
Koli meni zahochesh shchos' skazati...
A shchob tebe poklikati iz hati,
YA pugachem tri razi zakrichu.
M i l u sh a
Proshchaj, mij lyubij, oberezhnim bud',
Navkolo varta... mozhut'-bo pochut',
Ciluº jogo j tikaº. ZHurejko znikaº v kushchah.
III
Stemnilo. Za arkadami zayasnilo svitlo i vidno, yak cherez usyu galereyu
prohodit' vesil'nij pohid: divchata v bilomu z zolotom vbranni, z
zapalenimi svichkami v rukah, Garal'd i ªlizaveta, druzhki.
V sad vihodit' Mikita. Vin sidaº na marmurovu lavu, pohilivshi golovu na
ruku.
D i v ch a t a
(spivayut').
Iz nashogo sadu mi hmelyu vzyali,
Oj lado, oj lada, oj lado lyuli!
Kurili mi ladan i sipali hmel',
Oj lado, oj lada, z'ºdnaº vas Lel' 1,
Z'ºdnati kohanih vinok mi spleli,
Oj lado, oj lada, oj lado lyuli!
1 Lel' - bog kohannya.
M i k i t a
(sumno divlyachis' na pohid).
CHudovij spiv kohannya i zhittya
Zvuchit' meni yak pisnya pogrebal'na
Bezumnih mrij, shcho ¿h bez vorottya
YA pohovav navik v cyu mit' proshchal'nu.
Proshchaj, moya zorya... nikoli na puti
Tobi ya ne stavav ni tinnyu, ni dokorom.
Idi j teper shlyahom svo¿m prozorim,
Nehaj nihto jogo ne zamutit'...
A ya klyanus' zrektisya msti i zla,
SHCHob til'ki ti spokijnoyu bula.
(Pohid prohodit', pisnya pomalu zatihaº).
Svichki i spiv roztanuli u t'mi,
I zgaslo svitlo na shlyahu moºmu...
I hto zh jogo teper osvitit'...
Do lavi nechutno pidhodit' Dzhema - ta sama italijs'ka divchina, shcho nesla
pomaranchi. Teper vona v zvichajnomu odyazi. Vona shilyaºt'sya do nig Mikiti i
ciluº jomu ruku.
M i k i t a
(zdrignuvshis').
Dzhema!
D zh e m a
(nizhno).
O, ne sumuj, sen'jore lyubij mij...
YA znayu, ti kohaºsh korolivnu...
Zabud' ¿¿... i sercya ne gniti...
Tobi zh bo z neyu shchastya ne znajti...
M i k i t a
Vstan', divchino! Z toboyu mi nerivni...
Idi sobi.
D zh e m a
O, ne zheni mene!
Ne proganyaj od sebe bidnu Dzhemu,
Ne odnimaj ce shchastya charivne -
Tebe kohati palko i taºmno...
M i k i t a
(zdivovano).
Opam'yatajs', bezumna! YA monah!
D zh e m a
(ne vipuskayuchi jogo ruk).
Nepravda ce! Ti ne monah... YA znayu...
Velikij ti sen'jor v svo¿h krayah,
Lish sercya zhar pid ryasoyu hovaºsh...
Mene malu shche nauchila mati,
YAk sut' lyudej ukritu piznavati.
V tvo¿j dushi ya bachu gniv i mest',
A na choli - sen'joriv gordu chest'...
Ti, mabut', knyaz'...
M i k i t a
Movchi! Vazhkij tyagar
Poklav meni na plechi dolg suvorij.
O, yakbi mig pozbutis' ya primar,
YAki za mnoyu jdut' slidom z dokorom!
Divis'... i zaraz... bachish... vzhe prijshli.
Idi sobi... zalish mene.
D zh e m a
Ne treba!
YA prozhenu primari vsi strashni,
YA pociluyu... prigornus' do tebe.
M i k i t a
(m'yako).
Idi vid mene... virishit' cya nich
Moyu sud'bu... idi... proshchaj.
D zh e m a
(raptom opovivaº jogo shiyu rukami i ciluº).
Kohanij!..
IV
Z temryavi vinikayut' tri chorni postati i spinyayut'sya pered Mikitoyu. Dzhema
z legkim vigukom znikaº.
R a t i b o r
Vnemli, Mikito. CHas nastav. Vostannº
Tebe na pomstu Novgorod zove.
Vozstan' i msti!
D a v i d
Napovnivsya sosud.
R a t i b o r
Grimit' truba!
D a v i d
Zvershit'sya bozhij sud.
R a t i b o r
Nehaj tvij mech okovi rozirve
I porazit' Ahava.
M i k i t a
(gnivno).
Get' idit'!
Dovoli vzhe durnih, porozhnih sliv!
YA znayu sam i vam pro ce kazav,
SHCHo zaraz nam ne vorog YAroslav.
Idit' sobi.
(Povertaºt'sya, shchob vijti).
R a t i b o r
Spinisya, rab lukavij!
Opam'yatajs'! YAkbi ti til'ki znav
Ostannº zlo, ostannij grih krivavij,
SHCHo YAroslav bezbozhno uchiniv!
To sluhaj zhe, bezumnij. Vin ubiv
Tvogo otcya, chesnogo Kosnyatina!
M i k i t a
(vidsahuºt'sya vrazhenij).
Vi breshete! Ni, ni! Vin ne zaginuv!
Nedavno zh knyaz' Slav'yatu vidryadiv
Do Muroma, shchob povernuv otcya!
R a t i b o r
Vin vbiv jogo! Os' pravda do kincya.
Posluhaj svidka, haj rozkazhe vin.
Povidaj vse, Stemire, sin Zbislava.
Tretya chorna postat' vistupaº vpered.
S t e m i r
YA z Muroma. Velinnyam YAroslava
Bist' ubiºn Dobrinich Kosnyatin
V den' YAkova apostola. Amin'.
Prijmi gospod' jogo v svo¿ oseli.
Mikita padaº na lavku, shovavshi oblichchya v doloni. Znovu svitlo i spiv u
galere¿. Vesil'nij pohid vertaºt'sya z cerkvi.
R a t i b o r
Proshchaj, Mikito! Mele bozhij mlin.
Ne zhdi chasu, koli j tebe vin zmele!
Znikayut' vsi troº. Divchata spivayut'.
D i v ch a t a
Iz nashogo sadu mi grona znyali,
Oj lado, oj lada, oj lado lyuli!
Rozdavimo grona mi v chashah zlatih
I sokom chervonim napovnimo ¿h!
Oj lado, oj lada, oj lado lyuli!
YAk povnaya chasha lyubov na zemli!
M i k i t a
(pidvodit'sya hitayuchis').
Ne zhdi chasu... O nedostojnij sin...
Nevzhe ya mig, zabuvshi poklik gornij,
Ganebno zhiti v krivdnika mogo...
I hlib jogo ne stav u mene v gorli,
Otrutoyu ne opeklo vino...
Tak, hto v zhitti zahoche krivdu chornu
Z najvishchim blagom yakos' primirit',
Togo neshchadno zmelyut' bozhi zhorna...
Bo mudroyu buvaº til'ki mit',
YAku v zhitti nam ne dano spinit'.
Povil'no jde v glibinu sadu.
V
Za arkami yaskrave svitlo, muzika j shum vesil'nogo benketu. V sad
vhodyat' Ul'f z Ingigerda, prodovzhuyuchi rozmovu.
I n g i g e r d a
Garal'd ne znaº?
U l ' f
Ni. Jomu skazat' -
Ce znachilo b usyu zirvati spravu,
Vin nadto vzhe shanuº YAroslava,
Ta shche teper, koli jogo vin zyat'.
I n g i g e r d a
(zadumlivo).
Tak... ricars'ka u n'ogo nadto chest',
Nezdatnij vin na zmovu i na lest',
Prote... koli b vin raptom des' piznav,
SHCHo knyaz' zveliv viddat' mene v chernici,
To mozhe b vin oburivsya yak ricar
I mech todi za chest' moyu pidnyav.
Nu, dobre... z nim sama pogovoryu.
Vsi znayut' chas?
U l ' f
Koli zadzvonit' dzvin.
I n g i g e r d a
(pro sebe).
Tak... zhereb kinuto... SHCHo obicyaº vin?
Ne v pershij raz ya za kermo berus',
SHCHob korabel' vid zgubi ryatuvat'.
SHCHe z tih chasiv, koli v boyah za Rus'
Z Ejmundom spir ya musila rishat'.
Vsim ya todi poklala mezhi tverdi,
I rivnoyu knyazyam i korolyam
Todi na Rus' vernulas' Ingigerda.
Koli zh teper vin vse lamaº sam
J na mene vzhe znyalas' jogo ruka,
To haj sobi lish dorikaº knyaz',
SHCHo ne znesla Olafova dochka
Nasil'stva i nechuvanih obraz!
(Ul'fovi).
Hodimo, Ul'fe, bliz'ko di¿ chas.
Vihodyat' v glibinu.
VI
CHuti krik pugacha. Drugij, tretij. Z galere¿ vibigaº shvil'ovana Milusha
i oberezhno probiraºt'sya do fontana. Z gushchi derev vinikaº postat' ZHurejka.
Vin pidbigaº do divchini j hapaº ¿¿ ruki.
M i l u sh a
Ne vstigla ya pogovorit' pro tebe
Z knyazivnoyu, kohanij.
ZH u r e j k o
(shvil'ovanij).
Vzhe ne treba!
Pidu teper do YAroslava sam.
Strashni dila! Lukavim vorogam
Vin predanij. SHCHe vchora deshcho chuv
Mizh varti ya varyaz'ko¿ - ¿h movu
YA rozumiyu; zaraz zhe v sadu
Pro vse diznavs'; na knyazya zlaya zmova.
Jogo v tyurmu...
M i l u sh a
Ne mozhe buti!
ZH u r e j k o
Sam
YA zaraz chuv. Vedi mene v palati.
M i l u sh a
(z zhahom).
Ne mozhna, ni! Tebe zh bo shoplyat' tam!
ZH ur e j k o
(vagaºt'sya).
To shcho zh robit'? Ne mozhna zvolikati,
Mabut', mene pobachili v sadu.
E, bud'-shcho-bud' - ya sam tudi pidu.
Vedi mene.
Rishuche pryamuº do galere¿, ale v cyu hvilinu z-za derev vibigaº
shvil'ovanij Ul'f u suprovodi dvoh varyagiv.
U l ' f
A, os' kudi ti vtik!
Berit' jogo, zlochincya, dushoguba!
(Varyagi hapayut' ZHurejka, yakij vidbivaºt'sya).
Ta shche z nozhem! Na knyazhomu dvori!
Na knyazya nizh!
ZH u r e j k o
(krichit').
Ti sam na knyazya zgubu
Z knyagineyu umisliv!
U l ' f
V dal'nij kut
Vedit' jogo i tam ubijte!
M i l u sh a
(krichit').
Probi!
Ryatujte, gvalt!
(Bizhit' do galere¿).
ZH u r e j k o
Milusha, ridna!
U l ' f
(hapaº Milushu).
Stij!
Movchi, proklyata!
M i l u sh a
Ne zamovknu! Ni!
Verni ZHurejka! Vi na knyazya v zlobi
Pidnyali ruku!
U l ' f
Propadaj zhe,suko!
Porazhaº ¿¿ nozhem i tikaº. Milusha padaº.
Znyalas' trivoga, zamigotilo svitlo. Z galere¿ i z usih kinciv
zbigayut'sya lyudi. YAroslav, Ingigerda, Garal'd, ªlizaveta, Mikita, boyari,
varta z smoloskipami v rukah.
YA r o s l a v
SHCHo tut take? Ubivstvo!
ª l i z a v e t a
(z zhahom).
Ce Milusha!
(Shilyaºt'sya nad neyu).
Milusha, lyuba! Hto tebe, serdeshna?
YA r o s l a v
(v gnivi).
Dokoli zh ya terpiti zlo ce mushu...
Vzhe v teremi u mene nebezpechno!
Hto vbiv ¿¿?..
M i l u sh a
(rozplyushchuº ochi).
Mershchij... Spasit' jogo!
YA r o s l a v
(shilyaºt'sya nad neyu).
Kogo spasti?
M i l u sh a
Jogo... ZHurejka... Lada...
YA r o s l a v
(zdivovano).
Hiba vin tut? Ta vin zhe vtik davno.
M i l u sh a
Vernuvsya vin... Vin zaraz vikriv zradu...
Jogo shopili... Ul'f mene vraziv...
Krichala ya.
YA r o s l a v
(viprostuºt'sya).
Tak os' yaki dila!
Na knyazya vzhe staº kramola zla...
Gej, zaraz zhe surmiti skriz' trivogu.
Shopiti Ul'fa!
Ale v cyu mit' vbigaº ZHurejko. Vin skrivavlenij, v podertomu odyazi, z
rozirvanimi remincyami na rukah.
ZH u r e j k o
Knyaz'! Hvaliti boga!
YA ne spiznivs'.
S'ogodni-bo vnochi
Umisliv Ul'f z knyagineyu lukavo
Tebe shopit' i v porub 1 zatochit',
A Ki¿v ves' varyagam...
(Pobachivshi Milushu).
Bozhe pravij!
(Kidaºt'sya na kolina pered Milusheyu).
Milusho! Ridna! Ruton'ko girka!
Golubko chista, lastivko bezdol'na...
Ta hto zh ce smiv! CHiya znyalas' ruka...
1 Porub - tyurma.
M i l u sh a
Krichala ya... Ce Ul'f... otoj kramol'nij...
Taka vzhe dolya... Ne sudilos' nam
U Kiºvi... sobi... gnizdechko zviti.
ZH u r e j k o
(ciluº ¿¿ ruki, plache).
Ni, ni, tebe ya smerti ne viddam.
Bo de zh todi shukati pravdi v sviti?
ª l i z a v e t a
(prigornuvshis' do Garal'da).
O bozhe mij... i znovu llºt'sya krov...
Nevzhe nemaº spravdi miscya v sviti,
De b mir cariv i de b cvila lyubov
Sered lyudej, braterstvom opovitih!
YA r o s l a v
(v gnivi hapaº za ruku Ingigerdu).
To navit' tut, v cyu nich lyubovi j miru,
Ti davnº zlo navazhilas' zbudit'!
Hotila znov islands'kuyu sokiru
Na tihu Rus', yak drevle, opustit'.
Znov strasti zli, lukavstvo, kozni, zradu
Posiyati hotila. Zluyu tin'
Ejmundovu poklikati iz adu,
Krivavih yarliv davnih pokolin'.
Ta krov'yu virnih bog ryatuº Rus'
Vid kozniv zlih i d'yavol's'kih spokus,
Pered licem ¿¿ svyato¿ krovi
Tebe ya mig bi smertyu pokarat',
Ta radi svyata miru i lyubovi
Ne hochu mech krivavij pidnimat'.
Jdi v monastir zamolyuvat' grihi.
Tebe, Garal'de, ne zhenu ya z hati,
Ta perelitnih ne spinit' ptahiv,
I, mabut', sam zibravsya ti rushati
Do ridnih skandinavs'kih beregiv.
G a r a l ' d
Tak, gosudar. Ale, povir, nikoli
Ne misliv ya tobi yakogos' zla!
YA r o s l a v
Tobi ya viryu. Ta ne viryu doli,
SHCHo znov na Rus' varyagiv privela.
Hoch yak meni tyazhka dochki utrata,
Proshchaj, Garal'de, Rus' ponad use.
(Odvertaºt'sya).
ª l i z a v e t a
(v sl'ozah pripadaº do bat'ka).
Nevzhe navik vsih vas meni lishati...
YAku zh pechal' cya nich meni nese...
ZH u r e j k o
(na kolinah bilya Milushi).
Milusho! Ridna! Lyubushka ºdina,
Ne pokidaj bezrodu-sirotinu,
Ne pokidaj samotn'ogo mene!
Ta hto zh teper do sercya prigorne,
Hto pozhaliº bidnogo burlaku...
To tak, mabut', i zginu, yak sobaka,
SHCHo ne dizhdavsya dobrih hazya¿v.
Ridaº, shilivshis' nad neyu.
M i l u sh a
(slaboyu rukoyu golubit' jogo volossya).
Ne plach, kohanij... ti zh mene lyubiv,
I cya lyubov tobi zhittya zogriº...
Proshchaj...
Vmiraº.
ZH u r e j k o
(nizhno ciluº ¿¿).
Proshchaj. Umerla. Zgasli vi¿...
YAroslav znimaº shapku. Vsi roblyat' tak samo.
ZH u r e j k o
(pidvodit'sya).
Proshchaj, mij knyazhe. Pohovaj ¿¿...
YA zh ponesu daleko sercya sum
V stepi shiroki... v movchazni ga¿,
U sinº more sum svij ponesu...
YA r o s l a v
(bere ZHurejka za ruki).
Zostan'sya tut, mij kamenshchik odvazhnij,
Tobi ya dam oselyu, zemlyu, sad,
V mo¿j druzhini budesh muzhem knyazhim,
Meni samomu budesh drug i brat,
Tobi yak knyaz' vozdam za virnu dushu.
ZH u r e j k o
(sumno).
Ni, knyazhe, ni. Vse mertve bez Milushi...
Po¿du ya v daleki ti kra¿,
De zaraz til'ki ordi kochovi,
A zgodom stane Rus'kaya derzhava.
Tam mig bi ya tvo¿j sluzhiti spravi,
Lish persten' daj knyazivs'kij imennij,
SHCHob pri nagodi virili meni.
YA r o s l a v
(znimaº z pal'cya persten').
Garazd, beri. Pil'nuj pivdennij kraj.
I yak trivoga, v Ki¿v pospishaj.
ZHurejko bere j ciluº persten', a potim shilyaºt'sya nad Milusheyu.
YA r o s l a v
Zamknit' vorota vsih nadvirnih bram.
¯¿ zh nesit' z poshanoyu u hram.
Povertaºt'sya, shchob iti.
M i k i t a
(vistupaº vpered).
Spinisya, knyazhe! Pered tilom sim
Priznaj hoch raz, shcho ti lukav ºsi,
SHCHo krivdoyu i smertiyu zavzhdi
Plativ ti vsim za sluzhbu i trudi,
I vsi tebe pokinut' v chas bidi,
YAk kamenshchik, yakogo zasudiv,
YAk cej Garal'd, yakogo ti prognav,
YAk Ul'f Ragnval'dich, vo¿n chuzhozemnij,
YAkogo ti ozhestochiv daremno.
I ya pidu od tebe, YAroslav!
I budesh ti samotnij v chas lihij,
YAk v lisi vovk abo lukavij zmij!
YA r o s l a v
Ti breshesh, mnih bezumnij! Vsya zemlya
Za mene vstane! Lyudi, gori, riki!
M i k i t a
YAka zemlya? CHi Novgorod velikij,
YAkij tebe tri razi vizvolyav
I stol dobuv knyazivs'kij zolotij!
To chim jomu za ce ti zaplativ?
Tim, shcho ubiv chesnogo Kosnyatina,
SHCHo spas tebe vid smerti i gan'bi
Ta shcho lad'yu tvoº¿ zh bo sud'bi,
V yakij hotiv ti za more polinut',
Vin skeruvav na knyazhij cej vinec'!
YA r o s l a v
(v gnivi).
YAk smiºsh ti! I ne tobi, chernec',
YA vidpovim za vsi mo¿ provini!
M i k i t a
Tak, ne meni, hoch sin ya Kosnyatina, -
Narod tebe suditime odin...
YA r o s l a v
(vidstupaº vrazhenij).
Ne viryu, ni! Ti Kosnyatina sin?
M i k i t a
Divuºshsya? SHCHo ne vraziv iz mesti
Tebe nozhem? Bo ne hotiv gan'bit'
YA Novgoroda virnosti i chesti...
Tebe gospod' za mene porazit'.
YA r o s l a v
(z velikoyu gidnistyu). \
Tak, gospodu i rus'komu narodu
YA vidpovim za vsi mo¿ dila.
I hoch chasami plutana bula
Moya stezya i pomacki prohodu
Sered strashnih shukav ya pereshkod,
I pomilki robiv ya neminuchi,
I sto raziv zrivavsya ya iz kruchi, -
Zavzhdi mene mij ryatuvav narod.
Zate i ya sluzhiv jomu sumlinno
I ryatuvav, yak mig, v tyazhki chasi.
Tomu j skarav chesnogo Kosnyatina,
SHCHo vin porushiv spokij na Rusi
I mirnij lad, shcho dovgimi rokami
I vijnami narodu ya zmicniv,
Hotiv vin kinut' zhadnimi rukami
Na terezi usobno¿ vijni.
C'ogo ne mig prostiti ya nikomu,
Bo vishchih ya ne vidayu skarbiv,
Nizh mirnij trud i shchastya v mirnim domi,
YAki ves' vik ya chesno boroniv.
I, poki zhiv, stoyati ya klyanus'
Za rus'ku pravdu i ºdinu Rus'!
Z a v i s a.
DIYA P'YATA
PERSHA VIDMINA
"G U S L I I M E CH"
1036 r.
Zal u teremi YAroslava, ozdoblenij marmurom i pozolotoyu u
vizantijs'ko-romans'komu stili, z viknami-arkami, shcho vihodyat' na Dnipro.
I
Pishno vdyagnenij, u velikomu knyazhomu ubori, ale pohmurij, sidit' YAroslav
na prestoli, zakinchuyuchi promovu do ugors'kogo i pol's'kogo posliv, yaki
stoyat' tut zhe sered pishnogo pochtu j druzhini knyazya.
Poryad YAroslava Ingigerda v ruduvatomu chernechomu ubranni, a mizh nimi
starshij sin, 16-litnij pidlitok Volodimir.
YA r o s l a v
Velikij strok gospod' meni poklav,
SHCHob mig svoyu derzhavu ya ustro¿t'.
Ale yakbi ya til'ki buduvav...
A to zh nikoli ne skladav ya zbro¿
I, yak Izra¿l', ceglu na stinah
YA klav micnu, ale z mechem v rukah.
Ta ne projshli na marno ci trudi -
Vsih vorogiv ya nini pobidiv.
I os' teper z konchinoyu Mstislava
V mo¿h rukah vsya Rus'kaya derzhava
Znov zibrana, ºdina i micna.
(Pidvodit'sya z gordistyu).
Vona sto¿t', nemov svyata stina,
YAk zahist vsih narodiv hristiyans'kih
I vsih skarbiv uchenij vikovih
Vid Azi¿ kochovnikiv pogans'kih.
Pro ce v krayah povidajte svo¿h,
O vi, posli susidn'ogo kordonu
Ugors'ko¿ i Lyads'ko¿ derzhav,
SHCHo tverdo tut trimaº oboronu
ªvropi storozh - rus'kij YAroslav.
(Sidaº).
Ale gospod' poslav nove nam gore -
Prestavilas' ulyublena dochka
ªlizaveta, shcho bula za morem
Suprugoyu Garal'da-Smil'chaka.
Otozh prostit', shcho cya pechal' rodinna
Nam ne daº prijnyati vas gostinno
I vshanuvati zaraz yak bi slid.
Vi zh korolyam, bratam mo¿m laskavim,
Mij peredajte, proshu vas, privit.
YAroslav pidvodit'sya.
Posli uklonyayut'sya i vihodyat', za nimi ves' pochet i Volodimir. YAroslav
znovu sidaº na svoº tronne krislo, shilivshi golovu na ruku v sumnomu
zadumi.
Ingigerda, yaka zalishilasya v zali, divit'sya na knyazya z sumom i vidimim
spivchuttyam. Vona duzhe zminilas' za ci chotiri roki. Gorde i vladne oblichchya
¿¿ nibi pom'yakshalo, kriz' risi kolishn'o¿ tverdosti i chestolyubstva vse
yasnishe prostupayut' proyavi zhinocho¿ turboti i sumu.
I n g i g e r d a
Ta godi-bo. Oblish dumki zhurlivi
I rozumu yasnogo ne muti...
Take zhittya: za kozhen rik shchaslivij
Povinni mi utratami platit'...
YA r o s l a v
YAka brehnya! Sam ya viddav cyu platu,
Dochku lyubimu v dal'nyu storonu,
SHCHob odignati prividi proklyati,
YAki na Rus' hotila ti vernut'.
Movchi vzhe krashche! Ne zhittya, a ti
Vzyala u mene vikup cej bezbozhnij
Za te, shcho styag Garal'da peremozhnij
Tobi na vtihu ya ne dopustiv.
I n g i g e r d a
(z sumom).
Zaznali mi todi girko¿ vtrati...
Bagato sliz sama ya prolila...
Zate teper navchilas' shanuvati
Lyubov i mir rodinnogo zhitla...
Prosti mene, mij knyazhe gospodine,
Koli tobi ya bolyu zavdala.
YA r o s l a v
(zvorushenij, prityagaº ¿¿ za ruki).
Moya staren'ka... Druzhe mij, Irino!
Koli za shchastya platim mi sud'bi,
To i vona vtishaº nas v zhurbi,
Os' yak teper, vertayuchi druzhinu.
I ne vertaº navit', a novu
Tebe daº gospod' nash miloserdnij,
Bo zamist' gordo¿, palko¿ Ingigerdi
YA lagidnu Irinu obijmu!
(Obnimaº Ingigerdu).
Irinochko, moya druzhina bidna,
Z toboyu vdvoh mi vse zhittya projshli.
Bulo j tobi, napevno, chasom krivdno,
Terpiv i ya tvo¿ svavil'stva zli.
Ale ne zlo v minulomu ya bachu,
Hoch chasto gniv ti v serci beregla,
Zate zavzhdi vono bulo garyache,
V dobri i zli dlya mene ti zhila.
Tak, beremo mi v yunosti suprugu,
Prote ¿¿ ne znaºmo todi,
I lish v trivogah, vtratah i bidi
Na shilku dniv piznaºmo v nij druga.
(Znovu shilyaº golovu na ruki v sumnomu zadumi).
I n g i g e r d a
Povir meni, mij druzhe gospodine,
Hoch ne zavzhdi korilas' ya tobi,
Ale v yasnu i temnuyu godinu
Lishe tvo¿j ya virila sud'bi.
Bere j ciluº jogo ruku, todi vihodit'.
II
YA r o s l a v
(pidvodit'sya).
Mabut', i ¿j teper nelegko stalo,
Koli zijshla v dolinu z visoti,
Ne hoche serce pristrasne pechali,
Ne hoche rozum gordij prostoti...
(Pidhodit' do vikna i divit'sya na Dnipro).
O Borisfene 1, bat'ku nash i druzhe,
Bilya tvo¿h rodyuchih beregiv
Ti nas z'ºdnav v chasi pradavnih zrushen',
Svo¿m vinom mandrivciv napo¿v.
O, yak tvij shlyah, to mirnij, to suvorij,
Moº zhittya nagaduº meni,
Bo, yak i ti, ya pragnuv tezh prostoriv
V blukannyah dovgih, mandrah i borni...
1 Borisfen (grec'k.) - Dnipro.
Vhodit' Sil'vestr, za yakim Svichkogas nese kil'ka velikih knizhok.
S i l ' v e s t r
Dozvol' meni, velikij gospodine,
Rozvazhiti knizhkami smutok tvij.
Do tebe vidryadila nas knyaginya,
Ta j knigi º cikavi i novi.
YA r o s l a v
(zvorushenij).
YAka zh vona laskava i dbajliva...
Bo krashchogo ya sam bi ne hotiv.
Anu, davaj, yaki tam v tebe diva...
S i l ' v e s t r
(bere v Svichkogasa i rozgortaº knigu).
Vse grec'ki, bach, ale yasni bez sliv,
Bo chudnim vsi hudozhestvom vidmitni,
Napriklad, os' "Usih svyatih vinok"
Semena Metafrasta. Tut na vsi dni
Pro kozhnogo svyatogo º urok.
Predstavleno hudozhestvom umilim,
YAkij vin buv, shcho diyav, yak strazhdav,-
SHCHo j ne chitavshi navit' zrozumilo...
YA r o s l a v
Nu, pro svyatih chimalo ya chitav,
I vsi voni vzhe nadto tut pohili.
A shcho tam shche?
(Sil'vestr bere v Svichkogasa drugu veliku knigu).
Nu shcho, brat Svichkogas,
SHCHe golova od knig ne poterpila?
A mozhe, znovu hochesh kinut' nas
I, yak varyag, pustitisya na hvili
SHukat' v svitah dobichi i prigod?
Todi skazhi.
S v i ch k o g a s
Ni, knyazhe gospodine,
Nide nema u sviti tih shchedrot,
SHCHo ya znajshov otut na bat'kivshchini,
U Kiºvi bilya tvo¿h chesnot,
De chudnih knig vkusit' meni dano.
YA r o s l a v
I de u knyazya dobre º vino.
CHi ne jogo vkushaesh ti, monashe?
S v i ch k o g a s
Nema griha za knyazya vipit' chashu.
S i l ' v e s t r
Ni, spravdi-bo zminivsya Svichkogas,-
U miru p'º i ne marnuº chas,
Nedurno, bach, jogo gojdali hvili,
Zli domishki yakraz na dno osili.
YA r o s l a v
Gojdavs' i ya chimalo na chovnah,
Ta ne pozbuvs', na zhal', porokiv davnih.
Nu, shcho tam dali?
S i l ' v e s t r
V chudnih malyunkah
Psaltir rozkishna grec'kogo pisannya,
Iskustvom divna.
YA r o s l a v
(u zahvati).
O, yaka zh krasa!
YAki tut farbi radisni j prozori,
YAki cerkvi v lazurnih nebesah
Zdijmayut'sya u zolotih uzorah,
V strunkih prosvitah, na strunkih stovpah!
Koli meni dadut' hoch rik pokoyu
Sered mo¿h pohodiv i turbot,
Klyanus', takij ya hram sobi postroyu
V im'ya Sofi¿ - mudrosti chesnot!
Tak, divnij tvir! Nehaj v opochival'ni
Vona lezhit' u mene na stoli.
Vona mene rozvazhit' v chas pechali,
Bo º shche dilo knyazyu na zemli.
Spasibi, druzhe!
S i l ' v e s t r
(zamishanij).
Vibach meni, knyazhe,
Prote cyu knigu ya shche ne kupiv.
YA r o s l a v
YAk ne kupiv? SHCHo ti verzesh? CHiya zh
Vona todi?
S i l ' v e s t r
To grek z chuzhih kra¿v
¯¿ priviz, ta dorogo, bach, hoche:
Sto griven zolotom.
YA r o s l a v
(oburenij).
Ta shcho ce vin, zduriv?
Za knigu sto! Ta vin smiºt'sya v ochi!
Sto griven zolotih! Ta ce zh selo
Kupiti mozhna z nivami, mlinami
Ta vsim dobrom.
S i l ' v e s t r
Tak, dorogo zelo...
YA r o s l a v
Anu, poklich jogo, haj pered nami
Nasmilit'sya cyu cinu povtorit'.
(Svichkogas hutko vihodit').
Sto griven zolotom! Ta ya torik
Za bibliyu viddav dvanadcyat' griven!
Nu, de zh toj grek?
Sil'vestr vihodit'.
III
Vhodit' Volodimir, trimayuchi v rukah nevelichku, rozkishno opravlenu
knizhechku.
V o l o d i m i r
Mij tatu, tam prijshov
YAkijs' mandrivec', vidom nadto diven.
I peredav ocej molitvoslov...
(Daº YAroslavu).
I prosit', shchob...
YA r o s l a v
(duzhe shvil'ovanij).
Velikij bozhe! De ti...
Hto dav tobi? Ta ce zh ªlizaveti
Molitvoslov! Vedi jogo syudi!
Vhodyat' Mikita i Dzhema. Vin v ruduvatomu odyazi piligrima, v sandaliyah,
z nepokritoyu golovoyu, z vidkritim kapyushonom; vona v korotkij spidnici i
sandaliyah, z citroyu v rukah.
YA r o s l a v
Mikito! Ti? Nevzhe ti buv u ne¿?
Kazhi zh mershchij!
M i k i t a
Bagato, knyazhe, de ya
Pomandruvav i zemlyu ishodiv
Z togo chasu, yak v rozpachi i gori
Pokinuv Ki¿v v tu neshchasnu nich...
YA pobuvav i v Rimi, i za morem,
Skriz' gnav mene, nenache bozhij bich,
Pro bat'ka zgubu nevidchepnij spomin...
Nareshti, vzhe na tretij, mabut', rik
V Norvegiyu prichaliv ya svij choven...
YA r o s l a v
(neterplyache).
Nu, shcho zh vona, ¿¿ zh ti bachit' mig!
Ti govoriti z neyu mig, shchaslivij!
M i k i t a
Bilya vikna, samotnya i zhurliva,
Vona sidila v zamku korolya
I vse tudi divilas', de zemlya,
Zdavalos' ¿j, na pivden' prostyaglas',
I sumno tak spivala kraj vikna,
SHCHo v serci gostra zakipala zhalist'.
YA r o s l a v
O bozhe mij! YAk muchilas' vona!
M i k i t a
Pro Ki¿v vse spivala nedosyazhnij
I tak zgasala, mov svyata svicha...
Koli zh prijshov ¿¿ ostannij chas,
Dala meni cej molitovnik knyazhij,
SHCHob ya tobi na spomin peredav.
YA r o s l a v
(ciluº knizhechku).
Bidnyatochko... YAkbi ya til'ki znav...
M i k i t a
I shche tebe prosila, vzhe okremo,
SHCHob prihiliv u sebe bidnu Dzhemu,
YAka ves' chas otam na chuzhini
Bula pri nij i podilyala z neyu
I sum za ridnim kraºm, i pisni,
Hoch v rizni zemli linuli dusheyu.
YA r o s l a v
(klade ruku na pleche Dzhemi).
¯¿ im'yam tobi ya vse zroblyu
I z radistyu u sebe prihilyu.
Koli zh zahochesh dali v zemlyu ridnu,
Tebe tudi vidpravlyu v chas pogidnij,
Lish rozkazhi, yak z neyu ti zhila,
YAk sum ¿¿ v cih strunah zberegla...
D zh e m a
O, dyakuyu tobi, velikij knyazhe!
Nehaj rozkazhut' struni gominki,
Nehaj pisni mo¿ tobi rozkazhut'
Pro sum tvoº¿ lyubo¿ dochki...
Tvoyu dochku vsim sercem ya lyubila...
Pro mene zh ne turbujsya, mij sen'jore,
Do mandriv dovgih zvikla ya v zhitti,
Pidu j teper, za tim pidu, hto v gori
Mene utishiv na mo¿j puti...
Ne yak kohanka... YAk raba sluzhit'
Teper ya budu dobromu Mikiti...
Dozvol' meni ci struni rozbudit',
SHCHob El'zi dushu viklikat' na mit'.
(Sidaº j bere na citri kil'ka akordiv, todi spivaº).
Otak vona sidila
U zamku kraj vikna,
Divilasya na hvili,
Na burni, sivi hvili,
Samotnya i sumna.
Tudi divilas', bidna,
De v dal'nij dalini
Des' kraj lishivsya ridnij,
Des' Ki¿v syaº ridnij
Na sonci v vishini.
Koli zh plili strunki¿
Na mori korabli,
Vona spivala - v Ki¿v,
Polinula b ya v Ki¿v,
Do ridno¿ zemli...
I vse spivala z plachem:
O Ki¿v, ridnij kraj...
Tebe vzhe ne pobachu,
Tebe vzhe ne pobachu,
Proshchaj, navik proshchaj!
YA r o s l a v
(vitiraº ochi).
Bidnyatochko... moya ªlizaveto,
Prosti mene, shcho ne pomig tobi.
Tobi zh spasibi... vtishila mene ti.
Cilyushchi sl'ozi vizvala v zhurbi.
IV
Hutko vhodyat' zadihani Sil'vestr i Svichkogas, veduchi grec'kogo kupcya
Parfeniya.
S i l ' v e s t r
Probach nas, knyazhe, ledve rozshukali
C'ogo mi greka v blizhn'omu kruzhali,
De chashi vin zi smakom vihilyav.
S v i ch k o g a s
(vitiraº gubi rukoyu).
Nasilu vzhe jogo ya rozshukav...
YA r o s l a v
Najpache ti - stezya, mabut', znajoma.
Nedurno vusa mokri od vina.
(Do greka).
Ti, mozhe, spravdi vipiv, shcho zagnuv
Taku cinu bezbozhnu j bezsoromnu.
P a r f e n i j
Povir meni, velikij gosudar,
SHCHo koli ya viz'mu sto griven plati,
To ledve lish vernu svo¿ vitrati
I vikuplyu zastavlenij tovar.
Bo cya psaltir ºdina na zemli,
YAkih nemaº navit' v koroliv,
I majster, shcho pisav ¿¿, ºvrejs'kij,
Vid farb oslipnuv, Kiriº elejson!
S i l ' v e s t r
A ti zh kazav, shcho majster buv monah,
SHCHo z knigami zaginuv potim v mori.
P a r f e n i j
Tak i bulo. Jogo buv divnij shlyah.
Hrestivsya vin v Sofijs'komu sobori.
Postrigsya potim.
YA r o s l a v
Godi vzhe brehni!
YAk hochesh, dam tobi ya sorok griven.
P a r f e n i j
O bozhe mij! Ta ce zh hiba meni?
YA zh chesnij kramar, bidnij, nache piven'.
Ce zh za borgi ya vinen lihvaryam.
YA r o s l a v
Nu, p'yatdesyat, i bil'she ni nogati.
S i l ' v e s t r
Beri, Iudo. Ce zh velika plata.
P a r f e n i j
Ne mozhu, knyazhe, bo ne mij ce kram.
V
Raptom chuti trivozhnij shum za dverima, i v terem vhodit' sturbovanij
Miroslav.
M i r o s l a v
Neshchastya, knyazhe! Priskakav gonec':
Skriz' pechenigiv nezlichenni lavi
Na nashu zemlyu sunut' navprostec'.
Vzhe znishchili Zvenigorod i Ltavu
I za p'yat' dniv do Kiºva dijdut'!
S i l ' v e s t r
Spasi gospod'!
V o l o d i m i r
Mershchij nazustrich! V put'?
S v i ch k o g a s
Konya i mech! Agov, skuf'ya 1 i ryasa!
1 S k u f' ya - chorna shapochka, yaku nosili chenci.
M i k i t a
Znov Novgorod gotuj svo¿h muzhiv...
P a r f e n i j
(z zhahom).
Pacinakijci! Kiriº elejson!
Propav, pogib! Tikati, poki zhiv!
YA r o s l a v
SHCHo zh - bij, tak bij! Sklikati zaraz rat'!
Ne v pershij raz nam voroga strichat'.
M i r o s l a v
Ale zh nema u nas polkiv gotovih,
Varyagiv malo... Ordi bez chisla...
Nesila nam... Do Novgoroda znovu
Kogos' bi treba zaraz zhe poslat'.
YA r o s l a v
YA ¿du sam. Konya mershchij i zbroyu!..
P a r f e n i j
(zlyakanij).
Velikij knyazhe! YAk todi zi mnoyu?
YA zgodzhuyus'! Nehaj za shistdesyat!
Zveli lishe, shchob zaraz dali groshi.
Svichkogas podaº knyazyu mech.
YA r o s l a v
(nadivayuchi mech).
Na stini haj negajno stane rat'.
Oglyanut' muri, vezhi, ogorozhi!
Nosit' kaminnya, pechi dlya smoli
I kazani na stinah nagotovit'!
Miroslav vihodit'.
P a r f e n i j
(nevidchepno).
Zveli-bo, knyazhe, groshi shchob dali.
YA r o s l a v
(hapayuchis' za mech).
CHi ti zduriv, smola durnogolova,
CHiplyatisya teper ne do ladu!
(Parfenij vidstribuº).
Hocha b sim den' mogli vi protrimat'sya,
A tam polki ya svizhi privedu.
M i k i t a
(pohmuro).
Ne privedesh. Potribno dniv dvanadcyat'
Lishe tudi, a tam, a znov syudi?
Ta i navryad chi Novgorod zahoche
V kotrij ce raz spasat' tebe v bidi,
SHCHob potim ti za virnist', yak za zlochin,
Jogo lyudej najlipshih zasudiv!
YA r o s l a v
(v strashnomu gnivi).
Ti znov svoº, bezzhalisna ºhida!
Ta ya tobi...
Vihoplyuº mech i kidaºt'sya na Mikitu. Vsi skrikuyut'. Ale v tu zh mit'
Dzhema vergaº pid nogi knyazya svoyu citru, yaka padaº z dzvonom.
YAroslav vrazhenij spinyaºt'sya i opuskaº mech, vazhko dihayuchi.
D zh e m a
(tverdo i z gidnistyu).
Spinisya, gosudar.
P a r f e n i j
(zlyakano, ale vrochisto).
O pom'yani, gospod', carya Davida
I krotosti jogo velikij dar.
YA r o s l a v
(provodit' rukoyu po cholu).
Tak... ya zabuvs'... Prosti mene, Mikito!
M i k i t a
(pohmuro).
Ne vorog ya... hoch i kazhu tobi
Pro Novgorod ya pravdu neprikritu,
Ale za Ki¿v lyazhu v borot'bi.
VI
Za dverima ruh, vhodit' ZHurejko. Vin v shidnomu odyazi, z chervonoyu
shovkovoyu hustkoyu na golenij golovi.
ZH u r e j k o
(zbudzhenij).
CHolom tobi, velikij gospodine!
YA r o s l a v
(zdivovanij).
Znov kamenshchik! Z yakih ce ti kra¿v?
ZH ur e j k o
Z CHernigova i Novgoroda nini,
Kudi primchav z pobuz'kih ya stepiv.
Uzhe davno pomitiv ya za Donom,
SHCHo rushiti zbiraºt'sya orda,
Koli zh znyalisya pershi¿ zagoni
I stala neminuchoyu bida,
YA v Novgorod pomchav pered ordoyu
I persten' tvij gromadi pokazav.
YA r o s l a v
(shvil'ovanij).
Ti ce zrobiv! Sam bog chiniv toboyu!
SHCHo zh Novgorod?
ZH u r e j k o
Negajno rat' zibrav.
Vzhe rushili do Kiºva polki,
V CHernigovi ya zalishiv ¿h vchora,
A sam vpered do tebe navproshki,
Abi tebe poraduvati v gori.
YA r o s l a v
(obijmaº ZHurejka).
O kamenshchik! Ti kamin' z sercya znyav,
I tvojogo ya dila ne zabudu!
Zagal'nij ruh.
S i l ' v e s t r
Velik gospod', shcho pomich nam prislav!
Vo l o d j m j r
(u zahvati).
Ot Novgorod! YAki zh ce slavni lyudi!
O gosudar! Po-cars'ki ¿m vozdaj!
YA r o s l a v
Tebe do nih poshlyu ya knyazyuvati.
Nu shcho, Mikito, hoch teper priznajs',
SHCHo Novgorod lishivsya virnim bratom.
Za viknami surmi i shum voºnnih zboriv.
Otroki i Svichkogas prinosyat' YAroslavovi kol'chugu, sholom, shchit. Vin
znimaº korzno, verhnyu tuniku i pochinaº odyagatis' z dopomogoyu otrokiv i
Svichkogasa, yakij mizh inshim bintuº knyazyu pravu nogu.
YA r o s l a v
Tak, vzhe znyalasya brannaya trivoga,
Komoni rzhut', pochuvshi dim vijni,
I mushu znov truditi hvoru nogu
I brati mech, yak v oni burni dni.
Znov molodim zavzyattyam zakipaº -
V kotrij ce raz! - zbentezhena dusha,
Ale zavzhdi z nud'goyu i odchaºm
YA dlya mecha ci knigi zalishav...
SHCHaslivij ti, premudrij Svichkogase,
SHCHo pislya vsih tvo¿h grihiv i bur
Znajshov ti mir v ocij skuf'¿ i ryasi...
Mene zh v zhitti, nenache bujnij tur,
Garyacha krov metala i nosila...
I os' teper, koli burhlivi sili
Na mirnij trud pochav ya napravlyat',
To znov truba trivogu protrubila
I znov na bij ya mushu vesti rat'...
Nu shcho - spoviv?
(Probuº opovitu nogu).
Vpered, noga okuta!
O bozhe mij! YAk vazhko mudrim buti,
Koli v dushi dvi sili b'yut' klyuchem,
Koli vino ne vijshlo shche iz susla 1
I dvoh cariv zhaga mene peche:
YAk car David, lyublyu ya mirni gusli,
YAk car Saul, vrazhayu ¿h mechem!
1 Suslo - sik, shcho brodit', z yakogo roblyat' vino.
Pospishno vhodit' sturbovana Ingigerda.
I n g i g e r d a
O knyazhe mij! nevzhe ce znov vijna?
Surmi za viknami.
YA r o s l a v
(prigortayuchi ¿¿ i Volodimira, z mechem v ruci).
Tak, korolevo, znov vijna svyashchenna!
Vstaº polkiv zaliznaya stina,
SHCHob nashu Rus' od hizhakiv pivdennih
Oboronit' i znishchit' ¿h do pnya.
Pid Kiºvom velikim zlatoglavim
Haj zadzvenit' pradidna nasha slava!
Haj zagrimlyat' chervleni¿ shchiti!
To ne damo zh gnizda svogo v obidu,
Vpered, na bij za zemlyu nashu ridnu,
Za Ki¿v nash, derzhavnij i svyatij!
Zavisa.
DRUGA VIDMINA
"ZOLOTA BRAMA"
1036 r.
Ta sama zala, shcho j v poperednij vidmini. CHerez kil'ka dniv.
I
Za viknami-arkami gluhij, ale nevgamovnij shum bitvi. Ingigerda, Dzhema
ta kil'ka pridvornih zhinok tulyat'sya bilya vikon, oberezhno viglyadayuchi
nazovni. Prote bitvi z c'ogo boku ne vidno.
I n g i g e r d a
(molit'sya).
O gospodi velikij, miloserdij,
Zlih vorogiv na Rus' ne dopusti!
Dopomozhi, svyataya Ingigerda,
I YAroslava v bitvi zahisti!
Svyatij Georgij i svyata Irina,
Oboronit' nam rus'kuyu kra¿nu,
Mi zh vam cerkvi zbuduºmo svyati!
(Zithaº v rozdumi).
YAk nepomitno starist' nastupila...
Usta shche svizhi, ochi molodi,
A vzhe nema v dushi tiº¿ sili,
YAka kolis' lyudej meni korila,
Koli sama sudila ya vozhdiv...
O, yakbi z plich teper hoch rokiv dvadcyat'...
CHi stala b ya za stinami trimat'sya...
Sama b z mechem polinula na bij...
Minulo vse, shcho v yunosti mo¿j
Moº zhittya z geroyami rivnyalo...
De vi, mogutni yarli davnih lit...
De ti, Ejmund, chij vil'nij mech i shchit
Sud'bu cariv na terezah shilyali-
Minulo vse... skorilas' ya sama,
I, yak zvichajna zhinka, kraj vikna
Za cholovika dolyu vbolivayu...
(SHum bitvi zbil'shuºt'sya).
O bozhe mij!.. Trivoga shche zrostaº...
De Val'demar? Neshchastya z cim dityam!
Pidit' mershchij poklichte! De vin hodit'?
V o l o d i m i r
(vbigaº zbudzhenij. Vin v kol'chuzi j sholomi).
O mamo, yak cikavo! YA buv tam!
Tam naverhu! Na samij vezhi!
I n g i g e r d a
Godi!
Ne smij nide, hlopchis'ko nesluhnyanij!
Sidi otut!
V o l o d i m i r
O mamo! Til'ki raz!
I n g i g e r d a
Sidi u nas.
V o l o d i m i r
Ne hochu ya z zhinkami!
I n g i g e r d a
Ti shche malij.
V o l o d i m i r
(gordo).
YA - Novgorods'kij knyaz'!
Meni kazav pro ce napevno tato,
I mushu ya svij gorod zahishchati!
Pusti mene, mamunyu!
(Lastit'sya do materi).
I n g i g e r d a
(gladit' jogo po golovi).
Hlopchik bidnij!
Ne legkij ce pripav tobi udil...
Bo Novgorod ne te, shcho Ki¿v ridnij...
Tam zhitimesh v osinomu gnizdi.
Sered muzhiv suvorih i svavil'nih...
CHi zmozhesh ti?
V o l o d i m i r
Nichogo ne boyus'!
Pusti mene! Ne mozhu ya siditi,
Koli tam bitva tochit'sya za Rus'!
Vse pole skriz' sholomami ukrito!
Dzvenyat' mechi, shchiti! Grimit' truba,
A zverhu strili nosyat'sya, mov tuchi,
I bat'ka mech, yak bliskavka razyucha,
V usih kincyah prosiki proruba!
II
Vhodit' Parfenij, oberezhno probirayuchis' vzdovzh stin i zithayuchi.
P a r f e n i j
O gospodi! Pochuj mo¿ molitvi!
Propav, pogib! Zaginuv, yak kurcha!
Vhodit' Svichkogas v ratnomu odyazi, v broni, z sokiroyu. ZHinki kidayut'sya
do n'ogo.
I n g i g e r d a
SHCHo stalosya? CHogo vi tut?
YAk bitva? De zaraz knyaz'?
S v i ch k o g a s
Od n'ogo ya primchav,
Kazav, shchob vi nichogo ne boyalis'.
Vse jde garazd. Odin lishe zagin
Syudi prorvavs', i, shchob chogo ne stalos',
Knyaz' nadislav za nimi nazdogin
Mene j Roal'da. Zamok zahishchati.
I n g i g e r d a
Nevzhe voni na zamok vzhe idut'?
P a r f e n i j
O bozhe mij! Kudi zh teper tikati?
S v i ch k o g a s
Ne pustimo, knyagine, pevna bud'!
Sidit' spokijno, lish od vikon dali,
Bo shche strila vletit' yaka durna.
P a r f e n i j
Propav! Pogib! I knigi vsi propali!
V o l o d i m i r
YA z nim idu! Koli ide vijna,
Ne mozhe knyaz' hovatisya z zhinkami!
Ne smiºsh ti zatrimuvat' mene!
III
Vhodit', yak zavzhdi spokijnij, Sil'vestr.
S i l ' v e s t r
(blagoslovlyaº Svichkogasa).
Jdi, sinu mij, zmagajsya z vorogami,
Haj muzhestvo gospod' tobi vdihne.
Svichkogas vihodit'.
V o l o d i m i r
Skazhi hoch ti, premudrij otche, mami,
SHCHob i mene pustila.
S i l ' v e s t r
Sinu mij!
SHCHe mlad ºsi, shchob trud i podvig ratnij
Dostojno mig pidnyati v chas tyazhkij.
CHerpaj iz knig nauku blagodatnu
I mudristiyu dushu ukriplyaj.
Kriki i shum boyu blizhche.
ZH i n k i
(v rozpachi).
O gospodi! Vladichice nebesna!
Pogancyam zlim v obidu nas ne daj!
Ne dopusti zaginuti bezchesno!
S i l ' v e s t r
Ne bijtesya! Ne dast' vas bog v obidu,
Bo krepok knyaz' i duh jogo micnij!
P a r f e n i j
(hapayuchi Sil'vestra za ryasu).
O pom'yani, gospod', carya Davida...
Posluhaj, avvo! Haj po tij cini!
YA zgodzhuyus'! Haj bude p'yatdesyat!
Viddam psaltir za p'yatdesyat ya griven,
YAk knyaz' kazav.
S i l ' v e s t r
CHomu ne brav, koli davav tobi vin?
A hochesh dvadcyat'?
P a r f e n i j
(z zhahom).
Oj! Mene projmaº drozh!
Ta ce zh zadurno! Ce zh odverta shkoda!
Odin pergament koshtuº...
S i l ' v e s t r
Nu shcho zh,
Todi ne treba.
U vikno vlitaº dovga strila i vstromlyaºt'sya, tremtyachi, v stinu.
P a r f e n i j
Gvalt! Ryatujte! Zgoda!
YA zgodzhuyus'! Davaj negajno groshi!
Haj dvadcyat' griven! Zolotom davaj!
S i l ' v e s t r
Davno bi tak.
(Spokijno vijmaº j lichit' groshi, todi daº Parfeniyu).
Beri. Cina horosha.
P a r f e n i j
O bozhe mij! Propalo vse... Gaj-gaj!
Za dvadcyat' griven!
IV
Vbigaº Miroslav.
M i r o s l a v
(zbudzhenij).
Radujsya, knyagine!
Stenuvsya vorog, kinuvsya nazad.
¯h bez chisla na poli bitvi gine,
Rozbitij bude hizhij supostat!
I n g i g e r d a
Hvaliti boga! Slava YAroslavu!
V o l o d i m i r
A ti mene vid slavi vidtyagla!
S i l ' v e s t r
Velik nash bog! Povik jomu hvala!
A knyazyu chest' i vo¿nam vsim slava!
P a r f e n i j
(v rozpachi).
Prodesheviv! Propalo sorok griven!
Bulo b odnu hvilinu zachekat'!
I n g i g e r d a
Nazustrich knyazyu! Slavte podvig divnij I
YAroslava peremozhnu rat'!
Kliki. Surmi. Muzika.
Vhodit' YAroslav z golim mechem u ruci, v suprovodi ozbroºnih
druzhinnikiv, gridej 1 i boyar.
1 G r i d i - pochet.
V i g u k i
Hvala! Osanna! Slava v vishnih bogu!
Nehaj zhive velikij YAroslav,
SHCHo pechenigiv silu podolav!
Hvala! Pobida! Slavte peremogu!
Volodimir i Ingigerda obijmayut' knyazya. Vhodyat' Roal'd, Svichkogas,
Miroslav.
YA r o s l a v
Nu, povernulis' z polya kosari,
Strichaj, zhona, trudivnikiv derzhavi
I muzhu pit z chola jogo utri!
(Sidaº na prestol i viddaº mech boyarinu).
Ingigerda pidnosit' knyazyu na sribnomu blyudi zolotu chashu z vinom i
shovkovu hustku.
I n g i g e r d a
Zdorov buv, knyazhe, lado mij laskavij,
Pij chashu cyu, zhivi bagato lit!
YA r o s l a v
(znimaº sholom, bere hustku i vitiraº pit i krov z oblichchya).
Ne v pershij raz ya vitirayu pit
Pislya roboti na polyah krivavih.
(Pidvodit'sya j bere chashu).
Proslavim boga i svyatu Sofiyu,
SHCHo nam dali pobidu v cij vijni,
I vam spasibi, brattya dorogi¿,
Bo stijko Rus' vi nini boronili
I rozgromili ordi navisni!
Hvala i chest' vam, slavni peremozhci!
YA za zdorov'ya vashe p'yu!
(P'º).
V s i
Tobi hvala, velikij YAroslav!
YA r o s l a v
A de zh mo¿ horobri novgorodci?
De muzhi vsi, shcho Novgorod poslav?
V
Vhodyat' David, Ratibor i shche dva novgorodci, nesuchi na plechah pokriti
chornim suknom noshi, yaki voni stavlyat' na pidlogu. Sturbovanij YAroslav
pidvodit'sya.
YA r o s l a v
Hto ce takij? Hto pav za Rus' v boyu?
R a t i b o r
(hmuro j urochisto).
Mikita, sin chesnogo Kosnyatina,
Hto, yak i sam Dobrinich, polozhiv
Svoº zhittya za tebe, gospodine.
D zh e m a
(z krikom rozpachu kidaºt'sya na trup Mikiti).
Mikito, lyubij! Druzhe mij ºdinij,
CHom ti mene, neshchasnu, zalishiv!
Mandrivec' bidnij... yak i ya, blukav
Po svitu ti bez druga, bez druzhini,
Z pekuchim bolem v serci, ti ne mav
De golovi sumno¿ prihiliti...
Odin, yak ya... odin, yak ya, na sviti.
Vignancem zhiv... vignancem bidnim vmer...
YA r o s l a v
(povil'no shodit' z prestolu i shilya golovu pered Mikitoyu).
Nepravda! Ne vignanec' vin teper,
Bo chesno vmer za Rus' na poli brani,
Dlya Kiºva smirivshi gordij duh...
Proshchaj, Mikito, serce polum'yane,
Mij chesnij vorog i taºmnij drug!
Prosti mene za krivdi, bidnij brate,
SHCHo ti zaznav od mene bez provin,
Bo ne hotiv usobno¿ ya rati,
YAku pidnyati misliv Kosnyatin.
Proshchaj, mij druzhe...
Z chestyu, yak Dobrinyu,
Tebe mi pohovaºm nad Dniprom.
(Po znaku knyazya Mikitu vinosyat'. Dzhema ide za nim).
A vam klyanusya pravednim hrestom,
O muzhi novgorods'ki, shcho vidnini
Za vashu sluzhbu, virnist' i dobro
YA gorod vash zvil'nyayu od danini,-
Se gramotu dayu vam i ustav
I ciluvannyam hresnim obicyayu,
Da derzhite obichaj vashih prav,
Da posyagnut' nihto zhe ne derzaº
Na novgorods'ki vol'nosti svyati.
A shchob zakon i pravdu vam blyusti,
Dlya c'ogo sina knyazem posilayu
YA v Novgorod, shchob virno vam sluzhiv,
YAk vlasnij knyaz', a ne posol chuzhij.
(Pidzivaº Volodimira, yakij staº poryad bat'ka pered tronom).
Teper hvalu voznesemo mi bogu,
Proslavimo jogo za peremogu,
SHCHo Ki¿v nash od zgubi zahistiv...
I ya klyanus', shcho tam, na poli boyu,
De ya s'ogodni voroga pobiv,
YA divnij hram vozdvignu i postroyu
V im'ya Sofi¿, shchob v vikah vona
Stoyala tam, yak svidok nashih dniv,
YAk Rusi nerushimaya stina!
V s i
Hvala tobi, velikij YAroslav!
ZH u r e j k o
(vhodit').
Pobida, knyazhe! Gospoda proslav!
Pobito vshchent poganih supostativ,
Ne znali v rozpachi, kudi tikati,
I potonuli v Sitomli-rici! 1
1 Sitomlya - nevelika richka bliz'ko Kiºva, zgaduvana v litopisi. Na nij
bulo rozbito pechenigiv.
V s i
Nehaj zhivut' zvityazhci-molodci!
YA r o s l a v
Blagosloven ºsi za dobri visti!
Nu, kamenshchik, chi ne pora bi nam,
Poklavshi mech, na rishtuvannya lizti,
Pochati znovu buduvati hram...
Lishajsya v nas, yakraz svyatu Sofiyu,
CHudovij hram pochnu ya buduvat'...
ZH u r e j k o
Ni, knyazhe mij! Tyazhkij dlya mene Ki¿v,
Bo ne sudilos' shchastya tut zaznat'.
Daruj meni... dozvol' sluzhiti j dali
Tobi v stepah, na Buzi, kraj moriv,
ª v mene tam vataga smil'chakiv,
Z yakimi zabuvayu ya pechali.
YA r o s l a v
Nu, shcho zh... idi. Tak, riznij v nas talan.
Tobi sudila dolya buduvati,
Ti zh pragnesh bitv i vichnih mandruvan'.
YA zh vse zhittya ne vidayu spokoyu,
V trudah i bitvah ¿zhdzhu po Rusi,
A ya b hotiv mista i hrami stro¿t',
Kohatisya v premudrosti j krasi,
I bil'sho¿ ya radosti ne znayu.
I kniga os' predivnaya takaya
SHCHe bil'she dushu veselit' meni,
Nizh slavnaya pobida na vijni.
S i l ' v e s t r
Dozvol' tobi cej tvir podaruvati,
Jogo s'ogodni v greka ya kupiv,
Lish dvadcyat' griven hitromu splativ.
P a r f e n i j
(nablizhaºt'sya),
Zadurno zovsim! CHistaya utrata!
YA r o s l a v
(ciluº Sil'vestra).
Spasibi, otche! Ta ne gozhe nam
Skarbi slovesni deshevo ciniti.
Za knigu cyu zveli tvo¿m chencyam
SHCHe visimdesyat griven zaplatiti.
P a r f e n i j
(v zahvati).
O mudrij knyaz'! Velikij gosudar!
Velikodushnist' º almaz porfiri!
YA r o s l a v
(prodovzhuº).
Bo desyat' sil ne º dostatnya mira,
SHCHob ocinit' mistectva divnij dar.
Nu, a teper ya vsih zovu na pir.
Mi chashi tam pidnimem zoloti¿
Za nashu Rus', za nash derzhavnij Ki¿v,
Za vityaziv, shcho v bitvi za Sofiyu
Pogibli z chestyu... Slava ¿m i mir...
A mi, komu sudilosya shche zhiti,
ZHittya trudom povinni zasluzhiti
I sili vsi vitchizni prisvyatit'.
Bezsmertna Rus'! Otam na poli boyu
Novij chudovij Ki¿v ya postroyu.
Velichnij, pishnij, yak krasa stolit'.
Sered derev zlatimi kupolami
Postane vin visoko na gorah,
A z muriv kripkih zolotaya brama
V novi chasi odkriº svitlij shlyah!
Muzika. Viguki.
Zavisa.
KINECX
1946
Last-modified: Tue, 23 Jul 2002 11:48:57 GMT