.
     A tod³,  z³ sr³blom Kadar³¿, polishit' v³n  Abu Amara  ³ zrazu zh  p³de v
port ³  vznaº,  koli  pershij v³tril'nik-dhau vihodit'  v  Arabs'ke more, shchob
dosyagti za  tim  morya-okeanu, a za morem-okeanom  slavnogo m³sta Kal³kuta. ²
v³n tod³, n³chogo  ne skazavshi Abu  Amaru,  poplive nazustr³ch svo¿j dol³, shchob
zd³jsniti svo¿ mr³¿ ³ pobachiti chudesa dalekih obr³¿v.
     Adzhe vihodilo z Abu Amarom pogano. Al³  ne spitav na sam³m  pochatku pro
platnyu za sluzhbu. A teper v³n uzhe ne m³g pro ce spitati. YAzik ne povertavsya,
ta j bulo strashno. Bo v Abu Amara hoch skazhen³  noch³, ³ b³ganina, ³ treba vse
vstignuti,  ta  vse zh  Al³  post³jno maº na¿dok. ² yakbi ne Abu  Amar, to  ne
znati, shcho b  ³  robiv v³n u  Basr³. Zdihav bi  z golodu. Bo yak z³bralis' tut
korabl³ z us³h  usyud,  to c³ni  na ¿zhu  p³dskochili  u k³l'ka raz³v.  ² voda,
smerdyucha j brudna, nu chisto z kalyuzh³, ta shche ³z solon³styu mors'koyu, koshtuº ne
deshevshe bagdads'kogo sherbetu!
     ² otak-ot, z neveselimi dumkami pro svoyu  sluzhbu v  Abu Amara ta mr³yami
pro dirhemi  Kadar³¿, Al³ zreshtoyu zasnuv. ²  zovs³m  ne chuv  p'yanogo galasu,
koli vnoch³ vijshli gost³ v³d Abu Amara.
     Sam Abu Amar ³z p'yanim muzikoyu provodzhali chovna, stoyachi na krayu grebl³,
³  dovgo rozmovlyali  z³ strazhnikom, shcho mav ohoronyati bogoslov³v,  kozhnogo do
jogo osel³.
     A pot³m p³dnyalis' udvoh do pokoyu Abu Amara, ³ Dzhar³ya znov p³dglyadala za
nimi. Ta yunij bagdadec' vs'ogo c'ogo ne chuv ³ ne znav...
     Al³  prokinuvsya  shche  do  vran³shn'o¿  molitvi.  Zazirnuv do  Ajsh³.  Vona
stognala  uv³ sn³. Tomu  rozbudiv ¿¿  ³  dav  vodi j  durmannogo l³kars'kogo
z³llya. Dzhar³yu ne stav buditi, a posp³shiv nagoru do k³mnati Abu Amara.
     Dver³ buli zachinen³ na klyuch, ³ jomu n³hto ne v³dpov³v.
     Tod³ hlopec' zazirnuv kr³z' d³rku v³d suchka. .
     U sut³nkah, bo  zav³si  zovs³m buli  spushchen³ na  resh³tki,  pobachiv -  u
k³mnat³ n³kogo nemaº. Podushki rozkidan³,  skatertina z perevernutimi chashami,
baklazhkami ³  glechikami z-p³d vina, lushpinnyam ³ nedo¿dkami  ne pribrana. Al³
znyav  klyuch³  z poyasa, ta zhoden z klyuch³v  ne p³d³jshov do  zamka  k³mnati  Abu
Amara.
     Tod³ vir³shiv ne vitrachati marno chasu, a posp³shati do kvartalu pov³j.
     Prihopiv u dorogu zhmen³ dv³ rodzinok ta trohi sushenih smuzhok din³.
     Za fals perebravsya do kvartalu, de zhili hristiyani, a tod³ vzhe po mostah
visokih  ta po niz'kih  plavuchih  mostah  d³stavsya  do  shirokogo  kanalu, na
drugomu  berez³ yakogo  buli  vesel³ kvartal³  pov³j  z shinkami,  harchevnyami,
kramnicyami, de torguvali vinom ta zakuskami.
     Znovu za fals v³n buv na drugomu berez³. O slavna Basra! Za vse, za vse
tut treba zaplatiti hoch bi fals!
     YAkshcho vs³ kvartali p³slya  vran³shn'o¿  molitvi  vibuhali  vs³ma mozhlivimi
zvukami -  galasuvali  chovnyar³, prodavc³,  dzven³li ¿¿ stukot³li molotkami j
molotochkami  koval³,  m³dniki  ta  zolotar³; vihvalyali svo¿  stravi  bazarn³
kuhar³; zaklikali podivitisya vsyak³ shtuchki j vitreben'ki bazarn³ f³glyar³ - to
v kvartal³ pov³j panuvala tisha. Get' us³ v³kna zav³shen³, a dver³ zamknen³.
     Lishe  dvoº  sm³ttyar³v  zatertimi  pal'movimi  m³tlami  zm³tali  brud  z
h³dnik³v. Ta shche  dvoº  z³gnutih  vodonosh z  velicheznimi  burdyukami na plechah
stukali u dver³ shink³v - proponuvali napovniti za n³ch sporozhn³l³ gleki.
     SHCHe  odin   vodovoz  kunyav  na  demen³   puzatogo   chovna,   napovnenogo
zdorovennimi  korchagami  ta  burdyukami,  ³  chas   v³d  chasu  torkavsya  svo¿m
zmorshkuvatim cholom z³gnutih kol³n.
     Lishe na k³nc³ kvartalu, b³lya rogu, de ³nsha  vulichka peretinala golovnu,
buli  v³dchinen³  dver³  znajomogo  budinochku,   ³  v³dt³lya  chuvsya  legen'kij
peredzv³n strun.
     Al³ vmit' up³znav melod³yu "Fat³mi", z yako¿ j pochalosya jogo znajomstvo z
c³ºyu malesen'koyu zh³nkoyu z kvartalu  pov³j.  Azh u grudyah mlosno zrobilosya v³d
sr³bnogo dzvonu  akord³v... Us³m vona  v³dr³znyalasya v³d pov³j, ale zhila tut.
Ta spitati, chomu vona  tut, Al³  ne nasm³lyuvavsya.  Adzhe muzhchina ne maº prava
zadavati chuzh³j zh³nc³ pitannya. V³n ne pam'yatav takogo, shchob htos' ³z cholov³k³v
rozmovlyav z chuzhoyu zh³nkoyu. Hocha  ot dovelos' taki jti  do ne¿, bo zovs³m ³nsha
sprava, yakshcho v lyudin³ t³j º yakas' potreba.
     Al³, d³jshovshi  do  dverej,  zupinivsya, nevidimij  za dverima, ale j  ne
p³dstupav upritul do dverej, shchob ne vijshlo, shcho v³n p³dglyadaº ta p³dsluhovuº.
² chekav, poki Kadar³ya sk³nchit' grati.
     Sluhayuchi  sr³bnij  dzv³n  al'-uta,  v³n  zabuv pro  persten',  pro svo¿
nevdal³ rozmovi  z kap³tanom,  nav³t' pro mandri. ² pro te, shcho  sluzhba v Abu
Amara staº  dlya  n'ogo obrazlivoyu.  V³n popliv u tih prozorih zvukah  muziki
n³bi ta chajka,  pro  yaku  dva  dn³  tomu sp³vala N³sso. V³n stoyav, opustivshi
golovu, ³ shamenuvsya t³l'ki tod³, koli pered nim postala Kadar³ya  bez plashcha,
³ och³  ne buli  v  ne¿  p³dfarbovan³  surmoyu.  Bl³d³ shchoki teper v³dkrilis' u
svoºmu spravzhn'omu viglyad³  -  get'  obsipan³ lastovinnyam, mov  use  oblichchya
obl³pili prosyanoyu luskoyu. Vusta ne buli yaskravo-chervon³, a zdavalis' yakogos'
temno-f³alkovogo kol'oru. A  och³ buli stomlen³, ³z pripuhlimi pov³kami, yak u
hvoro¿ lyudini. Al³ zdrignuvsya v³d ¿¿ golosu.
     - Ti prijshov v³d Abu Amara?
     Al³ pohitav golovoyu.
     - A v³d kogo? CHi taºmnicya?
     Al³ ozirnuvsya na vs³ boki, priklav pal'cya do vust.
     - Tod³ zahod' do moº¿ osel³.
     V³n  perestupiv, cherez por³g. Pris³v  p³d st³noyu, movchki  rozmotav svoyu
zgustku,   rozv'yazav   vuzlik   na   k³nc³   hustki   ³   vidobuv   zv³dt³lya
³skristo-krivavij lal.
     Kadar³ya skriknula.
     - Toj samij?!!
     - Tak, moya gospodine!
     - YAk ti jogo vidobuv?!!
     Al³ pochuv v ¿¿ slovah zahvat, ³  jomu zakort³lo pohvalitis'. Bo pitannya
bulo  bez zhodnogo  v³dt³nku znevagi, get' ne shozhe na  Abu Amarov³  slova  j
pitannya:  "Tak ti sebe vvazhaºsh  muzhchinoyu?!  Vvazhaºsh sebe  cholov³kom?" ²  Al³
rozpov³v  ¿j pro  smuzhku svincyu, znajdenu v kup³ sm³ttya na podv³r'¿ Ajsh³, yak
raz  na  te  m³sce, de  vona, Kadar³ya, stoyala. YAk  sam p³rnuv za svincem  ta
znajshov ³ svinec', ³ zolotij persten'.
     - Pravda? - prosto prosp³vala zachudovana Kadar³ya, ³ ¿¿ shchoki porozhev³li.
     Al³ vidlubav z poyasa ner³vnij svincevij bublik.
     - Daj ya tebe poc³luyu! - ² voza obhopila jogo golovu, pritisla do sebe ³
guchno poc³luvala v obidv³  shchoki. Obnyala, pritisla, ³  Al³  v³dchuv, yak³ v ne¿
p³d odyagom malen'k³ ³ gostr³ grudi.
     Vraz  rvuchko  Kadar³ya v³dtrutila  v³d  sebe hlopchinu ³, lishivshi jogo  v
hmar³ tonkogo dorogoc³nnogo  zapahu kamfori, shililas' do tahta, zastelenogo
chervonim v³rmens'kim  kilimom,  najdorozhchim na  t³  chasi. Vidobula z glibini
nevelichku cherepahovu korobochku. Z samogo zakutka vityagla persten', zroblenij
³z tovsto¿  smuzhki zolota. A poseredin³  smugi  sid³v temno-sin³j granchastij
kam³n'.  Takogo  kamenya hlopcev³  ne  dovodilos'  bachiti. Hocha  chasom  dobr³
sazanchiki buli jomu n³bi zhivoyu perepustkoyu do najdorozhchogo bazaru  v Bagdad³
-  tam  torguvali dorogoc³nnim kam³nnyam,  farbami  ta blagovonnimi.  Zdaleku
bachiv blakitnij cejlons'kij sapf³r, bachiv b³ryuzu afgans'ku ta lazurit, yaspis
³ on³ks, agat ³ halcedon, dv³ch³ sv³tili jomu promen³ mar³js'kih <sup>3</sup>
smaragd³v,  bachiv, yak promen³la, nache zolotij med,  kupka burshtinu z dalekih
kra¿v rus³v.  ²  ne buli dlya n'ogo  divom kupki  gusto-zelenogo  s³najs'kogo
malah³tu.
     O bagdads'k³  bazari-suki!  CHogo  tam  t³l'ki  ne  pobachish!  Pro shcho  ne
dov³daºshsya! Pro shcho t³l'ki ne pridbaºsh znannya j rozum³nnya!
     A sin³j kam³n' u persn³ sv³tivsya nezvichno  - neshozhe na zhoden z bachenih
tam. Zdavalosya, shcho v³j viprom³nyuº  nazovn³ sv³tlo  stokrat  sil'n³she  za  te
sv³tlo, shcho padaº na n'ogo ³z zovn³. Do  vs'ogo  kam³n' bulo v³dshl³fovano  ne
kruglim  gorbochkom, a  jogo  gostr³  prirodn³  gran³  p³dsileno retel'noyu  ³
vpravnoyu shl³fovkoyu.
     Kadar³ya vzyala stisnenu pravicyu Al³, roztisla jogo  pal'c³ ³  poklala na
dolonyu persten' - ne duzhe velikij, ta vagovitij.
     Hlopchina nahilivsya do  persnya, ³ guste ºmne prom³nnya prosto r³zalo jomu
och³.  ² zakr³pleno  bulo  kam³n'  divovizhno  -  z tr'oh bok³v  jogo  trimali
malesen'k³  zolot³  ruki.  Robota  veliko¿ vpravnost³ - na  kozhnomu pal'chiku
vikarbuvan³ vs³ suglobi ³ n³gtiki!
     Projshla persha  mit' zdivuvannya j  radost³,  ³  g³rko  stislosya  serce -
zginula vraz usya nad³ya na dirhemi. A z³ sr³blom ³ spok³jna, pevna podorozh do
Kal³kuta.
     Ta poprohati sr³blo ne posm³v. Tut stalosya shche g³rshe - v³n naraz v³dchuv,
shcho  hoche volod³ti cim  persnem  ³  shcho  zovs³m  ne  bazhaº povernuti  persten'
Kadar³¿.
     Persten' svoºyu  koshtovn³styu  lyagav  tyagarem na  jogo<sup>  </sup>plech³,
pov'yazuvav jogo putami - bulo shkoda v³ddati divnij skarb ³ poprohati zam³st'
n'ogo zhmen'ku dirhem³v.
     ² podorozh do ²nd³¿  v³ddalilasya kudis' za tumannij garyachij obr³j  Basri
na nepevnij chas...
     Zatis persten'-skarb,  azh n³gt³ pob³l³li, ³  porachkuvav do  dverej. Vse
movchki, t³l'ki sop³v v³d naprugi.
     Vzhe stoyachi na poroz³, licem do Kadar³¿, vidobuv  ³z svoº¿ pam'yat³ slova
opov³dach³v-f³glyar³v na bagdads'kih bazarah. Takimi slovami u ¿hn³h opov³dkah
n³bi govorili lyudi vel'mozhn³, bagat³ ta osv³chen³.
     -  Haj na  tebe vpade blagoslovennya  Allaha,  moya  gospodine... za  cej
cars'kij darunok!.. Bo moº zdivuvannya tvoºyu shchedr³styu  d³jshlo mezh³ mozhlivogo!
Dyakuyu ³ pripadayu do  tvo¿h n³g!!!  ²  haj  tvoya  cars'ka  shchedrota  bude tob³
vozdavatis'  tisyachu tisyach raz³v  dobrom  ³  rad³styu!!!  Haj  na  tebe  vpade
blagoslovennya Allaha ³ zahist jogo!!!
     Malij porachkuvav, a tod³ povernuvsya ³  prosto pob³g po  vulic³, led' ne
shtovhnuvshi dvoh sm³ttyar³v.  Voni  zchepilisya  nad kupoyu sm³ttya  ³  namagalisya
viderti  odin v odnogo  ulamok  dirhema.  Pevno, jogo vnoch³  zagubiv  yakijs'
p³dpilij moryak...
     Vzagal³, z kozhnim  dnem u Basr³ zhittya  stavalo b³l'sh guchne, nespok³jne.
Bo pribuvali nov³ j nov³ korabl³ po SHatt-al'-Arabu  z³ svo¿mi tovarami azh ³z
verh³v'¿v T³gru ta ªvfratu.
     Vs³ za¿zdi-hani  buli  zabit³ kupcyami,  ¿hn³mi domochadcyami  ta  slugami
matrosami ³  korabel'nikami,  torgovcyami ta shejhami ³z  sus³dn³h  ozernih ta
stepovih plemen.
     Vs³  chekali j ne mogli  dochekatis', koli zh pochnet'sya  l³tn³j v³ter. Ale
shchos'  ne  bulo  chuti n³yako¿  zv³stki n³  v³d ribalok, shcho vihodili  v more za
riboyu,  n³ v³d lovc³v perlin  ³  zbirach³v koral³v. Ves'  chas v³tri znenac'ka
zrivalisya z  r³znih chastin  sv³tu, krutili nad morem, rvalis' na r³zn³ boki,
pronosilis' shkvalami ta zakruchuvalis' u nebo chornimi stovpami smerch³v.
     Post³jnij  zhe v³ter, shcho  v  l³tn³ m³syac³ dme v  odnomu  napryamku ³ nese
krutobok³ arabs'k³ v³tril'niki do bereg³v ²nd³¿, n³yak ne pochinavsya.
     A basr³js'k³ zavzhdi  mozhna bulo  p³znati  sered ³nshih korabl³v po ¿hn³h
b³lih bokah, bo  t³l'ki v Basr³  vzhivali  take chiste b³le vapno  v sum³sh³  z
akulyachim zhirom dlya obmazki doshchok dhau.
     ² ot Al³ prib³g do k³ncya kvartalu.
     A  Kadar³ya tim  chasom gralasya  persnem, krutila na vs³  boki, miluyuchis'
bagryanim prom³nnyam, shcho vognennimi puchkami virivalosya ³z glibini kristalu.
     Muzika vizirnula z dverej, ozirnulasya na vs³ boki - chi ne jde hto do ¿¿
pomeshkannya - ³ shvidko zachinila dver³. Tod³ p³dskochila do v³kna. Z-p³d v³kna,
p³d  ramoyu  vityagla  nevelichkogo  derev'yanogo   ch³pa,  vstromila  v  d³rochku
persten'.  Zakrila  zgori  ch³pom ³,  poslinivshi pal'cya,  zamazala krejdoyu ³z
st³ni, shchob ne bulo znaku.
     Al³ spinivsya v k³nc³ kvartalu ³ s³v na pal³ nad vodoyu. Al³ mahav rukoyu,
ta chovnyar³ proplivali mimo - u vs³h u nih buli pasazhiri. Hlopec' ozirnuvsya.
     Ostoron',  de  v  damb³ viruban³  shodinki  j ukladeno  akac³ºv³ doshki,
pripala vzhe znajoma jomu shirokoboka lod³ya, vsya zastavlena korchagami z  vodoyu
³  oblozhena pop³d bortami  velicheznimi burdyukami  z  vodoyu. Na demen³  sid³v
mogutn³j mulat, rozpustivshi  tovstenn³ chervon³ gubi ³ sopuchi uv³ sn³. A ruki
storozhko trimav na dovgomu shestov³, yakim  v³n  gal'muvav  ruh, shchob tech³ºyu ne
v³dvelo choven v³d prichalu.
     Dvoº jogo pom³chnik³v,  odin,  mabut', molodshij brat, takij zhe  mogutn³j
mulat, ³ drugij, pevno kurd, visokij ta strunkij, tyagali korchagi z vodoyu.
     Al³ v³dvernuvsya v³d nih ³ rozkriv pal'c³. Za tu mit', shcho persten' lezhav
v³dkritim,   sonce   vpalo   na  kam³n'.   Sonyachnij  prom³n'   nache   kudis'
gliboko-gliboko zanurivsya, a tod³ vibuhnuv nazovn³ r³zkim, yaskravim sv³tlom.
.  Sin³j prom³n' vdariv  jomu v  och³.  Hlopchik azh zdrignuvsya v³d nesterpnogo
blisku. ² tod³ vd³yav tak samo, yak ³ z persnem-lalom - zav'yazav u hustku.
     Sid³v Al³ ³ rozm³rkovuvav, shcho zh dal³ robiti. Z groshej, shcho dav Abu Amar,
u n'ogo lishivsya yakijs' m³zer. A chastku dirhema v³d  zakonnika ³ bat'k³vs'kij
dirhem v³n vol³v n³zashcho ne ch³pati.
     Sin³j  kam³n'  ne  mozhna  v³ddati  Abu  Amarov³.  Bo  yakshcho  Kadar³ya  ne
vinagorodila  hlopcya groshima za  taku  bezc³nnu  poslugu,  to  hto  znaº, yak
mosulec' vchinit'?!! SHCHo skazhe? A prodati sin³j kam³n' nemozhlivo!
     Hto  pov³rit'  hlopcev³,  shcho  v³n  cej   persten'  ne   vkrav,  a  jomu
podaruvali?!  Take  traplyaºt'sya  lishe  v kazkah!  U  zhitt³, tut, os'  zaraz,
pod³bnogo  ne  buvaº!  CHudesa  traplyayut'sya des' tam, daleko  za obr³ºm  ³ ne
s'ogodn³! Traplyalisya davno,  vchora. Abo traplyat'sya v dalekomu zavtra. Ce vzhe
Al³ zrozum³v, bo vs³ chudesa, pro yak³ govorilosya j krichalosya v Bagdad³, pot³m
viyavilis'  abo  brehneyu,  abo   pomilkoyu...  A   des'  daleko  chudesa   taki
traplyayut'sya! Ce  vs³  stverdzhuvali ³ n³hto ne sumn³vavsya,  ³  vs³  v³rili, ³
razom z us³ma v³riv Al³. CHudesa b³l'she buvayut' strashn³, a  buvayut' ³ vesel³.
A chudo z persnem ne maº n³yako¿ nazvi.  ² z nim zovs³m ne veselo - vono lyaglo
na hlopcya mov kam³nna brila.
     Dumav, ale n³chogo ne m³g pridumati.
     Mozhe b, cya pozhadliva Ajsha kupila persten' potaºmno? A mozhe, ³ zabrala b
sob³, n³chogo ne davshi? A shcho ¿j zrobish? Ta golovne - vona zaraz hvora ³ n³ do
chogo ne zdatna. YAkbi  Rustem buv  udoma,  mozhe, v³n kupiv  bi sin³j kam³n'?!
Dati kam³n' komus' ³z kap³tan³v, shchob  voni jogo v³dvezli  do ²nd³¿?  A  yakshcho
vona persten' v³z'mut', a samogo prodadut' p³ratam, shchob n³hto j ne znav, hto
¿m cej kam³n' dav? Pod³bne chuv na bazar³, de zbiralisya torgovc³ k³n'mi... Ta
j do  kap³tan³v u n'ogo bula  velika perestoroga  - v³n dobre  zapam'yatav ¿h
znevagu, koli  hot³v  najnyatis'  na  korabel'.  Vovi  vs³  kepkuvali z  jogo
hudorlyavost³, nache ce  buli  ne  v³dvazhn³  moreplavc³,  a  brudn³  kuhar³  z
r³chkovo¿ saf³ni.
     ² raptom  v³n vir³shiv - p³ti  do  Ben  Sahla ³ v obm³n na sin³j  kam³n'
podivitis' na chudesnu b³lo-chervonu troyandu - spravzhnº divo Basri.
     Za m³dyaki v³n  kupiv sob³ najg³rshih, najsuh³shih  f³n³k³v, ³ ce bula dlya
n'ogo dobra ¿zha. V Bagdad³ v³n  ³ tak³ r³dko  kushtuvav. A pundiki z³ stola v
Amara  shche jogo ne rozbestili.  Te,  shcho v³ddast'  sin³j  kam³n',  jogo vzhe ne
bentezhilo. Lishe b  ne vznav  Abu Amar  pro  lal. Ta,  pevno, vzhe Abu Amar ne
c³kavit'sya  timi  N³sso ³  Kadar³ºyu. Mozhlivo,  koli  mosudec' znovu  z  nimi
zdibaºt'sya, yakshcho  taki zdibaºt'sya, to  korabl³ poplivut' u more.  ² htos' ³z
kap³tan³v abo kupc³v v³z'me  Al³ v ²nd³yu. V³n  tak spod³vavsya c'ogo,  shcho buv
prosto perekonanij - jogo v³z'mut'! Jomu usm³hnet'sya dolya!
     Hlopec' progovoriv do mulata:
     - Vi u toj b³k plivete?
     - Ga? SHCHo? SHCHo  take? - strepenuvsya sprosonnya mulat. Zv³v ugoru golovu ³,
pobachivshi  nad  soboyu hlopcya, spitav: - Tob³ vodi?  Mi  kuhlyami ne prodaºmo!
Lishe m³hami!
     - YA ne pro vodu! Vi plivete on tudi?
     - A tob³ shcho?
     - A men³ tudi treba! - ³ pokazav rukoyu do Zelenogo bazaru.
     - Plivemo tudi! Ale lyudej mi ne vozimo.
     - YA plachu fals! Men³ duzhe treba!
     Mulat dovgo chuhav potilicyu, zreshtoyu vir³shiv:
     -- Prijdut' mo¿ hlopc³ - j tod³ poplivemo.
     Al³ perebravsya v  shirokij, tovstopuzij choven ³ primostivs' u shch³linu m³zh
burdyukami.
     Jomu vse shche  hot³losya ¿sti ³ v³n  ne  zm³g vtrimatis', shchob  ne  vityagti
smuzhku susheno¿ din³. Ale ¿sti odnomu v prisutnost³ ³nsho¿ lyudini v³n ne m³g -
Al³ znav,  yaka to muka ³ obraza, kodi htos' ¿st',  a  tebe ne prigoshchaº!  V³n
vityag shche smuzhechku din³ ³ podav mulatov³.
     - Prigoshchajsya, dyadechku!
     - A  ti shchedrij!  - ²  toj prostyagnuv  korichnevu  vuzluvatu  ruku,  nache
vir³z'blenu ³z starogo gor³hovogo kor³nnya, na yaku naklali  ribal's'ku s³tku,
tak vipiralis' z-p³d shk³ri sudini.
     Al³ shche vityag zalishki rodzinok, mozhe, z p³vtori dyuzhini dr³bnih zmorshchenih
yag³d. Rozd³liv  na dolon³  por³vnu. Odnu chastku shopiv u puchku ta v rota,  a
drugu pereklav u mozolyastu dolonyu mulata.
     Povernulisya nos³¿-zdorovan³ ³ postavili na m³sce porozhn³ korchagi.
     Buv chas povnogo priplivu, ³ tomu molodij  mulat  z kurdom  shopilisya za
vesla j  vdarili nimi po  kalamutno-zelen³j  vod³.  ² choven bad'oro posp³shiv
upered, b'yuchis' ³z plyuskotom krutimi bokami ob dr³bnu hvilyu.
     Os' ³ Zelenij bazar.
     Veslyar³ p³d³gnali chovna do nasipu, a malij pol³z u poyas, shchob v³ddati ¿m
fals.
     - N³, n³,  hlopche! - mulat zakrutiv  sivoyu golovoyu. - Spasib³  tob³  za
prigoshchennya. Ti hlopec' dobrij ³ bez gonoru!
     -  A yakij gonor? -  spitav Al³ zdivovano, vzhe trimayuchis' rukoyu za palyu,
shchob vil³zti na greblyu.
     - He! - vistaviv  upered p³dbor³ddya  starshij mulat. - Tut  u Basr³ lyudi
zhorstok³ - kozhen sebe  vvazhaº vishchim ³  krashchim za ³nshogo! Arab za persa; pers
vvazhaº sebe vishchim za ³nd³jcya.... ³ take ³nshe... ³ vzagal³... Tut kozhen pered
kozhnim pnet'sya. A nas, temnoshk³rih, ves' chas uposl³dzhuyut'... Hocha buli, buli
kolis' chasi... Otozh ya j kazhu - u Basr³ lyudi zl³ j pihat³.
     - A ti, dyadechku, h³ba ti ne z Basri?
     - Mi omanc³ z³ slavnogo m³sta Maskata.
     - A chogo zh vi opinilisya v Basr³?
     - Tak stalosya. Kolis' zustr³nemos' - rozpov³m. Nu, buvaj zdorov, bo nam
chas dal³ rushati. Treba cyu vodu  prodati ta j posp³shati po sv³zhu. Ti h³ba  ne
znaºsh,  shcho   koli   voda   z  v³dplivom   u  kanalah  spadaº,  tod³  tam,  u
SHatt-el'-Arab³, voda ne taka solona. ² nam treba neyu napovniti vs³ korchagi j
burdyuki!  -  V³n chomus'  zasm³yavsya, pov³v mozolistoyu  rukoyu nad  zmorshchenimi,
obpalimi shk³rami  burdyuk³v. - U Basr³ hl³ba n³hto ne podaruº! Mozhe, t³l'ki z
rad³styu podadut'  hl³bec'-zakur³  <sup>4</sup>, koli  potrapish do  v'yaznic³.
Am³n'!
     Al³, prizvavshi  na  vodovoz³v us³  mozhliv³ shchedroti Allaha,  v³dshtovhnuv
nosa chovna ³ vidryapavsya na verh grebl³.
        11. D²AMANT ² TROYANDA
     Al³ posp³shiv cherez Zelenij bazar.
     A na bazar³ viruvav lyuds'kij natovp.
     Z us³h  bok³v do kvartalu p³dplivali po tr'oh  kanalah use nov³ j  nov³
chovni.  Privozili  vsyaku  zelen',  yaku  t³l'ki mozhna zrostiti  na  ostr³vnih
gorodah ta  v sadah. Cibulyu  chervonu j  b³lu,  kruglu  j  dovgu, mov  kor³n'
solodko¿ trostini,  kapustu,  chasnik zovs³m  molodij  -  ³  chasnik dozr³lij,
kozhnoyu golovkoyu  zavb³l'shki  z dobrij kulak  m'yasnika,  c³l³ snopi petrushki,
kropu,  oberemki   temnogo  badillya  duhmyano¿   k³ndzi,  nevelichk³  korzinki
sokovitih pahuchih kapers³v<sup>1</sup>, red'ku  j morkvu u velikih korzinah,
og³rki ta shche vsyaku-vsyaku vsyachinu.  Nu j  lak³tki z pustel³ -  korzini  b³lih
kruglih grib³v.  Bedu¿ni privezli ¿h  do SHatt-el'-Arabu, a  tam  u nih gribi
perekupili spritn³ zelenyar³.
     Al³ ne m³g zatrimuvatis' ³ doklav us³h sil ³  spritnost³, shchob probitis'
cherez  viruyuchij lyuds'kij tlum. Koli vihodiv z bazaru, ugled³v - b³lya pershogo
mostu  sidit' derv³sh ³z kalandar³v<sup>2</sup>. Golova nepokrita,  vigolena,
vus³v ³ borodi nemaº, brovi vishchipan³. SHiya  u zmorshkah, mov cherepahova. Pered
nim stoyala na derev'yanih plahah h³dnika chasha ³z shkaralushch³ kokosovogo gor³ha.
² v n³j k³l'ka stertih fals³v.
     Al³ prominuv kalandarya, ale pot³m povernuv ³ poklav jomu v chashu ostannyu
smuzhku din³.
     CHolov³k z golim vidom uvazhno podivivsya na hlopcya.
     ² po  c'omu poglyadu  Al³ nache v³dchuv - kalandar znaº jogo, p³znav jogo.
Ta sam hlopec' ne m³g prigadati n³yak, chi  v³n jogo vzhe bachiv u Basr³, des' u
yurm³, chi ne bachiv.
     Kalandar  rozkriv  suh³  vusta.  ²  bezl³ch  zmorshok  po  kutochkah  rota
rozpravilis' ³ sklalis' u yakijs' divovizhnij v³zerunok.
     - Blagoslovennya tob³ Allaha, hlopchiku, za shchedre podannya!
     - ² tob³ blagoslovennya ³ shchedr³st' Otverzayuchogo Bramu!
     Ta j pob³g dal³ po mostu.
     Koli b³g  po  gorbatomu  mostov³,  shcho zvodivsya  nad  kanalom  nache duga
napnutogo arbaleta, v³dchuv  na  sob³ poglyad bezbrovogo derv³sha. ²  koli  vzhe
spuskavsya  vniz ³z mostu,  obernuvsya j  pobachiv, shcho kalandar pil'no divit'sya
jomu usl³d. V³d togo Al³ stalo nache azh  motoroshno. T³l'ki, pravda, na hvilyu.
Bo  dal³  v³n  uzhe b³g vuliceyu kvartalu,  de  torguvali  k³zyakami, vug³llyam,
derevom, hmizom, ocheretom,  suhim pal'movim listyam - usyakim  palivom,  odnim
slovom. Nache povernuvsya v r³dnij Bagdad.
     Dal³  prodavali  kanati,  linvi,  grubu  pryazhu, polotno  dlya  v³tril ta
vs³lyake moryac'ke nachinnya.
     Po drugomu mostov³ pereb³g do kvartalu, de zhili persi-shi¿ti.
     A v³d kvartalu pers³v cherez m³st  d³stavsya do  d³l'nic³, de selilisya ne
musul'mani.
     V³n  znav,  shcho v  samomu  k³nc³  c'ogo kvartalu  roztashovana sadiba Ben
Sahla.  Trohi  bulo divno  dlya  Al³, chomu  cej ³udej  ne poselivsya v  svoºmu
kvartal³. Ta h³ba zh jogo  spitaºsh? Ne  lichit' ta j ne za zvichaºm, shchob pitati
sinu sm³ttyara  pro tak³  rech³ v torgovcya. Zvichaj ne zakon  -  jogo  ne mozhna
obhoditi. Zvichaj viznachaº zhittya lyudini, ³ ce obov'yazok - sl³duvati zvichayu.
     Lavka Ben Sahla tezh bula v³dchinena - t³l'ki z vulic³. Rozkrit³ ³ dver³,
³ vuzen'ke v³kno. A na p³dv³konn³ lishe nevelichk³ glechichki ³z sokami.
     Zate vseredin³ vsya p³dloga lavki bula zastavlena zapechatanimi glechikami
z vinom.  Gospodar sid³v p³d st³noyu  na  shirokomu taht³ ³, niz'ko shilivshis'
nad suvoºm, chitav.
     Al³ priv³tavsya ³ stav pered porogom kramnic³.
     - A, ce ti?! Km³tlivij sluga  slavnogo gospodina! Prijshov pod³litisya zo
mnoyu svo¿m pributkom? Bachu, ti hlopec' chesnij!
     - M³j  gospodine,  -  skazav Al³ ³ zamovk,  bo ne  dovodilosya jomu mati
spravu  z  ³udeyami  ³  ne znav  v³n,  chi.  nalezhit'  jomu ³nov³rcya  velichati
gospodinom?  CHi  ne nalezhit'? Ta j do vs'ogo v³n  ne pam'yatav, shchob pri n'omu
htos'  ³z  doroslih  rozmovlyav ³z  bagatimi ³udeyami.  A  bat'ko, koli hodiv,
platiti za "zhitlo", to n³koli ne brav ³z soboyu sina... Tim pak, shcho bagato na
bazar³ vsyakogo rozpov³dali pro ³ude¿v. Ta j samomu Al³ bagato hto z bazarnih
³ude¿v ne podobavsya svo¿m viglyadom ³ odyagom.
     - N³, m³j gospodine!..  Pributok u  mene n³yakij. Nema chim d³litis', - ³
Al³ pokazav ulamochok sr³bnogo dirhema.
     -  Aj-aj-aj! - pohitav golovoyu Bej Sahl.  - Nu  sk³l'ki raz govoreno  j
zagadano zakonom - ne psujte, monetu! Adzhe pri  rubann³  moneti yakas' krihta
sr³bla  vpade va  zemlyu,  ³  na  zubil³  lishit'sya!  Velichezn³  vtrati,  yakshcho
podumati, sk³l'ki monet rubayut'  ³  sk³l'ki gubit'sya krih³tok sr³bla! A yakshcho
¿h sklasti  dokupi  -  yaka vtrata!  Ti  uyavlyaºsh?  Sr³blo  zh  use dorozhchaº  ³
dorozhchaº... ², do rech³, g³rshaº. ² pravitel³, ³ prost³ lyudi psuyut' monetu...
     - ª do tebe, m³j gospodine, velika taºmnicya!
     -  O,   ce  vzhe  c³kavo!  -  zrazu  zh  strepenuvsya  ogryadnij  borodan',
primruzhivshi l³ve oko ³ shilivshi  gorbonosu  golovu do l³vogo plecha. - Nu-nu,
rozpov³daj, yaka tam u tebe taºmnicya!
     - N³, m³j gospodine!  YA  ne rozpov³datimu, ya  tob³ ¿¿ pokazhu. T³l'ki ne
tut! 3 vulic³ htos' mozhe pobachiti...
     - Nu, zahod', do lavki, shchob n³hto ne pobachiv z vulic³.
     - Ale v lavc³ v tebe temno, m³j gospodine!
     - To mozhe, ti hochesh shche j do mogo pomeshkannya zajti? - z nasm³shkoyu spitav
Ben Sahl.
     - N³. Do pomeshkannya men³ negozhe vstupati, - v³dpov³v jomu shchiro Al³. - A
na podv³r'ya ya mozhu zajti. De vchora st³l stoyav.
     - Nu dobre! Pobachimo, shcho v tebe  za taºmnicya. ²  v³n prov³v hlopcya mezhi
glechikami z vinom  ³ postaviv p³d  st³noyu.  Sam  zhe shvidko  zamknuv  dver³ ³
zakriv  v³kno. Stalo v lavc³  zovs³m  chorno.  Ben Sahl  proshelest³v shovkovim
halatom povz Al³ ³ des' u glibin³ koridoru v³dkriv zav³shan³ cinovkami dver³.
     - Prohod'! T³l'ki ne narobi shkodi.
     Voni stupili na podv³r'ya, te same, de vchora Bej Sahl  prodavav zamozhnim
gul'tyayam vino ³  kv³ti. St³l stoyav  trohi dal³ p³d murom, ale yakraz tudi vzhe
d³stavalo sonce.
     Obernuvsya  na  vs³ boki, chi htos' ne  zirit' na nih z  yako¿s' shparinki?
Pot³m stav tak, shchob de bulo vidno, yakbi hto p³dglyadav u shparku brami.
     Rozv'yazav hustku na k³nchiku ³  poklav  na  dolonyu Ben Sahla gusto-sin³j
³skristij kam³n' u  zolot³j oprav³. Na kam³n' vpalo sonyachne prom³nnya, kam³n'
zrazu zh  poglinuv jogo ³ vikinuv cherez bokovu gran',  mov bliskavku,  gustij
sin³j prom³n'.
     Prom³n' vdariv ¿m obom v och³ - ³ hlopcev³, ³  Ben Sah-lov³. ² Ben Sahl,
dosv³dchenij,  bitij ³ tertij  torgovec', ne strimavsya  - v³n buv  zahoplenij
znenac'ka poyavoyu takogo chuda! Rozchep³riv pal'c³ pravic³ ³ zavolav:
     - Aj-aj! Aj-aj! Ce toj kam³n'!
     V³n  pochav krutiti persten' na  dolon³, ne  zabuvayuchi teper, yak ³  Al³,
stati spinoyu  do  vor³t. Pri kozhnomu poruhov³  kam³n'  zseredini prosto  biv
spalahami gustih sin³h promen³v.
     - De ti jogo  d³stav? CHi mozhe ti skazhesh, shcho ti jogo znajshov u kup³ zoli
na hazyajs'komu podv³r'¿, chi m³zh palyami v shch³lin³ na prichal³? Ga?
     - N³  m³j gospodine. Men³ jogo podaruvala Kadar³ya za te, shcho ya  vityag  z
kanalu ¿¿ persten' z lalom.
     -  Prisyagayus' zdorov'yam, ce vse ne tak! Voda u nas brudna. Gidota, a ne
voda, spravzhnº holerne lajno! V mor³ - pov³ryu! Tut ti ne m³g znajti!
     Tod³ Al³ vidobuv z poyasa smuzhku kruchenogo svincyu.
     - YA  kinuv u kanal  os'  cej svincevij  persten'. ²  p³rnuv zrazu  v te
m³sne. Namacav p³d vodoyu ³ zolotij, ³ svincevij persten'ki. Nu j vityag ¿h!
     Znovu Ben Sahl zv³v rozchep³ren³ pal'c³ pravic³ nad golovoyu ³ viguknuv:
     - Aj-aj! YAkij km³tlivij hlopec'!
     Dal³ Al³ rozpov³v, yak v³dn³s  lal muzic³ Kadar³¿, a vona v darunok jomu
v³ddala  sin³j  kam³n'.  Znov,  utretº, Ben  Sahl zv³v  pravicyu  ³  nache  azh
zagolosiv, takim sumnim golosom v³n progovoriv:
     -  Aj-aj! - SHCHo to znachit' - zh³nka! Poklasti  na hlopcya te, shcho sama ne v
silah...- ale  urvav na .p³vslov³  svo¿ prichitannya ³  pochav znov  miluvatisya
groyu kamenya, perevertayuchi jogo na dolon³.
     -  Na, potrimaj! - v³ddav  persten' Al³ ta, p³dhopivshi poli halatu, mov
zh³nka pod³l sukn³, posp³shiv, do kramnic³.
     Z kramnic³ v³n prib³g, nesuchi tonkogo skla chashu damas'ko¿ roboti.
     CHasha bula po v³ncya nalita vodoyu.
     Ben Sahl oberezhno opustiv u  chashu persten'. ²  kr³z' vodu, ³ kr³z' sklo
sin³j  kam³n' sv³tiv, koli na  n'ogo  padalo  sonce,  vse takim zhe  yasnim  ³
pronizuyuchim sin³m promenem.
     Ben Sahl porozhev³v,  och³  jogo  blishchali, na visokomu  shishkuvatomu  chol³
vistupili rosoyu kraplini potu.  V³n  pricmokuvav,  shilyav  golovu to na odne
pleche, to na druge, primruzhuvav to l³ve oko, to prave.
     - Sk³l'ki ya chuv pro cej  kam³n', ale vpershe nim miluyusya, trimayu v svo¿h
rukah! - vigolosiv zreshtoyu.
     Oberezhno vipiv vodu ³z sklyanki, v³ddihnuvsya ³ skazav:
     - Taka chista voda fals koshtuº!
     ² volohatimi pal'cyami vityag z chash³ persten'.
     - Na! Zabiraj!
     - Ale zh ya vam jogo prin³s!
     - YA  jogo ne mozhu kupiti...  U mene u vs'omu dom³! - Ta tut, yak  Al³  v
Kadar³¿, cej dosv³dchenij kupec' zn³tivsya na p³vslov³. -  N³, ya  jogo ne mozhu
kupiti!..
     - Tod³ ya hochu z toboyu na n'ogo zam³nyatis'.
     - Na shcho? - viryachiv och³ Ben Sahl,  ³ gust³ brovi jogo pol³zli  do chorno¿
visoko¿ shapki. - Na shcho?!
     -YA  tob³ v³ddam persten'. A ti, m³j gospodine, dozvolish men³ podivitis'
na b³lo-chervonu troyandu!..
     Ben  Sahl  stoyav, kusav sob³ gubi, ³ tod³ ¿zhachilas' na p³dbor³dd³ gusta
boroda ³z sivinoyu. Z³brav puchkami pal'c³v shk³ru na  lob³ ³ otak dovgo movchki
stoyav.
     - Nu dobre. P³shli! - vic³div naresht³ z sebe torgovec'. - Troyandu ya tob³
pokazhu, ale persten' lishaj pri sob³!
     - U mene nemaº b³l'she n³chogo, chim bi ya m³g zaplatiti.
     - YAka z tebe  plata? Na tebe skinuli taku noshu... P³shli!  Ne mozhu gayati
chasu - a raptom pokupec' prijde - zbitki!
     V³n  projshov nazad  z hlopchinoyu u temnu  lavku. A z lavki  buli dver³ v
zadn³j st³n³ u dovgij koridor. Voni jshli, ³ Ben Sahl govoriv:
     - YA jdu z gostem, ya jdu z gostem!
     Al³ znav, shcho v ³ude¿v zh³nki ne zakrivayut' licya ³ nache ne hovayut'sya  pri
storonn³h muzhchinah. Adzhe vvecher³ pishnokosa d³vchina podavala ¿m kv³ti. Pevno,
don'ka jogo.
     Tak voni projshli dovgim prohodom ³ stali pered ceglyanoyu st³noyu. Tut uzhe
bulo sv³tlo, bo zgori v otv³r stel³ padalo sonyachne prom³nnya.
     Ben Sahl poklikav kogos' nezrozum³loyu movoyu. ² bula vona ne shozha n³ na
³udejs'ku, n³ na pers'ku movi, yak³ v³n vryadi-godi chuv na bazarah u Bagdad³ ³
tim pak u Basr³.
     Z-za tovsto¿ ceglyano¿ st³ni  jomu v³dpov³v starechij ripuchij golos takoyu
zh samoyu movoyu.
     T³l'ki tod³ Ben Sahl d³stav klyucha ³ v³dchiniv vuzesen'ku hv³rtku. ² voni
z  nap³vtemryavi  perehodu  stupili  p³d  r³zke  prom³nnya  soncya  u  char³vnij
smaragdovij sadok.
     Stoyali p³d samim murom dv³ nizen'k³ pal'mi. U nevelichkomu basejn³-hauz³
buv ostr³vec',  a z seredini ostr³vcya stirchala m³dna chaplya ³ z ¿¿ rozkritogo
dz'oba tonkoyu c³vkoyu plyuskot³la na kam³nc³ voda. U samomu hauz³ porozpuskali
pelyustki  f³oletov³ vodyan³  l³l³¿  z  temno-chervonimi sercevinami. Na  kushchah
kv³tuchogo zhasminu u kl³tkah  stribali chorn³, z  chervonimi  dz'obami j nogami
ptahi ³ nesamovito krichali arabs'koyu ta pers'koyu movami.
     Prosto  pered  hlopcem,  na  drugomu  boc³   p³shchano¿  stezhki   virostav
troyandovij kushch. Nevisokij, mozhe, do grudej Al³.
     Troyanda virostala z rozpusheno¿  chorno¿ zeml³, shcho bula navkolo vikladena
blakitnimi poliv'yanimi ceglinami.
     Na kushch³ bulo, Al³ vmit' porahuvav, p'yat' nerozpushchenih buton³v, a chotiri
kv³tki vzhe rozgornuli svo¿ pelyustki.
     De  pelyustki  rozgornulisya,  to verh  pelyustok  buv  b³logo,  majzhe  do
polovini, kol'oru, a dal³ jshov bagryano-krivavij kol³r.
     ² take bulo vrazhennya, shcho na bagryanu kv³tku zgori nakle¿li b³lu kv³tku.
     Al³ zatamuvav podih.
     Pochuv nad soboyu golos Ben Sahla:
     - Mozhesh p³dstupiti blizhche. T³l'ki ne torkajsya rukami!
     Al³  p³dstupiv do  kushcha troyandi. Spravd³ -  nache odna kv³tka,  chervona,
zr³zana  britvoyu, a na zr³z nakle¿li b³lu kv³tku! Ta shcho najdivn³she - ne bulo
n³ risochki,  n³  sl³du m³zh  chervonim  ³ b³lim.  Prosto obrivalosya chervone, ³
zrazu zh pochinalosya b³le.
     Hlopec' zlegka  potyag nosom pov³trya.  Zapah buv slaben'kij ³ azh n³trohi
ne krashchij za aromat pridorozhn'o¿ shipshini.
     -  O  m³j  shchedrij gospodine ³ Haj n³koli ne polishaº tebe  blagoslovennya
Allaha! Haj zavzhdi v tvoºmu dom³ budut' zdorov'ya ta grosh³!<sup>11</sup> Ale,
skazhi men³, najdostoslavn³shij  volodaryu kv³tki,  chomu u  ne¿ nemaº...  majzhe
nemaº zapahu?!
     Ben Sahl  zd³jmavsya nad  hlopcem, vipnuvshi  cherevo  ³  sklavshi ruki  na
n'omu.  Velikimi  pal'cyami  krutiv  odin   navkolo  odnogo.  V³n  posm³havsya
poblazhlivoyu, zverhn'oyu posm³shkoyu.
     -  O  nerozumnij hlopchiku! Sl³d  tob³  znati, shcho  º rech³,  yak³  raduyut'
lyuds'kij n³s,  a º rech³,  shcho raduyut' lyuds'ke oko. N³s mozhna  shvidko  vtomiti
rad³styu. A oko n³koli ne nasichuºt'sya tim, shcho bachit'! ² n³koli ne nasichuºt'sya
uleslivimi slovami  lyuds'ke vuho.  YAk  skazano v Pisann³ - "Ta ne nasitit'sya
oko bachenim, ta ne nasitit'sya vuho sluhanim". Am³n'!
     ² vzhe zovs³m po-³nshomu, suvoro:
     - P³shli! Ne gajmo b³l'she chasu! YA ne zbirayus' vtrachati pokupc³v.
     Al³  obernuvsya,  poklonivsya  dvokol³rn³j troyand³ ³ posp³shiv popered Ben
Sahla v tu malesen'ku hv³rtku.  Kraºm oka shopiv, yak uzhe vstupav u otv³r, shcho
za pal'moyu v  zat³nku sto¿t' d³dus'-³nd³ºc', v chalm³  ³ v b³l³j sp³dnic³.  U
ruc³ trimav dovgu bambukovu palicyu z krivim nozhichkom na k³nc³,., `
     T³ºyu zh samoyu dorogoyu voni povertalisya do lavki.
     Ben Sahl v³dchiniv dver³ ta v³kno ³ vizirnuv na vulicyu. N³kogo n³de.
     Al³ stoyav posered lavki ³ ne rushav z m³scya.
     - ²di vzhe! Vse! Dosit'!
     - M³j gospodine!  Poyasni men³, chomu ti ne bazhaºsh volod³ti  cim persnem?
V³n  duzhe koshtovnij!  YA  ce  napevno  znayu!  U  Bagdad³  ya  buvav na  bazar³
zolotar³v. ²  tam  bachiv blakitn³ sapf³ri z Cejlonu.  Pokupc³ divilis' kr³z'
nih na sonce. U nih ne taka blakit' ³ ne takij gostrij blisk. Ce  ne sapf³r.
Ce shchos' nadzvichajne! Ce char³vnij kam³n'...
     -  Ti  majzhe  vgadav, - povagom ³  bez dratlivost³ progovoriv Ben Sahl,
hocha  za  mit'  pered  tim namagavsya shvidshe  spekatis'  hlopchika.  -  YA tob³
rozpov³m!
     T³l'ki domovilis' -  pro te, shcho ti buv u mene z nim, n³koli j n³komu ne
govoriti! Ti mozhesh prisyagtisya? Tak? Prisyagnis'!
     -  Prisyagayus'  ³menem  Allaha   milostivogo,  miloserdnogo!  Prisyagayus'
movchati, hto b mene pro tebe ³ pro kam³n' ne vipituvav!
     -  Dobre!  - odkazav Ben Sahl.  -  Bachu, shcho ti  hlopec' povazhnij.  Otozh
sluhaj  cyu  strashnu  ³stor³yu. U odnogo kupcya  bula zh³nka. Vona j  zaraz n³bi
zhiva. ² kupec' n³bi des' shche  prozhivaº.  ZH³nka zh, pro  yaku  mova, pohodila ³z
sultans'kogo rodu.  Kazali,  shcho ¿¿  babka  narodilasya v³d nalozhnic³  sultana
Mu'³zz   ad-d³na  Sand-zhara<sup>3</sup>...   Kupcev³   prodali   ¿¿  des'  u
Kashgar³<sup>4</sup>.
     - A chomu vona bula prodana kupcev³?..
     - Ne znayu... CHi, mozhe, vona vtekla... CHi, mozhe, yak, ne znayu... Taºmnicya
dlya  mene,  ³ n³hto ne znaº.  Pot³m cej  kupec' povernuvsya do Basri. Nakupiv
sob³ k³l'ka dobrih budink³v, v³dkriv lavki, zbuduvav korabl³ ³ posilav svo¿h
kap³tan³v  u  r³zn³ kra¿.  Bulo v n'ogo bagato nalozhnic' ³  rabin'.  Projshov
yakijs' chas - ³ cya, sultans'ko¿ krov³, druzhina narodila  jomu  don'ku. Don'ka
v³d samogo pochatku, t³l'ki  stala govoriti, zrazu  j zasp³vala. Vona mogla z
odnogo razu  zapam'yatati vsyu  melod³yu  j prosp³vati ¿¿ v³d pochatku do k³ncya!
Nav³t' dosv³dchen³ gravc³ na al'-ut³ ne mogli tak tochno povtoriti melod³yu, yak
vona.   Dlya  d³vchinki  bat'ko  zamovlyav  u   najkrashchih  majstr³v  malesen'k³
³nstrumenti, a najkrashch³  vchitel³ muziki  prihodili ¿¿  navchati. A soboyu vona
bula m³zerna ¿ zovs³m nepokazna.  ² ot koli vona vzhe  p³drosla ³ vibilas' na
d³vchinu, do ¿¿ bat'ka v gost³ pribuv sam nam³snik Basri. Kazhut', shcho jogo tak
traktuvali v dom³ kupcya, n³bi v³n  buv ne nam³snikom,  a bat'kom hal³fa! SHCHob
zadobriti nashogo nam³snika, shchob ublazhiti jogo, kupec' vel³v svo¿m nalozhnicyam
³ nev³l'nicyam tancyuvati pered gostem  z v³dkritimi licyami!!! Ta nam³snika ce
zovs³m ne zadovol'nilo, ³ v³n  pobazhav, shchob  don'ka kupcya grala dlya n'ogo na
al'-ut³. Pochav tod³  blagati jogo  kupec': "O najdostojn³shij z najdostojnih!
Ti znaºsh, yak ya tebe lyublyu ³ povazhayu  ³ vpadayu pered toboyu  v  poroh, ale - v
³m'ya  Allaha! - ne pobazhaj, shchob moya  don'ka  stala pered toboyu  z  v³dkritim
oblichchyam!" ² vona grala za zav³soyu na al'-ut³ ³ sp³vala.
     Nam³snik zaplakav, yak  pochuv ¿¿ gru. A koli vona sk³nchila grati, to v³n
skazav, shcho krashcho¿ gri v³n  ne  chuv ³  shcho za  nim darunok, dostojnij pod³bno¿
muziki... A  pot³m v³n  d³jsno prislav darunok... Ocej persten', shcho ti  jogo
trimaºsh!.. ² yak zhe hitro prislav - u futlyar³ tri flejti  z³ slonovo¿ k³stki,
ozdoblen³ zolotimi obruchkami. ²,  yak obruchka, na odnu  buv  cej  persten' ³z
sin³m kamenem vdyagnenij, ³ koli vona  rozdivilas', shcho persten' ³z kamenem, a
ne zolotij obruchik, poslanec' vzhe v³dbuv... A cherez k³l'ka dn³v pribuv  brat
nam³snika do kupcya domovitis' pro ves³llya d³vchini ³ nam³snika Basri.  Vona b
mala stati jogo chetvertoyu  druzhinoyu. Kupec' plakav ³ duzhe pobivavsya z c'ogo,
bo ne hot³v v³ddavati svoyu don'ku za nam³snika Basri. Nam³snik ne lishe rok³v
na  dvadcyat' p'yat' starshij za d³vchinu. V³n brutal'nij ³  nestrimnij. U n'ogo
bezl³ch nalozhnic' ³ rabin'.  Ta  shche j do vs'ogo u n'ogo buli zavzhdi kohanki -
zh³nki tih  kupc³v  ta kap³tan³v,  shcho  nadovgo  zabarilis'  u  svo¿h  d³lovih
mandrah. Otozh plakala ³ zh³nka kupcya, v zhilah yako¿ tekla sultans'ka krov. Ta,
vidno,  shalu sultans'ko¿ krov³ ¿j ne peredali n³ baba, n³ mati, bo vona lishe
plakala. A  ot  d³vchina perejnyala  krov  v³d  predk³v.  Koli ¿j skazali  pro
poslancya nam³snika, vona zahot³la cherez zav³su  pogovoriti z  bratom  em³ra.
Bat'ko ¿j dozvoliv.  T³l'ki vona poprohala, shchob n³ bat'ko,  n³  mati ne buli
priyavn³  pri  t³j  rozmov³. D³vchina vijshla do brata nam³snika ³,  stoyachi  za
zav³soyu, v³dmovilas' v³d zam³zhzhya.  ² shche shchos'  dodala  yaduche ta obrazlive pro
nam³snika. Pro yakus' jogo vadu, pro  yaku znali lishe bliz'k³ rodich³. A vona zh
lishe odin raz bachila  jogo kr³z' shparochku v zav³s³! Poslanec' vib³g  ³z domu
kupcya mov oshparenij ³ poskakav z³ svo¿m pochtom nazad do  palacu nam³snika. ²
shche do vechora  togo dnya priv³z  gonec' list-nakaz - pereselitisya don'c³ kupcya
do kvartalu pov³j. Mozhe buti bludniceyu, mozhe ne buti, ce ¿¿ privatna sprava,
ale  zhiti povinna  v kvartal³ pov³j! Za odnu n³ch kupec' vinajshov duzhe  garne
pomeshkannya v kvartal³ pov³j ³ poseliv tudi  svoyu nepok³rnu don'ku, pravnuchku
sultans'ko¿ nalozhnic³, z dvoma sluzhnicyami-ohoronicyami temnoshk³rimi. T³ dv³ z
kra¿ni z³ndzh³v buli z plemen³, de j zh³nki razom ³z  cholov³kami vistupayut' na
v³jnu... Sam zhe kupec'  namagavsya vi¿hati  z  Basri  do Bagdada. T³l'ki  dlya
c'ogo jomu potr³bn³ grosh³  got³vkoyu  ³ paperov³ sakki na zoloto v Bagdad³. A
v³n zhe buv  kompan'jonom  skuperdyagi  Rustema. Voni vdvoh  robili velichezn³,
nejmov³rn³ grosh³.  ²  bez  togo, shchob  viluchiti grosh³ ³z spravi  sp³l'no¿ abo
oderzhati sakk bez p³dpisu Rustema, ne m³g v³n ³ voruhnutis'.
     Ne vdalosya jomu svoºchasno  pributi do Bagdada, p³dkupiti v³zira ³ cherez
n'ogo dobitisya skasuvannya zhorstokogo nakazu proti d³vchini. A spritnij Rustem
zrozum³v, shcho  svogo priyatelya mozhna  obderti do k³stok!..  Dovgo rozpov³dati,
ale k³nec' os' yakij: Rustem za bezc³n' pridbav sob³ ³ jogo budinki, ³ palac.
Pot³m najkrashchij budinok pograbovanogo druga prodav novomu svoºmu priyatelev³.
Toj buv  velikij  znavec'  na f³n³kah,  ale poganij kupec'. To  Rustem  jogo
v³dpraviv  yak prikazhchika  chi molodshogo  kompan'jona do  S³r³¿  nalagodzhuvati
skladi  dlya  basr³js'kih  f³n³k³v.  SHCHob, znachit',  ne  v³ddavati basr³js'kih
f³n³k³v perekupcyam, a samim z c'ogo pributok mati. V³n po¿hav,  a v  budinku
poseliv starshu sestru, vdovu - Ajshu. Os' teper rozum³ºsh, chomu Kadar³ya kinula
persten' u kanal?.. T³l'ki skazhi men³ - shcho vona hot³la v³d Ajsh³ za persten'?
² na shcho Ajsha ne zgodilas'?
     Tod³  Al³  opov³v,  shcho n³bi  Kadar³ya skazala Ajsh³, shcho koli vona,  Ajsha,
protancyuº golyaka pered gostyami, tod³ oderzhit' persten'.
     Ben Sahl proburmot³v sob³ shchos' u borodu ³ zv³v ruki vgoru, vigolosivshi:
"Am³n'!"
     - Vel'milaskavij m³j gospodine,  skazhi  men³  ³ vitlumach,  shcho oznachayut'
slova tvo¿ tvoº¿ movi?
     - YA prokazav slova nasho¿ molitvi. V molitv³ kozhnogo ranku cholov³k dyakuº
bogov³ persh za vse,  shcho v³n  ne stvoriv  jogo zh³nkoyu. Ce Velichezna mudr³st',
ale ti shche c'ogo ne mozhesh zrozum³ti.  Sluhaj: ti chuv pro mudrogo  carya nashogo
Solomona?
     - A!  YA chuv pro n'ogo na bazar³ m³dnik³v! V³n mav  char³vnij persten'  ³
zavdyaki jomu znav us³ movi vs³h tvarin ³ ptah³v.
     -  Persten' Solomona - dr³bnichka z us³h jogo chudes! Golovnim chudom bula
jogo nejmov³rna  mudr³st'!  V³n skazav  odnu  r³ch  - ³  zapam'yataj ¿¿ na vse
zhittya: "Hto sterezhe  svo¿  vusta, toj zber³gaº  svoyu dushu,  hto zh svogo rota
nevgamovno rozzyavlyaº,  tomu  pogibel'!" Zrozum³v?  A  teper  ³di sob³  ³  ne
zavazhaj mo¿j prac³!
     Al³ hot³v v³ddati jomu ulamok dirhema, yakij vruchiv uchora vchenij muzh, ta
Ben Sahl v³dtrutiv jogo ruku.
     - Ne posp³shaj! Mozhe, cya lusochka sr³bla vryatuº tob³ zhittya!
     -  A moºmu zhittyu n³shcho ne zagrozhuº  - os' v³ddam Kadar³¿ persten', ³ vse
bude v povnomu poryadku, - vpevneno prokazav Al³.
     -  Ti  shche spravd³  malij ³ nedosv³dchenij!  Nashomu zhittyu povsyakchas  shchos'
zagrozhuº! Napriklad, moºmu zhittyu s'ogodn³ zagrozhuvav  tv³j sin³j kam³n'. V³n
spokushav mene, ale ya jogo  ne vzyav.  Ale ya shchaslivij, shcho vresht³-resht na n'ogo
podivivsya! Bagato pro  n'ogo  chuv.  V³n privezenij odnim kap³tanom ³z ²nd³¿.
Jogo kupiv u kap³tana za vs³ svo¿ garazdi odin kupec'-shi¿t. Hot³v v³dvezti v
Kerbelu  na  mogilu  Al'-Husejna <sup>5</sup>. Ta jogo zakololi ³ zavolod³li
persnem. Zlochinc³v cherez yakijs' chas shopili strazhniki. Voni vs³  nalezhali do
r³znih  rod³v ³  ne zmogli domovitis'  ³ privlasniti  persten'. Tomu v³ddali
jogo nam³snikov³. CHerez yakijs' chas zaginuli vs³  strazhniki po-durnomu.  Odin
vpivsya ³  zahlinuvsya vlasnoyu  blyuvotinoyu.  Drugij  potonuv  u  bagn³ p³d chas
v³dplivu.  Tret³j  sonnij upav  z dahu.  A chetvertogo  zabiv u  konyushn³ jogo
vlasnij  k³n'! P³slya  c'ogo,  pevno,  nam³snik  shukav  vipadku,  shchob  komus'
podaruvati persten'.  Kupcyam ne m³g, bo  t³l'ki  voni jomu daruvali. Poslati
komus'  ³z starshini zh Bagdad  boyavsya - a raptom u M³st³ Miru  vzhe znayut' pro
neshchaslivij persten'? A rantom ce traktuvatimut' yak chakluvannya, zamah na ¿hnº
zhittya? ² v³n vir³shiv, shchonajkrashche v³ddati persten' za sultans'ku pravnuchku. ²
znov, bachish, sin³j  kam³n' narobiv  liha!  Pevno, Kadar³ya  j vir³shila  ³nshim
persnem, tim, shcho z lalom, perebiti dolyu. Persha sproba  - ³ Ajsha nap³vzhiva. A
tut ti povertaºsh lal. ² tod³ vona m³nyaº lal na sin³j kam³n'.  Ce vzhe chari. ²
teper vzhe ti v halep³.
     <i>-</i> Ale ce nepravda! YA v³ddam ¿j d³amant, ³ vona jogo zabere. Vona n³chogo
ne hot³la men³ zapod³yati. Vona taka, vona taka...
     - Svyata? - zasm³yavsya Ben Sahl.
     - Tak!  Vona yak svyata!  Vona skladaº tak³ p³sn³, v³d yakih  plachesh,  v³d
yakih serce tvoº des' letit' nad vodoyu. On vona yaka!
     - Hlopche! Ti shche ne znaºsh, yakij to  strah - glibina zh³nocho¿ dush³! Glibsha
za vsyakij okean! Do rech³. YAk ti nazvav kam³n' - d³amant? CHomu ti vir³shiv, shcho
ce d³amant? V³n zhe sin³j!
     - Bo j perlini buvayut'  chorn³. A zavzhdi voni rozhev³! Znachit', ³ d³amant
mozhe buti sin³m.
     - Aj-aj!  A  ti  metikuvatij  hlopec'. Sluhaj,  men³  os' shcho  na  dumku
spalo... Ti dovgo rozdivlyavsya persten' z lalom?
     - Dobre