Ocenite etot tekst:


 ------------------------------------------------------------------------
 Original etogo teksta raspolozhen v "Setevoj biblioteke ukrainskoj literatury"
 OCR: Evgenij Vasil'ev
 Dlya ukrainskih liter ispol'zovany oboznacheniya:
 ª, º - "e oborotnoe" bol'shoe i malen'koe (kody AAh,BAh)
 ¯, ¿ - "i s dvumya tochkami" bol'shoe i malen'koe (kody AFh,BFh)
 I,i (ukr) = I,i (lat)
 ------------------------------------------------------------------------



   I

   U slobodi ya rodilas' - P'yatigir. Tam, nedalechke od nas,  -  mozhe,  koli
Slobodyans'ki storoni  dovodilos'  pere¿zdit',  to  chuvali,  -  stara  zhona
vikopala pecheri u krejdyanij gori? Tridcyat' chi sorok  lit  kopala,  -  taki
veliki vikopala, gospodi!  Bulo,  mi  hodimo  malimi  po  pecherah  tih,  -
zapalimo viti sosnovi ta j hodimo;  a  hid  uzen'kij  ta  niz'kij  i  duzhe
trudnij. Mizh lyud'mi jde, shcho bula to zhona vel'mi drevnya j nemochna,  a  duhu
velikogo. To, bulo, yak vzhe ¿j sili perejmet'sya - upade po trudah tyazhkih ta
til'ki zaplache do boga, to - yak zillya pid rosoyu - znov odzhivie ta  j  znov
kopa i kopa. Bula vona gospodom ulyublena. Taka ostalas' pam'yat' ¿¿ svyata.
   YAk vijti z tih pecher ta stati do soncya, - pered toboyu use  til'ki  gori
krejdyani biliyut' visoki, a  mizh  gorami  timi  uzen'ka  richka,  prozora  i
gliboka, dzyurchit'. Prudko bizhit' ta richka gonej iz dvadcyat', do samo¿ luki
zeleno¿, - po luci vzhe tiho i shiroko rozlivaºt'sya i tiho dali leliº  popid
gayami, a tam u visokih ocheretah des' propadaº.
   Sloboda nasha nad samoyu lukoyu richkovoyu, na p'yati gorah sto¿t' krejdyanih,
osadzhena visoko u davni viki  od  voroga  tatarina,  shchob  naglo  ne  zbig;
zdaleka zoglyadali z  gir,  hovalisya  j  ryatuvalis'.  Gori  vzhe  ti  travoyu
zeleniyut', urosli sadkami gustimi. Mezhi bilih hatok cvite j vishnya ryasna, j
tonkoverha  topolya  pahuchim  listom  shelestit';  de  nad  vorit'mi   temna
dribnolista grusha, yak namet, ukrivaº abo gillyastij yasokir buyaº;  v  berezi
kalina  rozroslasya,  povirostali  verbi.  Z  gir  na  vodu  gorodi   buchni
rozvelis'. Tam-to zillya, ovoshchu! Tam-to cvitu! Tam-to stezhechok i do vodi  j
do susidi, i do drugo¿. Vse to pozbigali, povihodzhuvali legesen'ki nizhechki
divochi.
   Nasha hata na gori, na samomu shpilechku stoyala. Daleko j shiroko  navkrugi
ochima skinuti.
   YAk-to chasto prihodyat' meni na um molodi lita: de  shcho  bulo,  yak...  Vzhe
staruha siva, a pam'yat' moloda ne zabulas'...
   Otse nasha hata stoyala na shpilechku...  Bulo,  vijdu,  syadu  na  priz'bi,
prisluhayusya, pridivlyayusya. Vechir tihij; sonechko za goru pada, blishchit'  voda
chervono i tiho leliº - ne ronche; kolo kozhno¿ hati gomin chuti;  tam  cheredu
vzhe z pashi zhenut', a tam pisen' spivayut', a za richkoyu koval' kuº... A  os'
vzhe j smerkaº, nebo merhne i vtihaº zemlya, vtihaº - uzhe tiho. Nich  obnyala.
Visipalis' zori zoloti; zijshov yasnij misyac' - i vse  te  u  prozorij  vodi
zablishchalo; zashchebetav solovejko, zashchebetav drugij...
   YA svogo otcya-nen'ki ne znayu; ya shche v  spovitochku  zostalasya  sirotoyu,  i
prijnyav mene mij rodich do sebe, -  Pavlo  Bulah  zvali.  Jogo  zhinka  mene
vikohala spolom z svoºyu dochkoyu; v ¿h hati ya  j  zrosla,  u  ¿h  i  sluzhiti
zostalasya.
   Rodich mij buv hazya¿n zamozhnij, hliborob; shist' par voliv u jogo velosya,
dva plugi orali na hlib; brav i sinozhatej u  lyudej  z  storin.  Hodiv  vin
chasom i na Din, ne shchoroku, a tak, yak jomu po vigodi, privoziv bulo ribu  j
sproduvav lyudyam - hto poprosit', a to j sobi pa spozhivok ishla. Z togo  buv
jomu ne velikij pributok, koli b ne vbitok, a shcho vin duzhe lyubiv dorogu. SHCHe
jogo bat'ko chumakuvav i brav jogo z soboyu malogo, to shche todi vin zakohavsya
u dorogah. YAk hodiv vin perejmom, to  hodiv,  koli  jomu  pozhadaºt'sya,  ne
pospishayuchis'. Ta vzhe, bulo, od domu do Donu,  tak  yak  po  svoºmu  sadkovi
gulyaº. Bulo, yak prijde oteº dodomu, ta veselij:
   -  ZHinko!  A  ta  krinicya  v  stepu,  bilya   Roblenih   Mogil,   zovsim
zasipalasya...
   ZHinka hoch i  ne  znaº,  shcho  tam  za  krinicya  taka,  a  zaraz  pozhalkuº
zvichajnen'ko:
   - Otse, - kazhe, - shkoda zh krinichki; i takechki zovsimtaki zasipalasya?
   - A yak mi z bat'kom pokijnim, bulo, hodimo - shcho tam za voda bula u  tij
krinici - chista, yak sl'oza!
   I pochne rozkazuvati, yak-to bulo za bat'ka i yak teper nastalo...
   ZHinka v jogo taka bula lyudina dobra, taka tiha, privitna,  vvichliva.  YA
ne chula zrodu-viku mogo od ne¿ slova girkogo, ne chula dokoru. Ta j oblichchya
v ¿¿ bulo take, nache  ot  vona  se  til'ki  z  cerkvi  bozho¿  povernulasya.
Siven'ka vzhe bula, a horosha ta chepurna, yak taya lebedya.
   Hazya¿n buv cholovik kremeznij i norovlivij. Lyubiv vin  duzhe  i  zhinku  j
dochku, ta hotiv, shchob sluhali voni jogo, ne pitayuchi, ne  ozivayuchis'.  CHi  u
gospodarstvi, chi tak, vin sam za use pogadaº, j pomirkuº, i  predilit',  a
zhinci til'ki skazhe, koli treba. Vona zh zavsidi, bulo, pogodit'sya,  yak  vin
shoche; vona use prijma.
   Bula v ¿h dochka Katrya... Sya ne  v  matir  zarodilasya  -  palka,  prudka
divchina - trudno ¿j bulo baten'ku koritis'. Bulo, yak zdvigne starij brovi,
stisne usta tonki ta bliskone okom svo¿m chornim  -  mi  vzhe  z  panimatkoyu
ledve dishemo, -odna Katrya ne bo¿t'sya nichogo: pitaº jogo, ta  rozpituº,  ta
superechit', poki azh bat'ko ne pokrikne: "godi!"  -  takim  golosom,  shcho  j
najsmilishe u sviti stihne... Pislya togo shche dovgo u Katri  lichko  gorit'  i
slizki vikochuyut'sya z ochic'...
   Horosha bula ta Katrya. Bulo, oteº,  yak  uberet'sya  -  ºdinachka,  to  vzhe
nichogo gie zhaluvali dlya ne¿, - plahta na ¿j  shovkova,  hustka  z  zolotimi
kvitami, z zolotoyu gaboyuzav'yazhe, a z pravogo boku kvitochka. Korset zelenij
z bajki abo z sukna. Kosa v ne¿ bula taka, shcho bulo j rukoyu ne ssyagne, -  i
kisnikiv ne nosila, til'ki strichka vpletena chervona  abo  goluba.  Namisto
dobre;  na  namisti  dukach  z  kaminnyam  dorogim;  cherevichki  na  korochkah
visoken'kih; sorochka tonesen'ka, vishivana do samih  chohol...  Uvijde  bulo
vona de gostej lyudno, - vsi pomovknut' i na ne¿ divlyat'sya-zadivlyayut'sya,  a
vona i vsmihnet'sya, i zasoromit'sya.
   SHCHo to za vesela! SHCHo to  za  shamka  bula!  Rodichiv  u  nas  bagato:  toj
ozhenit'sya, toj zamizh ide, - to mizh svo¿m rodom nagulyaºshsya.
   Na vesillya chi na vechornici - yak-to bulo Katrya  veselo  pospishaºt'sya!  I
hto ¿¿ peretancyuº, hto perespivaº?..
   A vesnoyu?!. Skoro oteº skresla kriga, potanuv snig, iz strih zakrapalo,
a z gir strumochki pokotilisya; sonechko griº z-za vesnyanih  hmarok;  vitrec'
drimlivij ta teplij yakijs' pashe,  -  vzhe  Katrya  vesnyanki  zaspivala.  Ide
slobodoyu j spivaº, i divchat na vulicyu viklikaº.
   Vsima, bulo, vona divchatami verhovodit'. I divchata ¿¿ sluhali,  i  duzhe
¿¿ lyubili; vona zh, bulo, z nimi skil'ki raz  pa  den'  i  poposmiºt'sya,  i
posvarit'sya kil'ka raz, i obijmet'sya...
   ZHittya molodeº! Pishlo vzhe ti za vodoyu!
   Vesna jde ta jde. Os' vzhe  i  nebo  golube  i  chiste,  i  voda  goluba,
prosvitchasta.  Sonechko  blishchit'  i   gorit';   ga¿   rozvivayut'sya;   sadki
zacvitayut'; uvecheri des' t'ohnuv solovejko na listatomu kleni; kuº  zozulya
na visokij berezi; gude bdzhola; migtyat' bili  meteliki  ponad  moloden'koyu
travichkoyu; hrushchi litayut' guchlivi... yakijs'  gomin,  guk  yakijs'  chi  z-pid
zemli, chi z vodi, chi z neba!..
   Dozhidaºmo vechora, a vvecheri - na mogilu. Ledve nam syayut' misyacevi rogi,
tiho use, - til'ki mi spivaºmo, ta  des'  mlin  mele,  ta  voda  v  beregi
pleskaº...
   U praznik, bulo, mi zarani prokinemos' do cerkvi, a z cerkvi po  divchat
na slobodu: iukaº, zbiraº Katrya divchat:
   - Divchaton'ka! Hodimo mi na mogilu!
   - Ni, hodim u gaj po sunici! - Ni, luchche vzhe na pologi, v step! - Ni, v
sadok! - Tam krashche! - A tam luchche! - A tam veselishe!
   I tam, i tam! I vsyudi garno, i vsyudi veselo, i vsyudi krasno!  I  vesela
yurma divchat zhene, i pisnya i regit neset'sya...
   SHCHo to molodi lita zoloti lyudyam! SHCHo zadumav, vse jomu  mozhna,  vse  jomu
vidradisne, vse vtishno; a staromu - yak zakazano!

   II

   Bula u nas susidka - udova Pilipiha:  gospodinya  na  vsyu  slobodu.  YAka
hata, yaki gorodi, sadok, skil'ki polya, stepu, i bashtan, i pasika, i mlin -
chogo vzhe ne bulo tam! Z sebe bula ogryadna, visoka, chornyava, - vse, bulo, u
chervonomu ochipku krasuºt'sya i v zelenij yupci do usiv; choboti ripayut', bili
rukava mayut' shiroki, - pohodzhaº sobi de, to  mov  bagata  teshcha  u  vbogogo
zyatya.
   Pilipiha bula shche davnya tovarishka i priyatel'ka nashij materi, i zhili voni
z soboyu dobre, lyubilisya. Nedolyublyav til'ki  bat'ko  udovi,  shcho  taka  vona
svoºumka nepokirliva; nedolyublyala i vona jogo - obopil'ne. SHCHo bulo  starij
u gospodarstvi poporyadkuº, shcho tam  namislit'  chi  zrobit',  -  mati  udovi
pohvalyat'sya, - udova use osudit'. Hoch u vichi ne skazhe slovami  inodi,  tak
zithne abo golovoyu pohitaº. Niyakovo nache ¿j bulo, shcho mati  godit'  takechki
staromu, sho tak jogo sluhaº. Abi do nas prijshla, shcho starogo doma nemaº, ta
j pochne slova zakidati, vodu, yak to  kazhut',  kalamutiti:  "SHCHo  cholovik  -
gospodar u poli, a zhinka - gospodinya v gospodi; ta shcho lihe zhittya  iz  timi
samovol'cyami, shcho vzhe  nazaumiru  svo¿m  uporom  hodyat'.  Se  yak  toj  hrin
korinchastij: de vzhe rozkorenit'sya, to j posiyati za nim dobrogo  nichogo  ne
mozhna. Lihe zhittya iz takimi!"
   - A yak zhe ne lihe! - odkazuº mati nasha udovi. - Kriv big nas,  nehaj  i
ditok nashih boronit'!
   - SHCHe tvij ne norovlivij, golubko? SHCHe tobi po jomu golova  ne  zv'yazata?
SHCHe tobi ne tisno? SHCHe tobi ne vazhko?
   - Otse! CHogo zh meni vazhko? CHogo mene lihom tim nadilyaºte, shcho jogo zrodu
ne bulo? Ta mene cholovik mij nikoli slovom nedobrim ne pokartav...
   - Pip to, vin movchit'! Kazhut', shcho j  kat  ne  govirkij,  a  golovu  vin
odtinaº! Movchit'!.. Ta vin movchki usih vas gnitit', pid nogi sobi topche...
ni radi v vas, ni poradi ne spita - ne shukaº; povodit'sya,  yak  toj  pan  z
piddankami!
   - SHCHo 'tse ti, lyubko, shcho 'tse!  Mozhe,  vin  trohi  i  misliven'kij  sobi
vdavsya, ta vin zhe na te rozumnij v nas; nam dobre za nim; dyakuºmo jomu...
   - Avzhezh! Avzhezh! Ti b i  vorogu  svoºmu  podyakuvala,  ti  taka  v  boga,
mabut', sama odna! Mene b vin taken'ki ne obijshov: ya b jomu dovela  svogo,
- pobachiv bi vin!
   - Nu zh bo, serce!.. Bude vzhe! - odproshuºt'sya mati. - Niyakovo meni  tebe
j sluhati!
   - -A to zh ya z, chogo 'tse govoryu, yak ne z priyazni moº¿? Mene shcho doligaº?
SHCHo zachipaº?.. Tebe zhaluyuchi, govoryu, tebe lyublyachi! Ti yak ditina, svogo liha
ne tyamish, nedobachaºsh, zdorova!
   To se vona, lyublyachi ta zhaluyuchi, bulo, ¯j i pokazuº...
   I spravdi - dobra mislivshi j  lyublyachi  shchiro:  udovi  zdavalosya,  shcho  yak
odbivatis' od yakogo liha rukami, to hoch i ne  odib'ºshchsya  vzhe,  tak  bo¿shchem
natishishsya slavno.
   CHudno bude, yak iskazhu, shcho udova, ne lyubivshi starogo taki j garazd,  yak,
bulo, do nas prijde ta jogo doma nema, to ¿j nache duzhe stane dosadno: todi
v ne¿ i v gorodi  ne  vrodilo  garno,  i  v  poli  nedorid,  i  zimi  vona
spodivaºt'sya holodno¿; a yak nash bat'ko tut - vona divit'sya zhvavo i nache mi
usi ¿j todi lyubishi i milishi...
   Ot, bulo, til'ki shcho zijdut'sya voni, zaraz i pochnut' yakus' tam  ushchiplivu
rozmovu mizh soboyu.
   - E, -  kazhe,  bulo,  nash  starij:  -  e,  pani-susidko!  YA  b  vas  de
polkovnikom nastanoviv! To inshim molodicyam mak siyat' ta morkvu  saditi,  a
vam, ¿j zhe bogu moºmu, vam otamanuvati!
   A sam, govoryachi tak, zboku yakos' na ne¿ divit'sya mudro, shcho gorda  udova
til'ki zchervoniº ta ochi gnivlivi u zemlyu spustit', poki azh zvazhit'sya  jomu
odmoviti.
   - Se veseli zharti, pane-susidon'ku, - ta  vse  zharti;  a  vi  meni  yake
rozumne slovo prokin'te.
   - Vibachajte na rozumnim - prijmit' pravdive, susidon'ko povazhna!
   I shche Pilipiha pochervoniº...
   CHi vona svogo cholovika nebizhchika  zgadaº  (a  vona  chasto  lyubila  jogo
zgaduvati): "ot cholovik buv!", - zithne vazhko, ochi  svo¿  bistri  u  zemlyu
spustit': "oh-oh! teper jogo dushen'ka v rayu..."
   - Dyakuyuchi vam, susidon'ko! - ozvet'sya bat'ko. Vona tak i spahne, i tugu
zabude svoyu za nebizhchikom.
   - Meni dyakuyuchi? - vhopit'sya za te slovo: - za shcho meni?
   A bat'ko ¿j spokijnen'ko ta hitrovo:
   - A shcho, kazhu, vi jomu vimolili v boga misce v rayu...
   I zavsidi, yak til'ki  voni  vkupi,  -  vse  otak  zavedut'sya  laskavimi
slovami odno 'dnogo shpigati. Tichet'sya insha shpil'ka i taka, shcho Pilipiha  ne
sterpit', - ugnivavshisya, pide, visoko golovu svoyu gordu nesuchi. Ta  se  ne
na veliki chasi: hutko znov nas odvidaº i  znov  tak  samo  superechkami  ta
urazkami, a svarok spravzhnih nikoli ne buvalo.
   Bula v udovi dochka Marusya, nasha podruzhnicya, - tezh odnolitka z nami, - i
dobra, i lyuba, ne skazati yaka. Bula krugloviden'ka, yasnooka, usta rum'yani,
yak vishnya; i visoka, i stavna; brovi na shnurochku; a golos...  bulo,  til'ki
zagovorit', to zdaºt'sya, vzhe tebe pozhaluvala. Tiha bula divchina, taka  vzhe
tiha, shcho nache vona chogos' smutnen'ka. Nikoli vona tak shvidko rum'yancem  ne
spahne, yak ot Katrya nasha, ne skrikne tak nikoli, ne kinet'sya, ne  zaplache,
do  vpadu  ne  zatancyuºt'sya,  ne  rozserdit'sya  do  svarki;  ne   vtomlena
gul'boshchami, gorem ne peremuchena, yasna bula sobi, yak tiheº lito.
   Mi z Katreyu duzhe tu Marusyu lyubili, i bulo tak: abi nam godinka vil'na -
bizhimo-letimo do ne¿, hoch udovi mi j boyalisya trohi: Katrya  i  ta  mishalasya
pered udovinim poglyadom. Bulo, yak zabizhish do Marusi u robochu chasinu, - ot,
skuchish, - tak slivce yake nashvidku  per-emoviti,  a  tebe  perestrine  sama
Pilipiha i stane pered toboyu, nemov stina midyana.
   - A shcho, golubko? Des' uzhe v vas po roboti?
   - Ta ni, ya se do Marusi pribigla na hvilinochku, zabazhalos' odvidati.
   - Spasibi, golubko, spasibi! Nas shche gospod' do yakogo chasu miluº!
   I taken'ki vona tebe, nache j laskoyu, z hati vizhene, til'ki pered  toboyu
stoyachi ta tobi v vichi glyadyachi.
   Pilipiha bula mati svo¿j dochci ne  podatliva,  ne  shil'chiva.  Vona  yak
ganila  cholovikiv-mislivciv,  tak  shche  girshe  ¿j  bulo  hazyajku,  movlyala,
neputyashchu bachiti u sim'¿.
   - Hazyajka - poradnicya v hati, - bulo, dovodit', - a koli vona ploha, to
yaka bude porada? Z plohih lyudej nema poradi. Sim'yu svogo treba hazyajci tak
trimati, yak mak u zhmeni: a to rozsiplet'sya use, porohom pide za vitrom.
   Tak vona j robila, yak govorila. Dochku svoyu chi  poshle  kudi,  chi  gulyati
pustit', dochka v ne¿ ne spiznit'sya, ne  zabarit'sya.  Oteº  bulo,  yak  nasha
Katrya de zagostyuº, ta mati divuyut' - "shcho se doni nema?" -  yak  todi  udova
golovoyu hitala! Hitaº ta j ochi azh zaplyushchit'.
   Nam z Katreyu bulo zhittya vil'ne, bo bat'ku nikoli bulo nas steregti - chi
robimo mi, gulyaºmo; a mati - u materi, bulo,  odprosimos',  koli  shochemo;
zabarimosya, to vona za nas dilo nashe porobit', a nas til'ki spita: "A  shcho,
chi dobre gulyali?"
   Bulo, pid godinku dobru, razom bi nam iz Maruseyu pogulyati, a  Marusi  -
ne mozhna...
   Kolotila Pilipiha u nas v hati, a nasha Katrya tak samo v ne¿.
   - ZHittya zh tvoº,  Marusyu!  -  porikuvala  Katrya,  rozserdivshis'  (ot  ne
pustit' udova dochku z nami chi shcho tam), A Marusya ¿j:
   - A shcho moº zhittya?
   - Ta yak ti zhivesh - goryuºsh!  Ani  piti  tobi,  ani  pogulyati,  ani  chogo
zabazhati! Girsh ti korishsya, nizh najmichka!
   - Ta se tobi tak, Katre, a meni, dochci...
   - Govori! Hiba ya tobi viri pijmu, shcho ti z svoº¿ ohoti use na  vgodu  ¿j
robish? Vona zh taka nadto vzhe norovliva!
   - Koli, pravda, shcho j posumuyu; a vse luchche, yak ya ¿¿ vtishu...
   - Z takoyu vtihoyu ya b u domovinu rada. SHCHe dast' tebe  zamizh  za  yakogos'
gajdamaku starogo, - os' pobachish, koli ne viddast'!.. Oh, Marusechko  mila!
Marusechko lyuba! Bidna zh tvoya golovon'ka!
   - Otse, - smiºt'sya Marusya, - sya Katrya to zazdalegid' mene oplakuº!
   Katrya vzhe i sama smiºt'sya.
   - A tak, tak, - kazhe, - znaj zhe mene, shchiru priyatel'ku!
   - Katre, - popitala ya v ne¿, - a  yak  tebe  bat'ko  viddast'  za  togo,
movlyala, gajdamaku?
   - Hiba zh ya pidu? YA zrodu ne pidu!
   - A yak bat'ko prisiluº?
   - Mene? Mene prisiluº? - pokriknula, pochervonila po same volossya.  -  YA
sama bat'kova dochka!
   - Nu vzhe, nu! Godi tobi! Sama na sebe liha ne zaklikaj.
   - Vi usi mene tim lihom strahaºte, yak vovkom! Mozhe, j  º  vono  des'  u
lisi, a mozhe, j nema! Teper v mene te sto¿t' za liho pekuche, shcho meni slova
promoviti ne vil'no pri bat'ku: til'ki namenus', usi morgayut'  i  kivayut',
shcho treba meni za yazik vkusitisya! Ta kolis'-taki ya z baten'kom pogomonyu!
   Mi togo duzhe boyalisya, rozmovi ti¿. Vzhe yak bulo mati spoyu Katryu vmovlyaº,
yak prohaº:
   - Donyu moya, donyu! SHanujsya, golubko, shanuj bat'ka. Ne vrazi ti jogo yakim
slovom abo poglyadom pustim, - sluhaj pokirlivo!
   Katrya materi obicyaº vzhe, a skoro bat'ko u chomu ¿j na pereshkodi stane  -
chi tam u yarmarku ne zvelit'  kupuvati  yako¿  odezhini,  chi  voza  ne  dast'
po¿hati kudi - vzhe Katrya prosit' nazad svoº¿ obicyanki.  "YA  skazhu  tatovi,
mamo!  YA  tata  shche  pospitayu,  mamo!.."  -  i  vzhe  gonit'  po  hati,  vzhe
rozchervonilasya, rozgorilasya, vzhe v ochah sl'ozi... Mati, bulo, ¿¿ za ruku z
hati vivedut'. Katrya duzhe matir lyubila,  -  dlya  materi  vzhe  terpila,  ¿¿
sluhayuchi.

   III

   Viddavala odna Bulahova rodichka dochku zamizh.  Moloda  z  bagato¿  sim'¿
bula, i buchne vesillya spravlyali.
   Mi sobi na te vesillya pribiraºmosya, trojko nas vkupci z Maruseyu.
   SHCHe koli pochali do nas ubigat' divchata,  to  odna,  to  druga  -  za  te
vesillya gomoniti: i kogo dozhidayut' tam, i yakogo lyudej tamechki zaprosheno.
   Moloda u druge selo viddavalas', u Lyubchiki, - od nasho¿ slobodi te  selo
nedalechka - na godinu miscya hodi, - to zvidti, slavili, usi budut',  a  shcho
vzhe divchata ta parubki lyubchivs'ki, to neodminno, - hiba b ne dozhiv kotrij,
to z domovini ne prijde. Oteº zh bulo nashi divchata til'ki ohayut' rozkazuyuchi
ta azh za golovu berut'sya, shcho yake-to vzhe te vesillya bude pishne,  ta  lyudne,
ta bagate.
   I projshla shche chutka taka mizh nami, shcho bude yakijs' rodich molodogo, yakijs'
kozak CHajchenko, ta takij vzhe horoshij, ta takij vzhe garnij - i ne  skazati,
i ne spisati!
   - A hto z vas jogo bachiv? - pita divchat Katrya.
   - Olena CHuga¿vna bachila, yak iz cerkvi jshla, - azh zithaº, yak zgadaº.  Da
Marusya, zdaºt'sya, tozh bachila? - govoryat'.
   - Maruse! - krikne Katrya, - ti bachila?.. A movchit'!.. Koli zh se ti jogo
bachila?
   - YAk bula z mamoyu u Lyubchikah na vesilli,  -  todi  bachila,  -  odmovila
Marusya.
   - Nu, horoshij zhe vin spravdi? YAki ochi? YAki brovi?
   - Vin chornyavij.
   - CHi iz toboyu rozmovlyav? SHCHo govoriv vin  tobi?  CHi  vvichlivij,  chi  vin
gordij?.. A do kogo bil'sh gornuvsya vin?
   - Godi-bo vam, divchata, godi! - govorit' Marusya.
   - Rozkazhi, rozkazhi, ta rozkazhi use! Ostupili ¿¿, shopili - ne puskayut'.
   - SHCHo zh mayu vam rozkazuvati?
   - YAkij vin, - chi vvichlivij, govirkij?
   - Vin vvichlivij i ne duzhe govirkij.
   - I trohi ne gordij?
   - Ne znayu.
   Da pitannya Marusi za pitannyam, ta pitayut' kozhne po desyati raz, poki  azh
Marusya dodomu pishla.
   Ne bulo divchatam vgavu: CHajchenko - yak na misli, yak na yazici;  dali  vzhe
tak stalo, shcho til'ki j movi, shcho pro jogo: ta yak na vesillya prijde,  ta  yak
jogo pobachat'. Odna dovidalas', shcho v jogo º mati stara;  druga  pleshche,  shcho
vin hoche u Lyubchikah oselitis' - hatu sobi tam cinuº; tretya znov vilita  na
vulicyu, yak gorobec' iz strihi: "CHajchenka YAkovom zovut'!";  chetverta  znov,
prochula, shcho v jogo na ruci takij persten', takij!.. Ta zhodna  bez  povisti
ne prijde.
   - Divchatochka mo¿, golubochki! Glyadit'  lishen'  ne  perehvalit'  jogo,  -
smiºt'sya Katrya divchatam: - slavni bubni za gorami, a zbliz'ka - shkuratyani!
   - Nu, os' vzhe vesillya nedalechke, - pobachimo, - gudut'  divchata:  -  vzhe
dovidaºmos' dijsne, vzhe pobachimo jogo - yakij.
   - Ta daj zhe vam bozhe! A to vzhe vin trohi j  onavisniv  meni:  til'ki  j
movi, shcho vin, til'ki j dumok!.. nadokuchilo!
   Dozhdalis' divchata: vitayut' na divich-vechir; vitayut' na vesillya.
   Mi ubralis', vkvitchalis', bizhimo smiyuchisya, govoryachi  z  Katreyu.  Marusya
chogos' zadumana. A mi, kazhu, smiºmos' z Katreyu, zhartuºmo.  I  pro  togo  zh
taki CHajchenka pravili, shcho, mozhe, takij vin, shcho j poglyadom divchat pobivaº.
   - Ta chomu otse Marusya nam ne  skazhe  nichogo?  Skazhi  zh  bo,  Maruse!  -
govorit' Katrya, - a to nache dlya sebe hovaºsh...
   - I spravdi, chom taki ne skazhesh ladom, Maruse? - ozvalas' i ya do ne¿.
   - Ta shcho ya mayu kazati?
   - YAkij vin?
   - Molodij, chornyavij...
   - Oteº i vs'ogo! - smiºt'sya Katrya. - CHi malo zh po svitu tih  molodih  i
chornyavih! YAk zhe jogo mizh nimi vpiznati?.. YAk na te  zh  lyubchIvs'ki  parubki
use chornyavi... YAk jogo piznati? A mozhe, v jogo na  choli  -  misyac',  a  na
potilici zori syayut'?
   Oto zh lyudej na ulici i kolo hati - nide j  golki  vstromiti.  YAkos'  mi
probilisya,  uvijshli.  Tut  -  nashi  divchata,  chuzhi   divchata,   vitaºmos',
pitaºmos', - z molodoyu slovce peremovili...
   Zagrali muziki, posipali divchata u dvir. A u dvori  parubkiv  -  stinoyu
stoyat'! Da to samih neznakomih, chuzhih. I de ne oberneshsya  -  vse  na  tebe
neznakomi ochi bliskotyat'...
   "De zh otoj CHajchenko, - dumayu sobi, - otoj  vslavlenij?"  Ta  j  divlyus'
nishkom, chi ne piznayu jogo de, - koli chuyu: "Oj meni lishechko!"  -  zhahnulasya
Katrya obik mene. Oglyanus' ya: "SHCHo tobi?" Vona sto¿t' ot  yak  bi  vona,  bez
gadki j dumki, razom pered yakim divom opinilasya  -  tak  to  vona  stoyala,
divilas' kudis'... YA sobi tudi zirnula: mizh  parubkami  visokij,  stavnij,
chornyavij kozak u chornij sviti, u chornomu shovkovomu poyasi... Zadivilas' i ya
na jogo... Trohi shamenuvshis', pitayu:
   - CHi ti ne znaºsh, Katre, hto se takij?
   - Ne znayu... ne znayu...
   - CHi ne CHajchenko!
   - Ni... mozhe... ne znayu...
   YA do Marusi, najshla ¿¿; vona zadumalas' - ne poglyane...
   - Maruse! - klichu: - hto se sto¿t' on tamechki? CHajchenko?
   - Vin, - kazhe.
   "SHCHo zh to za krasa! SHCHo to za parubok!" - shepotyat' divchata mizh soboyu.
   Marusya til'ki poglyanula u toj bik, de vin stoyav.
   - CHi zh tobi ne do spodobi? - pitayu.
   - Horoshij, - promovila stiha.
   - A shcho vzhe Katrya, - govoryu Marusi, - to, nadijs', dobrom  taki  u  jomu
zakohalas'!
   A Marusya meni tak-to vzhe povazhno vimovlyaº: "Ti, sestrice,  kohannyam  ne
zhartuj!" - ot, mov, vona vorozhka stara, aboshcho.
   - Nu, dobre, - kazhu, - idi blizhche, sama podivisya, de tut v liha  zharti?
- Vzyala ¿¿ za ruku, prityagla do Katri.
   - Katre! - pochnu, a Katrya yak stisne meni ruku.
   - Ide, ide, prosto do nas ide! - shepche, a sama tak i tripoche.
   CHajchenko stav kolo Katri i vzyav ¿¿ u tanec'. Vona, ota  smiliva  metkaya
Katrya, nemov perelyakalasya chogo, zbilila...
   - Maruse, izmichaºsh?
   Marusya ¿m uslid divilas' svo¿m poglyadom tihim.  Skoro  CHajchenko  pustiv
Katryu, usi divchata tak i tisnut'sya do ne¿:
   - A shcho? CHi znaºsh, iz kim tancyuvala?.. Se  CHajchenko!  CHajchenko  YAkiv!  A
chogo zh movchish? CHom ne govorish? Ne vpodobavsya? Vpodobavs'?
   - Ta ya shche jogo dobre  j  ne  rozgledila,  -  odmovlyaºt'sya  Katrya  pered
divchatami, sama ozirayuchis' okrugi, nacheb vona u dikij pushchi opinilasya.
   Dekotri j viri ¿j pojnyali: "Ta vbachaj  zhe  bo,  vbachaj  dobre:  drugogo
takogo nema!" - a kotori - tak z-pid brovi na ne¿ podivilis'.
   A vesillya, a tanci ne stihayut'; v dvori  usyu  travu  zelenu  pidkivkami
vinesli. CHajchenko tancyuvav zo vsima; brav i mene, i  Marusyu:  yaka  na  ochi
popade divchina, tu vin i bere.
   - Vin nami gorduº, - obizhalnsya inshi divchata, - shcho bere nas, u  vichi  ne
podivivshisya!
   - Zazhdit'-bo, yaki zh skori!  Nehaj  vin  trohi  obsvidchit'sya  v  nas,  -
vmovlyali znov drugi.
   Mizh tancyami zajshla rozmova u divchat z parubkami: chi  dobre  iz  bagatoyu
odruzhitis'?
   - Dobre, yak vzyati lyubu ta milu! - ozvavs' CHajchenko.
   - CHomu b tobi i ne vzyati, - odkazhe jomu Gric'ko Lepeh, shcho sam, slavili,
kohav nishkom molodu, - tobi nagani ne dadut', ti sam bagatij.
   - Bagatij na dribni sl'ozi, - promoviv CHajchenko vsmihayuchis'.
   Muziki zagrali, usi pishli u tanec' -  i  CHajchenko.  CHi  se  vin  pravdu
skazav, chi  se  vin  pozhartuvav  -  hto  jogo  rozbere!  Mi  usi  z  soboyu
izglyanulisya; bagato divchat pomovklo - zadumalisya.
   Svit vzhe bilen'kij rozsvitavs', yak mi z togo vesillya povertali  dodomu.
Marusya i Katrya ni slovechka ne  prokinuli.  YA  zagovoryu,  "ni!..  ege  zh!..
avzhezh!" - odkazhe Marusya: yakis' ¿¿ svo¿ mislon'ki zanosyat', a Katrya - to  j
zovsim meni odvitu ne oddaº; to vona shviden'ko jde, nas  poperedzhayuchi,  to
vona odstane...
   Tut nas parubki nazdognali, i CHajchenko buv mizh nimi. Vklonilisya  nam  i
na dobranich dali. I CHajchenko... YAkij v jogo golos buv otrujnij! I  pochuºsh,
i piznaºsh vsyudi - hoch mizh dzvonami! A Katrya nasha? De zh ti¿  zharti?  De  ti
vigadki kolishni? Vona ledve parubkam na dobranich oddala.

   IV

   U tizhden' po tomu vesilli buli u nas molodi i  zaproshali  do  sebe.  Mi
po¿hali u Lyubchiki vsiºyu sim'ºyu. Po¿hala j  Pilipiha  z  dochkoyu.  Katrya  shche
zvechora use nagotovila ubrannya; prokinulas' udosvita, ta chi j spala vona -
ne znayu; a meni - to vse taki sni snilisya divni tiº¿ nochi.  Snilos'  meni,
shcho vihodimo mi z Katreyu i z Maruseyu na yakijs' shlyah velikij mizh stepami,  i
vsi stepi ti¿, i ves' shlyah use CHajchenki zakrasili, use CHajchenki, ta odin u
odin horoshi...
   Katrya mene budit' - ya ¿j rozkazuyu: "a chi zh ne divnij son?"
   YAk zhe vona vzhahnulasya, pochuvshi!
   - A shcho te vishchuº? SHCHo vishchuº? - prit'mom iskazhi ¿j.
   - Ne polohajsya, Katre, - vmovlyayu, - se son nedil'nij:  yak  do  obid  ne
spravdit'sya, to j ne zhdati nichogo.
   - Bozhe, bozhe! SHCHo to bude! - bidkaºt'sya vona...
   Zorya rozsvitala,  den'  pochinav  biliti;  mi  sidili  kolo  vikoncya,  -
rozchisuvala j plela vona svo¿ kosi dovgi;  rum'yanec'  gustij  spahuvav  na
lichku, a lichko bulo blide.
   Rozvidnilosya; ustala mati, bat'ko; pochali lagoditis', zarani vi¿hali.
   - Katre! - govoryu ¿j stiha: - chi pobachimo mi tam CHajchenka?
   - Ne znayu, - sama odvernulasya.
   - A v zhadibku jogo pobachiti? Ne chuº.
   - Katre? A hochesh, - kazhu, - pobachiti? Hotila vona  osmihnutisya,  ta  ne
vsmihnulas', a rozserdilas'.
   - Otzhe, ostili, koli hoch, zharti!
   Dali shcho pochnu, to nichogo ne vihodit': to Katrya use  hvalit',  to  Katrya
use ganit'; to use v ne¿ vzhe j zlishn'ogo slavne, to use v ne¿ ni  do  chogo
ne zgarne j nedokladne.
   Pri¿hali u Lyubchiki; shche til'ki buli tam sami rodichi u molodih ta  blizhni
priyateli, ot yak Pilipiha; u hati bulo prostoro; mi pershogo ochima  zustrili
CHajchenka: sidiv vin proti dverej...
   Stari sobi rozmovlyali; mi poplich z Maruseyu ta z Katreyu, tak  odstoron',
sidili. Tihesen'ko ya Marusi svij son perekazala.
   - CHi ne divo zh? - pitayu.
   - Use diva v boga! - odkazala zadumavshisya.
   Mizh rodichami molodogo sidila stara babusechka u temnij hustci, u  temnij
yupchini, bilen'ka na vidu, nevelichka zrostom, z smutnen'kim poglyadom.  Sama
vona govorila  nebagato,  a  lyudyam  odmovlyala  lyuben'ko,  vvichlivo,  yakos'
uchaslivo, misto b vona pozhaluvati  hotila.  Vona  chasten'ko  poglyadala  na
CHajchenka i na nas. Se bula CHajchenkova mati.
   Obidnya godina; nishcho ne pravdit'  mogo  snu...  A  po  obidi  ponahodilo
takogo lyudej; rozligsya gomin; muziki zagrali; tanci vistro¿lis'.
   Tancyuvali vzhe iz dobru godinu, a CHajchenko  use  sidiv  sobi  ta  til'ki
divivs', yak drugi pidkivkami kreshut'. Koli jogo mati do jogo nahililas'  i
shchos' govorila jomu; pislya togo vin zaraz  pishov  u  tanec'  i  vzyav  pervo
Katryu, tam Marusyu, tam mene,  tam  i  drugih  divchat,  znov  yak  todi,  ne
podivivshis' i v vichi zhodnij. Meni dovelos'  siditi  kolo  CHajchenka,  mozhe,
zagovorit', kazhu; podivlyusya na jogo - de vzhe sej zagovorit'!
   - YAkogo tut lyudej! - znimayu rich sama. Vin ozirnuvsya na mene i  po  hati
poglyanuv:
   - Bagato gostej!
   - Slavne selo Lyubchiki, vesele. Vi shche tut nedavno?..
   - Nedavno.
   Tak vzhe meni hochet'sya popitati, chi zostanut'sya voni tut, - tak vzhe!..
   - Tutechki usi lyudi zhivut' dostupni taki, privitni... zhalko vam bude  ¿h
kidati...
   - Ta mi syudi na selishche prijshli, u zemlyani pishemos' lyubchivs'ki.
   V mene azh v ochah yasno stalo, yak vin pohvalivs'.
   - Dobre vam zhiti bude!
   - De zhiti, to zhiti, - pochula ya od jogo...
   Povernulisya mi dodomu. Katrya smutna bula. Mati  pitala,  chi  zduzhaº?  -
"Zduzhayu", kazhe.
   Vedet'sya  misyaciv  zo  dva,  shcho  mi  CHajchenka  bachimo   vryadichasi:   to
lyubchivs'ko¿ cerkvi ne prospimo, a z cerkvi zajdemo do rodu, -  prosyat'  na
obid; po obidi gulyaºmo potam uves' den'; to zaproshali  yakos'  nashi  ¿h  do
sebe, to znov voni nas.
   CHajchenkova mati kupila hatu u Lyubchikah, svyatila tu hatu;  nas  zvano  i
Pilipihu z dochkoyu: to mi usi na vhidchinah tih buli.
   Na gospodi u sebe CHajchenko takij samij nebalaklivij, yak i v lyudyah, mati
zh jogo duzhe laskava i  privitno  do  vsih  stavilas'.  YAk  vzhe  mi  dodomu
vihodili od ¿h, to vona nas provodila za svoyu  levadu  ta  j  kazhe  Katri:
"Koli b meni do si¿ hati taku ptashechku, yak ti!"
   Nihto togo slova ne chuv tihogo, okrim mene. YA Marusi se govoryu, shcho chula
ya. Vona til'ki pospitala: chi dobre ya chula?
   Z yakogo chasu-godini osmutnila nasha Katrya vesela. Ne raz ya na  svo¿  ochi
bachila, shcho vona oteº dumaº-dumaº, ta j obillºt'sya sl'ozami  dribnimi.  Abo
ne znat' z  chogo,  z  dobrogo  diva  obradiº:  todi  spivaº,  vsmihaºt'sya,
chervoniº.  YAkim  vzhe  ya  tihim  vidom  ne  pidhodila  rozmovitis'  z  neyu,
rozpitat'sya za vse, tak vona zh od mene postoron'. Ni meni nichogo ne  kazhe,
ni Marusi. I vzhe do nas tak ne gornet'sya, yak  davno:  vzhe  vona  z  svo¿mi
mislon'kami i vzhe lyubish ¿j na samoti iz soboyu. Teper vzhe sama ne promovlyaº
slova - ne zalyubila i drugih chuti - yak govoryat'.  Stala  vona  do  dibrovi
uchashchati.
   Buv gaj, takij gustij, pushchi taki za richkoyu - vse vona tudi hodit'. YAk ya
nasteregla, shcho vona beret'sya odnogo razu, -  ya  j  sobi  za  neyu  nazircem
pobigla.
   U samij gushchavini dubrivnij, de tam lipina i gorobina, i  dub  kucheryavij
posplitalisya vitami zelenimi nad holodnoyu  krinichovinoyu,  -  zabralas'  azh
tudi ta j sidit', shilivshi golovu. Uyavilasya  ya  -  vona  zaraz  shopilas',
ohmurilas'... YA do ne¿ slovo zgovorila... "Godi vzhe tobi! - promovila,  -v
mene golova bolit'!" Popohodili ukupi po gayu, posluhali, yak listya shumlyat',
yak  voda  tochit'sya,  ta  j  dodomu  prijshli.  Taka-to  vzhe   stala   Katrya
nedotorkliva: ani pospitati, ani zagomoniti do  ne¿!  Koli  b  dumok-gadok
svo¿h, a to j tak nichogo meni ne skazhe...
   Pobredu do Marusi, a Marusya nache stala shche tihsha, nizh bula; use vona shiº
ta vishivaº, use za dilom, use tozh v yakihs' mislyah... Niyako¿ meni poradi  i
od Marusi. To bulo use nas trojko u lyubij kupci, a to yakos' rozijshlisya, yak
zozuli v lisi...
   Odni¿ nedili smutkuvala ya duzhe sama. Katrya pokrilas' des',  -  pishla  ya
sobi do Marusi. Prihodzhu - vona sama u hati, staro¿ Pilipihi ne bulo.
   - Zdoroven'ka bula, Marusechko! - kazhu ¿j. - CHogo se ti sama doma?
   - Ta mati u gostinu pishli.
   - A ti zh? CHi ne bolit' v tebe golova, - kazhu, - yak  v  nasho¿  Katri?  U
divchat, yak serce nabro¿lo, to zaraz na golovu zvernut'...
   - YA chogos' nezduzhayu trohi, - promovila Marusya.  Pridivilasya  ya  na  ne¿
pil'no, ta azh u krik pokriknula, - taken'ki zmarnila vona duzhe, A v ochu  zh
yakij smutok!
   - Maruse, golubko! - kazhu ¿j: - yak ti zmarnila! I chogo v tebe taki  ochi
smutni?
   - Da togo, mozhe, shcho nezduzhayu, - skazala na odvit. - A yak tam  Katrya?  -
pitaº.
   - Ta nema ¿¿ doma davno: mabut', u dubah sidit' ta dumaº dumku. Vzhe,  -
kazhu, - j mati davno pomitili, vzhe j pitali samu Katryu i  mene.  Katrya  ne
priznaºt'sya... A ya shcho skazhu? Hiba svoyu dogadochku?  A  bachu  vzhe,  shcho  bida
yakas' ko¿t'sya: bat'ko na Katryu poziraº, - ot yak vin ¿¿ pospitaº!..
   Marusya poruch zi mnoyu sidit' i sluhaº, a sama slovechka ne promovit'.
   - Bozhe mij! I shcho se liho take skolotilos' nespodivane?  I  ti,  Marusyu,
vzhe ne taka, yak kolis' bula!
   Oteº taken'ki sidimo, a vechor temniº, - koli j Katrya  vbigla.  Obijnyala
Marusyu, stisnula mene, pociluvala, sila kolo nas. Movchimo usi dovgo.
   - Nu, buvaj zhe zdorova, Maruse! - kazhu. - Na dobranich! Vzhe chas  dodomu.
CHi pidesh i ti, Katre? Tebe, - kazhu, - mati, mabut', davno dozhidayut'. Vzhe j
spati pora.
   - Himochko, golubochko! Maruse, golubochko! YA ne hochu spati... YA, -  kazhe,
- ya togo CHajchenka pokohala!
   - Ta hiba ne znaºmo! - veselen'ko ya ¿j  odmovlyayu:  -  otse  nam  novina
velika!
   A Marusya tak-to navspravzhnº ¿¿ pitaº shche:
   - CHi tak se, Katre? CHi spravdi, Katre?
   - Nashcho ti mene tak pitaºsh, Marusyu? YA jogo lyublyu.
   - CHi shchiro? CHi veliko, sestrice? Podumaj!
   - Ta bozhe zh mij, bozhe! - odkazhe Katrya: -  ta  ya  jogo  od  pershogo.razu
pokohala. Vzhe ya z togo vesillya za nim propadayu. Til'ki ti ne vvazhala, a  z
mene vzhe usi divchata smiyut'sya...
   - Ni, - kazhe Marusya, - ya vvazhala  ta  dumala:  ee  tak...  YA  dumala  -
zabudesh...
   - Hiba yak ochi zaplyushchu!
   - To pomozhi tobi bozhe, Katre! - promovila Marusya.
   - Daj tobi bozhe, Katre! - kazhu j ya.  Kinulas'  nas  ciluvati,  zhaluvati
Katrya.
   - A vin zhe chi polyubit'? - stala todi gadati. - Mozhe, nasmiºt'sya! Skazhi,
Marusyu, skazhi, Himo! CHi vin lyubitime?
   - Oj, trohi chi ne bil'she ti od nas vidaºsh pro ce, Katre,  -  govoryu,  -
des' ti jogo bachila, aboshcho, bo ti chogos' nache na svit odrodilasya s'ogodni.
Priznajsya zh i nam, lyubko, shchob i mi znali.
   - YA jogo bachila, - rozkazuº. - Bula ya u gayah i zabrela duzhe daleko,  azh
tudi k chuzhosil's'kim levadam; ishla sobi, koli chuyu: "Zdorova bula!" Glyanula
- bachu jogo, viri ne jmu. Se, kazhu, moya duma shchodenna, shchochasna vzhivilasya...
A vin use govorit' do mene, use govorit'....
   - SHCHo zh vin tobi govoriv?
   - Pitav mene, chogo zajshla, chom nevesela...
   - SHCHo zh ti jomu skazala? - ya vse ¿¿ pitayu; Marusya til'ki sluhala.
   - Tak zajshla, - kazhu, - gulyayu sobi, i ya, - kazhu, - vesela...  Todi  vin
pitav mene, chi hutko mi budemo u Lyubchikah, i kazav, shcho u  Krasnomu  cerkva
zgorila... I shcho buv vin u yarmarku ottodi, yak mi hodili do cerkvi,  a  jogo
ne bulo - vin-to u yarmarku buv, -  govoriv,  shcho  tuga  jogo  obijmaº...  I
proviv mene azh do samisin'kogo nashogo tinu.  Ishov  use  poruch  zo  mnoyu...
Spasibi tobi, vechir temnij, i ti, dolen'ko moya  shchasna!..  A  YAkovenko  vzhe
rushniki pobrav u Ganni; na tomu tizhnyu vesillya. Pita vin, chi budemo...
   - Otse, - kazhu, - teper treba shche na te vesillya pribiratis'. Trohi j  mi
z toboyu tam rozvazhimos', Marusyu!
   - Ta ne znayu shche, - kazhe, - yak mati shochut'!
   - Hiba samij ne manet'sya? Hiba ne poprosish matusi?
   - Ta yakos' vzhe bude, - odkazala.
   - Ti, - kazhu, - sumuºsh chogos', Maruse; chi ne pishla b ti iz nami?
   A Katrya todi:
   - Sumuº Marusya? CHogo sumuº?
   - Golubko, - govorit' meni Marusya, - meni ne smutno, a koli j bude komu
smutno, lyudi ne rozvazhat'!
   - Til'ki toj, kogo lyubish, rozvazhit', - ozvalas' Katrya.
   - Pokohajmo kogo-nebud', Maruse! - zhartuyu. Marusya nichogo ne odkazala.
   - SHCHasliva budesh, - govorit' Katrya.
   - Pokohajmo zh, Maruse! - ya znov do ne¿.
   - Ne zhartuj, - odkazhe tiho.
   Nadijshla Pilipiha. Poproshchalis' mi j pishli  z  Katreyu  dodomu.  A  Katrya
s'ogo vechora da taka laskava bula j vesela,  i  smirnesen'ka  taka,  shcho  ya
takoyu ¿¿ zrodu ne bachila.

   V

   Hodila  Katrya  u  Lyubchiki  nibito  zapolochi  pozichati  chervono¿  ta   j
povernulasya dodomu ik vechoru taka, shcho bat'ko spoglyanuv  ta  j  pospitav  v
ne¿, de bula, de hodila, a pochuvshi de i poshcho: "yak taka z  tebe  shvachka,  -
kazhe, - to dbaj, shchob ne pozichati zapolochi vdruge po chuzhih selah".
   Po tim slovi bat'ko vijshov z hati, zapalivshi lyul'ku.
   - SHCHo tobi, moya ditino! - upada vzhe kolo Katri mati. - Ustupila do  hati
bila mov bilochok... shcho tobi, donyu?
   - Nichogo, mamo, nichogo!
   - De vzhe tam nichogo! ZHurish ti mene, dochko! Prijshla Pilipiha  do  nas  z
Maruseyu. Mati z staroyu znyali rozmovu, a mi, divchata, u sadok poskorilisya.
   - SHCHo zh take, Katre? - pitayu.
   - S'ogodni vin uvecheri bude, - vin s'ogodni prijde do mene...
   - A ti zh yak, vijdesh do jogo? A bat'ko ne pochuº?
   - To shcho? SHCHob ya ne vijshla? Do jogo shchob ya ne vijshla?  Nehaj  chuº  bat'ko,
nehaj chuº mati, nehaj usi - ya do jogo vijdu!
   - Ta yak bat'ko pochuº, to ne pustit', - kazhu, - yak vzhe ti  sobi  tam  ne
jmisya, a musish zostatisya todi.
   - YA  ne  zostanusya,  ya  pidu!..  CHogo  ti  na  mene  nadalasya,  nedobra
divchino?..
   - YA tobi samu pravdu govoryu, Katre; hiba zh ya napadayusya na tebe?
   - Ne treba neni tako¿ pravdi, ne hochu ya tako¿! YA vzhe bachu, shcho  ti  meni
ne shchira podruzhnicya, ti meni ne hochesh u pomochi stati, ya sama za vse stanu!
   - Sluhaj lish, Katre, chogo-bo ti vgnivalas'? YA pravdu tobi vikazala,  ta
ya zh tobi i v prigodi stanu, koli vzhe ne mozhna inako...
   Todi vona mene ciluvati, todi vona mene obijmati! Pochali mi zmovlyatis',
yak dveri vidchiniti Katri i yak ¿j vijti. Radilis'  i  Marusi  pitalis',  shcho
vona dumaº, - sama vona nichogo ne govorila j nichogo ne pitala, sidila sobi
tiho, yak na mogilci...
   Katrya use rozkazala, yak vona u Lyubchikah bula.
   "Jogo mati mene poklikala sama, yak ya jshla uliceyu, i zhaluvala mene lyubo,
i rozpituvala, chi mene hto svataº,  chi  ya  kogo  vpodobala...  A  vin  use
oddalik stoyav, ne pidhodiv... Tak-to vzhe meni girko stalo! "YA, -  kazhu,  -
si¿ oseni zamizh pidu". YAk ya skazala, vona yak pokrikne:  chi  zh  to  pravda?
"SHCHo?" - zapitav vin u materi, a vona jomu kazhe, shcho ya zamizh pidu voseni...
   YA todi poproshchalas' z nimi. Vona zithnula, provela mene  trohi  i  kazhe:
"SHkoda meni tebe, divchino!.." - shcho ya azh sliz'mi vmilasya... Odiishla  trohi,
stala, - ta nehaj hoch na ¿h hatu podivlyusya, koli vin i vihodit' iz  vorit,
i jde... YA hochu dali - ne  mozhu...  Dizhdalas',  shcho  vin  bliz'ko  do  mene
zblizivsya... Zblizivsya: "CHi  pravda  s'omu?"  -  pospitav...  Divchaton'ka,
golubon'ki! Koli b zhe ya sama znala, yak ya jomu priznalasya, shcho ya jogo  kohayu
odnogo u sviti... Dovgo govoriti ne mozhna bulo: use znakomi lyudi dohodzhali
uliceyu; todi ya jomu skazala - nehaj prijde do mene vvecheri, vin  skazav  -
prijde..."
   Skoro nashi stari posnuli, ya vipustila Katryu z hati, a  sama  sila,  shchob
son ne hiliv, ta meni ne spalosya: liho ta j godi dozhidatis' bulo! Nema, ta
j nema, ta j nema!
   "YAk se vona ga¿t'sya, - dumalosya meni. - SHCHo ¿j dobre, to  j  zabula  pro
mene, yakovo tut meni dozhidati, boyachis'... Taki-to lyudi na s'omu sviti!"
   A  tam  i  te  ya  zgadala,  shcho  ya  sirotuyu,  shcho  vboga  ya  ta  ne   pri
bat'kovi-materi zrosla, zhivu u chuzhij sim'¿ z laski; shcho  ne  pozhaluº  nihto
mene shchiro, ne lyubit' nihto dusheyu usiyu... I za shcho ya pershe dyakuvala, z  togo
samogo todi sliz girkih utochila; za shcho bulo, hvaliti boga, vik bajduzhe,  u
toj chas tak togo zabazhalosya, tak-to vzhe treba stalo...
   Goryuyuchi-plachuchi, izvela golovu, poglyanu - yak-to okrugi mene sumno  use,
a u vikno vzhe svitannya siniº...
   Ochutilasya ya yakos' odrazu, ta j  samij  meni  chudno  stalo;  chogo  se  ya
taken'ki i chim zazhurilas'? Hiba zh ya ne  znala  Katri,  shcho  vona  do  svitu
zabarit'? Ta j yaka b to divchina  z  kohannya  pospihom  dbala?  I  chi  ya  zh
s'ogodni vsirotila? CHi se teper til'ki zubozhila?
   Pogluzuvala ya sama z sebe ta j vijshla Katri nazustrich - za  vorota.  Za
vorit'mi ya shche dovgen'ko zotrivala ¿¿, poki azh vona pribigla vesela.
   - A shcho, nadivilasya? nagovorilas'?
   - Vse ya jomu skazala, vse... yak zhe ya jogo kohayu, Himo! Gospodi velikij!
YAk ya jogo kohayu!
   - A vin zhe shcho govoriv?
   - Pitav, chi duzhe ya jogo lyublyu... Vin prijde  zavtra...  YA  jogo  zavtra
dozhidatimu...
   Z togo chasu stali  vzhe  voni  shchovechora  zihoditis'.  Priluchilosya  meni,
provodivshi Katryu, togo CHajchenka zustrichati. U nedilyu abo v svyato yake idemo
udvijzi z Katreyu, nemov pogulyati rankom  tihim,  to  j  vgledzhu,  bulo,  ya
CHajchenka, - use vin nache smutnij... ta j spitala yakos' Katri:
   - A vi iz nim nikoli ne svarites'?
   A vona meni:
   - SHCHo'tse tobi bog dav, Himo! Oteº b iz nim svaritis'!
   - Ta chogo zh vij nache neveselij hodit'? - kazhu.
   - Takij zavsidi, - zagovorila,  sama  tut  mittyu  vpechalivshis'.  -  "Ti
smutnij? - pitala ya jogo. - CHogo zh ti smutnij?"  A  vin  meni:  "Na  sviti
bil'sh smutku, nizh radosti!" - "SHCHo govorish, serce, ta ya yak znayu, shcho ti mene
lyubish, ya zabula, yakij to smutok na sviti  zhive!"  -  "Se,  -  kazhe,  -  se
taken'ki bog daº til'ki divchatam ta ptashkam spivochim..." Takij vin, takij,
Himo! I govorit', i zhaluº smutno; a potomu shche meni lyubiiiij, shche milishij...
   Posteregla mati, shcho diºt'sya shchos', pospitala. Katrya priznalas' matusi. A
mati golovoyu zhurlivo pohitala:
   - Otse i tvoya pora prijshla, donyu! Glyadi  zh,  se  na  ves'  vik,  Katre!
Glyadi, kogo obiraºsh, ta j nehaj tebe mati bozha i blagoslovit', i dopomozhe!
   Bat'ko ne pitav nichogo; chi vin zdogaduvavs', chi ni - togo ne znali  mi.
Pravda, shcho dvichi, a mozhe, j bil'sh vin yakos' pil'nen'ko na  nas  spoglyadav.
Mi, bulo, sobi govorimo, shcho yak se bude - Katrine vesillya, ta yake zhittya  ¿j
krasne, gadaºmo, a bat'ko ustupit' do hati, - mi j popoloshimos' usi:  odna
shopit'sya, druga shukaº chogos' za zapichkom, tretya golku zagubit', -  bat'ko
syade u stola, divit'sya bistrim okom ta j kazhe: "A v yakomu  kutku  pozhar  v
nashij hati?"
   Mi j skameniºmo pered nim... Vin pochne  pro  gospodarstvo  shcho  govoriti
materi, yake dilo zagaduvati, mi viz'memos' robiti shchiro yak, bozhe ºdinij!
   CHogo b to j opasuvag'sya buli?  Mi  dumali,  shcho  vin  prijme  CHajchenkove
zalicyannya laskavo, bo CHajchenko i bagatij, i molodij, i dochci lyubij, i lyudi
CHajchenka ne curalisya - chogo zh opasuvatis'? A  mi  vse  boyalisya  duzhe  jogo
chasom. A mati vzhe dlya svoº¿ dochki poklopotatisya postaralis'. Bachu, de  vzhe
strinut'sya  z  CHajchihoyu,  posyadut'  ryadochkom  i  potihu  rozmovlyayut'  sobi
lyuben'ko, a proshchayut'sya, to obijmayut'sya shchiro.  Prijshla  do  nas  CHajchiha  u
nedilyu, a v seredu vzhe mati  do  CHajchihi  jde.  CHajchiha  znov  i  sobi  ne
zabarit'sya nas odvidati; ta j pishlosya  tak,  shcho  abi  yake  svyato,  to  abo
CHajchiha v nas, abo nasha mati u CHajchihi...
   Katrya nam z Maruseyu priznalasya, shcho bude ¿¿ svatati  YAkiv  voseni.  Mati
vdalisya do Pilipihi za poradoyu;  rozkazali  ¿j  use,  shcho  dochka  vpodobala
parubka, shcho to horoshi lyudi - za nimi nazhit'sya!
   - Daj bozhe shchastya! - govorit' Pilipiha.
   - Oh, golubko moya! YA shche ne znayu, yak cholovik zgodit'sya... Ta chogo b jomu
ne  zgodit'sya?  Sej  hiba  ne  garnij?  Sej  hiba  ne  dobrij  parubok?  I
zamozhnij...
   - A ti mati chi ni svo¿j dochci? YAk pochne vin primhati, to ti j  ruchen'ki
popustish - nehaj mojmu dityati dolya gine.
   Vzhe yak til'ki vchula udova, shcho bat'ka boyat'sya, vona zhvavo  vhopilas'  za
svatannya: "SHCHo z togo bude,  shcho  vi  golovami  rozkivalisya?  Dobre  dilo  -
dovod'te zh jomu krayu!"
   Ta j odpochiti ne daº chasu; pidmovlyaº ta pidgovoryuº:  "hutchij,  hutchij!"
Bulo, moya godinon'ko, azh za rukava tryase, shchob hutchij...
   Pochala mati zahoditi kolo starogo ta svogo slova domovlyati; pochala  use
pro CHajchihu provadit' ta jomu nagaduvati, ta hvaliti, a razom vzhe  j  sina
molodogo:
   - SHCHo to za parubok horoshij, robotyashchij, udatnij, - se materi  vtiha  vid
boga, a ne sin!
   - Vzhe togo ne znayu, yakij vin do dila, - kazhe bat'ko, - a  shchodo  tanciv,
to vdavs': divchatami, yak muhami, uvivaº.
   - A shcho zh, mij golube? YAk veselogo norovu, to veselo iz nim i zhiti bude,
komu sudit' gospod'. Sam ne sumuvatime i podruzhzhyachku smutkuvati ne dast'.
   - Ne zhodnu j tugu tancyura roztancyuº! - na te ¿j odmoviv.
   Udruge  znov  primoshchuºt'sya  mati  CHajchenka  dobrit':  "a  motornij,   a
rozumnij, a slavnij". Pil'no bat'ko ¿i u vichi poglyanuv.
   - A shcho se hvalish, - zmoviv, - nenacheb zyatya?
   - YAk volya bozha ta tvoya vgoda, mij golube! - odkazhe jomu tiho ta  umovno
tak uzhe!..
   Mi z Katreyu sidimo - ne d'hnemo...
   Starij podivivs' na zhinku, podivivs' na dochku.
   - Ne shukaj dochci pari, stara, - promoviv, - vzhe ya ¿j sam paru  znajshov;
oseni zazhdit'.
   Stara zirk na dochku, - dochka obmertvila libon'; splesnula  mati  rukami
ta na jogo:
   - Mij ti golube milij! Za kogo zh ti ¿¿ 'ddati hochesh?
   - Se vzhe meni znati. Ta j vijshov z hati.
   - Godi, donyu! Godi, ditino moya! - vona do  Katri.  -  Ne  pechal'  svogo
serden'ka, Katre moya mila, godi! YA dlya tebe na vse zvazhusya; ya poklonyusya shche
tvoºmu bat'kovi; ya jogo budu za tebe prohati...
   - Idit', mamo, jdit'-bo - prosit' zaraz! Idit', mamo, jdit'!
   - Ne mozhna tak, donyu! Tak girshe bude: zazhdi trohi...
   - Mamo, mamo! YAkovo meni zazhidati!
   Mi ¿¿ vgovoryati stali... Ta koli zh umoviv hto  molodu  tugu  neterplyachu
slovom rozsudlivim?
   Sluhayuchi, Katrya polivalasya sliz'mi ta vse svoº, znaj, pravila:  "jdit',
idit' zaraz!"
   - Katre, - govoryu, - bude girsh z tim pospihom: mi kinemos' do bat'ka  -
blagati, a yak vin prijme teperen'ki? SHCHo zh  yak  vin  zgukne  nam  ote  svoº
"godi!" ta j nagaduvat' ishche ne zvelit'?
   - Gore moº! Gore moº! Dobre! YA zhdatimu...  YAk  zhe  meni  vazhko!  CHi  se
smert' moya prihodit'!.. Treba shche dozhidati! Koli zh se bude? Koli?  Skazhit',
mamo!
   - A ot zaraz, po obidi, vi z Himoyu  vijdit'  z  hati,  -  ya  todi  jomu
skazhu... YA todi skazhu i poblagayu... Dlya svoº¿ ditini j golovu  pid  sokiru
pokladayut', a to b meni shche ne popikluvatisya toboyu...
   - YA zhdatimu, - promovila Katrya: - ya terpitimu. A zhdala vona tak, yak  ot
ptashki sidyat' u klitci, - shcho vzhe nikudi letiti, to b'yut'sya, de zachineni.

   VI

   Obidayuchi, bat'ko nache ne dobachav, yak mati blidla, yak Katrya  plakala,  -
sidiv takij, ne gadki, yak i vchora.
   Pislya obid mi z Katreyu zaraz zijshli z hati, stali po vkupi pid dverima.
   Dovgen'ko u hati tiho bulo...
   - Golube mij! - zagovorila mati: - nashu Katryu hochut' svatati...
   - A shcho zh! Nehaj svatayut', hto hoche, - z togo dogani nema!
   - Se molodij CHajchenko hoche svatati... YAka tvoya vgoda?
   - YA za CHajchenka ne 'ddam.
   YA vzhe zhivosilom odvolikla Katryu od dverej hatnih:
   "Katre! Katre! Use propade!.."
   Zatrusilasya vona i stala neruhomo na prisluh znovu.
   - Ditina duzhe parubka vpodobala, - prosit' mati: - nehaj zhe vona v  nas
shchasliva bude!
   - Ne na te ya dochku vikohav, -  grimnuv  bat'ko,  -  shchob  ya  ¿¿  pervomu
projdisvitu mav oddati, yakij tam ¿j v oko vpade!
   - CHim voni ne lyudi? I dobri, j zamozhni; usi ¿h na povazi mayut'.
   - Za shcho povazhayut'? Hiba za te, shcho zajshla vona nevidomo chogo ta j  osila
u seli chuzhomu.
   - Znali b lyudi... chulis' bi nepokori na ¿h, a to usi shanuyut'... Ti  sam
perve z nimi zahodiv...
   - YA po usih shlyahah bitih blukayusya i bagato lyudej nabredesh usyakih, shcho na
vorota b svo¿ ne puskav ¿h nikoli...
   - Veliku lasku meni zrobi, posluhaj!
   - Godi!..
   Katrya yak skrichit', zarvet'sya do hati, - ya ¿¿ za poperek vhopila, u sini
nazad odkinula...
   - SHCHo take? - pita bat'ko z hati, bizhit' mati...
   - Se mi jdemo v bereg po vodu, - odkazhu golosno. Ta vidra na koromisel,
ta Katryu obiruchki za soboyu...
   - Ne zhuris', - vmovlyayu ¿¿, - ne zhuris'! Mozhe, shche bat'ko vlaskavit'sya  -
vin zhe tebe zhaluº! YAk zhe napadet'sya na mene Katrya!
   - Kudi  se  mene  tyagnesh?  SHCHo  na  mene  zamishlyaºsh?  Azh  ya  sama  trohi
izlyakalasya:
   - Ta bo'? iz toboyu, Katre, - kazhu, - obmirkujsya garazd!
   Oblilasya vona sliz'mi dribnimi.
   - Koli b zhe ya hoch jogo pobachila, svoº serden'ko hoch trohi  rozveselila!
Himo! Bigajmo u velikij gaj, - vin s'ogodni u ga¿ derevo rubaº.
   - Bigajmo, - kazhu, - utrisya, ne plach!
   Vona todi zaraz obiterla ochici, i pobigli mi do gayu,  prihovavshi  vidra
svo¿ ponad rovom u bur'yanah.
   Do gayu hoch blizen'ko vidati, ta daleko stribati: rozsudlivij lyudini  na
dobru godinu hodp, a mi perebigli ne zupinyayuchis'. CHuºmo vzhe - sokira cyukaº
i golos viter do nas znosit' - pisni htos' spivaº.
   - Se vin, - vpiznala dorazu  Katrya.  Tut  mi  jogo  j  pobachili  obidvi
zarazom, shche oddalik... Vzhe todi visen' ishla; list chervoniv, zhovtiv, v'yanuv
i obsipavs', i kotyuchij viter nizavsya pomizh derevom bezlistim.
   Golosno i prostoro stalo okrugi, u svizhim gayu pahushchim... Bachimo jogo, a
vin nas shche ne bachit' - spivaº. Katrya pripinilasya.
   - SHCHo vin take spivaº? - spitalasya, vzhahnuvshisya spivu  togo:  -  shcho  vin
spivaº?
   - Posluhajmo, - kazhu, - to j pochuºmo... Hodim blizhche.
   - Cit'! Postrivaj! - shepoche meni.
   Stala za kushch ta j sluha. Sluhayu j ya.
   CHajchenko obrublyuvav gilki z  zvalenogo  dereva,  i  krug  jogo  zrubane
derev'ya i pen'ki svizhi; nad nim yasneº ta holodneº nebo, grajlive  sonechko.
Nedbalo vin svoºyu sokiroyu bliskuchoyu cyukav, - zadumavsya sam tyazhko i tiho  i
sumno spivav.
   Otaka bula jogo pisnya:
   Spivav vin, shcho lyubiv  kolis'  shchiro  ta  virno,  a  jomu  zrada  stalas'
nespodivana, - i vzhe povik neshchaslivij vin zhitime; kohayut'  inshi  -  ta  do
inshih serce vzhe ne prilyazhe, do nikogo:
   Hoch yaka laskava, yaka chornobriva,
   Ta ne bude tak, yak pershaya, mila!
   - YAkih se ti pisen' spivaºsh? - pokrikne  krikom  Katrya,  nache  sebe  ne
pam'yatayuchi.
   Vin izdrignuvsya; shviden'ko vhopivs', kinuv sokiru, vzyav Katryu za  ruku,
- znov pustiv i znov sokiru pidnyav.
   - Spasibi, - kazhe, - spasibi, shcho prijshla, a ya ne spodivavsya...
   - Bozhe milij! YAko¿ zh smutno¿ ti spivav! YAku ti milu zgaduvav? Bula vzhe,
libon', persha, a ya - druga?
   Vin tak nibi trohi izmishavsya...
   - Luchche, - odmovlyaºt'sya, - luchche pozhaluj mene, moya ribon'ko!
   Vona rum'yancem usya zakrasilasya, yak te slovo pochula,  -  vona  use  svoº
gore zabula...
   - Ni, - kazhe, - ya znayu, shcho ti mene virno lyubish, a ya til'ki pozhartuvala,
- zbach meni te... Ta j znovu pereskokom:
   - A nashcho tako¿ smutno¿ spivav? Proti chogo spivav tako¿?
   Todi vzhe ya z-za kushcha ozvalas':
   - CHi zabula, - kazhu, - golubon'ko-gurkotlivochko, chogo bigla syudi?
   - Oj, liho zh moº velikeº! Neshchastya moº!
   - SHCHo ti kazhesh? - pita ¿¿ CHajchenko, vklonivshis' meni. Usi mi posidali na
prikornyu.
   - Bat'ko za tebe dati mene ne hoche!
   - Maº drugogo zyatya do ruki?.. Kogo se? - pita vin, ta chudno meni te, shcho
pita vin ni veselo, ni zhurno, nache za hlibsil' podyaku skladaº.
   - Kogos' tam dumaº na moº bezgolov'ya! - govorit' Katrya, zaplakavshi.
   - Vzhe zyat' narekovanij! - kazhe todi CHajchenko. -  Ot  vono  shcho!  Krashchogo
znajshli! Nichim vtishatis' ta j narikati ni na shcho; darmo zh z  suho¿  krinici
vodu brat'...
   Mabut', za dosadu jomu stalo, shcho trohi mov znevazhenij zostavsya...  usta
stisnuv i golovu pidnyav gordo, i ochi bliskonuli... Ta vse  te  pota¿vshi  u
sobi, nibi z upokoºm pomalu ustaº...
   - A tobi zh yak? Ti shcho dumaºsh? - pita Katri.
   - Nashcho pitaºsh? Nashcho moº serce kraºsh? - odkazhe vona.
   - Ta hto vas zna, hto j rozbere! - promoviv CHajchenko girko: - pokohaºte
vranci, zabudete vvecheri!
   Zaridala-zaplakala Katrya, a ya proti jogo golovoyu hitayu.
   Vin todi uzyav ¿¿ za ruku.
   - Ne plach! SHCHe ti moloda, shche tvoya dolya tebe dozhidaº!
   - YAk? Bez tebe? Hiba zh ti kogo shche pokohaºsh? To ti j shchaslivij  z  drugoyu
budesh?
   - Vzhe meni ne bulo togo shchastya odviku, ta j  povik  ne  bude!..  Proshchaj,
divchino! Buvaj zdorova j shchasliva!
   - Ta shcho se vi, - govoryu ya, - ta vi zh syad'te porad'tesya: yak jogo, shcho tut
robiti, yak zapobigti? Mozhe, shche j ni za shcho bude na dolyu  narikati.  Sidajte
lish!
   Voni sluhnyanen'ko kolo mene posidali; vin sumno divivs',  vona  zh  nache
usi shlyahi pogubila, til'ki use do jogo blizhche gornulasya.
   Ot i stali mi raditis'.
   - Ne treba bat'kovi dokuchati sliz'mi, - kazhu. - Ne treba teper do  jogo
j pristupati.
   CHajchenko us'ogo dosluhaº sklavshi ruki.
   - YA bat'kovi do nig upadu, - nahvalyaºt'sya Katrya, posluhavshi mogo  slova
rozumnogo. - YAk ne viddast' mene bat'ko za tebe, ya vmru!
   - Ti j do nig zazhdi upadati, - movlyu ¿j, - i vmirati zazhdi: mozhe, shche  j
tak peremezhenit'sya; a poki shcho, - kazhu, - ne zajmaj bat'ka, nehaj  vin  sam
trohi vgamuºt'sya.
   - Ta yakovo zh otakechki j ne znati - chi meni zhiti u sviti,  chi  lezhati  u
domovini? Oj liho moº! Liho moº!
   - A ti dumala! Se vono,  zhittya  lyuds'ke,  se  vono  j  e:  terpi-terpi,
nadijs' ta spodivajsya, - vivodzhu Katri.
   - Abo shche j spodivanku pokin' ta zhivi sobi tak, yak bez ne¿  zhivet'sya!  -
dodav CHajchenko. Znav, bachte, parubok poradoyu vtishiti...
   - Rozumnij ne stratit' nadi¿, - ya jomu: - treba spodivatis', zhivshi...
   -  Poki  ne  zradyat',  -  znov  mostit'  vin.  A  Katrya  todi  do  jogo
prigornulasya.
   - O, - kazhe, - otse ya tebe zradzhu?
   Azh i vin na take lyube slovechko vsmihnuvs'.
   - A nam pora dodomu,  -  nagaduyu,  -  shchob  chasom  ne  nazhiti  nam  sobi
lishen'ka!
   - Idi, Himo, golubochko! - govorit' Katrya. - YA os' til'ki shche  dva  slova
skazhu, ya tebe nazdozhenu.
   A sama mene vivodit' na stezhechku... YA pishla... SHCHo j kazati!  YA  shche  pid
gaºm chimalu godinku trivala tih dvoh sliv... Ta vzhe dobre j  te  meni,  shcho
vona prijshla troshki spokijnisha i veselishaya.
   Dopali krinici  ta  borzhij,  spovnivshi  vidra,  dodomu  pobralis'.  Nas
perestriv bat'ko.
   - A do yako¿ se krinici hodili? - spitav.
   - Mi shche j progulyalisya sobi trohi, - odkazuyu jomu. Vin podivivs' meni  v
vichi j podivivs' na dochku... A v dochki sl'ozi hvilyuyut'...
   - Baten'ko! - promovila.
   I pishov sobi, nache vin ne zavvazhiv i ne chuv slova ¿¿ blagashchogo...

   VII

   CHas ide, minaºt'sya; mi zhdemo  sobi  krashchogo,  bidkaºmos',  strahaºmos'.
Bat'ko ne zgaduº za CHajchenka.
   Znyala zh buchu Pilipiha, yak viznalas' bat'kova podiya...
   - YAk, - kazhe, - yak! Ta chi zh ti ne ridna mati svo¿j  ditini?  CHi  ne  ti
strazhdala, chi ne ti ¿¿ zgoduvala? Nehaj bi tak  mene  hto  zastuvav  pered
mo¿m dityam! YA - mati, vil'no meni ¿¿ za kogo hotya viddati, chi za pana,  chi
za najmita, za togo, hto meni do vpodobi.
   Ta azh todi vona posvarilas' z nashoyu matir'yu i dovgo do nas ne hodila.
   A na seli vesillya ladyat'sya ta ladyat'sya; prihodyat' do  nas,  zaproshuyut'.
Ne gulyanki u Katri v golovi, ta hodit',  -  nadiya,  bach,  taka:  jogo  tam
pobachit'.
   Si¿ oseni i bat'ko nash na vsih vesillyah gulyav... Pomichayu ya, shcho CHajchenko
stav bil'she do Katri pripadati:  to  bulo  poperid  vona  jogo  shuka-shuka,
poki-to vin uyavit'sya, a to vzhe sam vin i¿ ochima nazorit' mizh  divchatami  i
vmisne todi do ne¿ gornet'sya, yak starij bat'ko tut bude, - yak bi jogo volyu
mav nehtuvati.
   "Golube, golube! - dumayu, - s'ogo tobi ne peretenetiti tak, -  shkoda  j
zahodu!.."
   Nu, bat'ko nichogo sobi, - til'ki divit'sya - ne  na  CHajchenka,  a  cherez
jogo golovu, zgori...
   A CHajchiha j nasha mati sidyat', ot mov ti golubki sivi, shcho bachat', yak  ¿h
gnizdechko roznoshayut'...
   Na odnomu vesilli CHajchenko vzhe nadto vsmilivs':  od  Katri  malo  shcho  i
odstupaº... Mati vzhe u takij trivozi bula, shcho zabula j molodih privitati.
   Persh usih gostej nash bat'ko pobravs' dodomu i nam zveliv shodit'; a  shche
same gulyannya; sami tanci... pishli mi dodomu; pishla Katrya plachuchi.
   - Ne plach, Katre! SHCHo pomozhet'sya? - vmovlyayu.
   - To shcho? YA plachu, a vse ya shchasliva! SHCHasliva, shchasliva! Vin mene lyubit', i
ya jogo lyubitimu, poki mogo zhittya... nehaj bat'ko  znaº!  Hoch  goryuyu,  -  ya
shchasliva - nehaj i te znae!
   - Katre! Krashche bude, yak bat'ka ne gniviti; luchche, koli b YAkiv  tihen'ko
obhodiv kolo jogo. A to zh yakij talan vam bude, yak bat'ko ne  zglyanet'sya...
Uvazhaj, yaka mati smutna, ta j u yakij vona trivozi... Ne gornis' ti vzhe tak
do jogo - i divchata smiyatimut'sya z tebe.
   - Nehaj smiyut'sya! YA jogo lyublyu! YA shchasliva!
   - A yak bat'ko obrazivsya, - yak ne pustit' bil'sh po vesillyah hoditi -  de
todi YAkova pobachish? Uranci vijti zaboronyaº, uvecheri sam dveri zamikaº...
   Obsipalasya vona sliz'mi shche dribnishimi.
   - A taki ya shchasliva, - promovila. - ¿j zhe bogu moºmu, shchasliva!
   Peregodom znov nas na vesillya prohali. Mozhe, j ne pustiv bi bat'ko, dak
rodichi. Idemo tudi usi vkupi, ta azh nas ulicya shiroka  tisne...  Prihodimo.
Zirk-zirk po hati, po kimnati, po usih kutkah i zakutkah - bigma CHajchenka.
   - SHCHe rano, shche vin prijde! - kazhe Katrya. ZHdemo ta dozhidaºmo - nema.  Vzhe
pizno ustupila stara CHajchiha. Katrya til'ki ¿¿ zuspila, uraz opinilas' bilya
svoº¿ mami: znaº, shcho CHajchiha vzhe ne mine. CHi CHajchiha  ne  obachila  -  sila
vona sobi oddalik. Nasha mati sama do ne¿ dobralas' - sila. Sidyat'  movchki.
I CHajchiha i nasha mati nespokijni, bachu. Ot mov i hochut' spitatis',  ta  ne
zvazhut'sya; hochut' govoriti, ta ne zmirkuyut'sya. A  Katrya  tak  i  kipit'  u
pidzhodi   tomu.   Znaº   te   nasha   matusya,    -divit'sya    na    CHajchihu
lyuben'ko-zhalibnen'ko, a CHajchiha na svij poyas doglyadaºt'sya ta j kazhe:
   - YAki to teperki poyasi tchut', moya golubko!..
   - CHomu vin ne prijshov? CHomu? - vimovila Katrya sama, materi ne dozhidayuchi
- svoº¿, - chuzho¿ ne soromlyachis',
   - Katre! - doriknula mati. - Oh! moya ditino!
   A Katrya j ne chuº:
   - CHomu ne prijshov? CHomu jogo nema?
   - Ne znayu, ne znayu, moya kraso! Vin kazav meni -  bude...  :  a  nema!..
Mabut', pritichina yaka... ya jogo pospitayu... ya tobi skazhu...
   Taken'ki  stara   CHajchiha   slovami   mishaºt'sya,   i   zupinyaºt'sya,   i
perehoplyuºt'sya - shcho 'tse take?
   Dali vzhe kazhe, shcho YAkiv dozhidav yakogos' cholovika do sebe, -  yakis'  voli
na sprodazh nahodyat'sya... togo vin i ne prijshov, mabut'.
   Nevzabari vona pohvatilas' dodomu i pishla.
   Mi shche bulo po vesillyah, a CHajchenka - yak pijma ponyala -  nema,  nide  ne
buvaº. Mati jogo hodit', i - to vona skazhe, shcho vin nezduzhaº,  to  skazhe  -
doma jogo nema. Sama vona zhurna duzhe, a Katryu vgovoryaº:
   - Ne pechaljsya,  ditino,  ne  pochalisya!  Perejde  liha  godina,  i  gore
perebudet'sya, to j poberetes'!
   Mati tezh Katryu svoyu zhaluº:
   - Luchche, donyu, yak vin ne  popadaºt'sya  bat'kovi  na  ochi  -  bat'ko  ne
gnivit'sya, - a tam, mozhe, gospod' dast', starij mij i pogodit'sya.
   - Nehaj zhe ya jogo pobachu hoch na malu hvilinochku,  -  blagala  Katrya,  -
nehaj vin hoch selom projde, a ya podivlyus' na jogo zdaleka!
   - Zazhdi, zazhdi, ne mozhna! - odmagalasya CHajchiha.
   - Zazhdi, zazhdi, ne mozhna, - prosit' mati. Katrya hoch smutuº, hoch  plache,
a sluha - spodivaºt'sya dobra ishche...
   Odnogo dnya uvijshov starij u hatu veselij:
   -CHi ne bude snigu, - kazhe, - tam taki bili hmari draglyut'.
   Stara, divlyachis' na jogo,nasmililas':
   - A shcho, mij golube, - vimovlyaº lyuben'ko, - shcho ti bachiv? SHCHo chuv?
   - A shcho ya chuv? Nashu Katryu svatayut'.
   Tim slovom spolohnuv nas usih: hto sidiv -  shopivsya;  hto  stoyav  -  u
kutochok gornuvs'...
   - A hto zh svataº? Kogo nam gospod' nosila? - pitaº  mati,  ledve  golos
zvodyachi. Katrya bilo zbilila.
   - A starij SHelyah za svogo sina Dmitra svataº. Se zhenih! Se ne  lichozir,
ne projdisvit yakij-nebud', se hazya¿n dobrij, shcho  z  sribnogo  kubka  svo¿h
gostej pochastuº.
   - SHCHo z tih kubkiv, yak povni sliz! - movit' mati.
   - Gm! - Bil'she ne skazav nichogo, til'ki pridivivsya na ne¿ pil'no.  Vona
sl'ozi svo¿ nishkom vtirala - hovala.
   - YA sobi b krashchogo zyatya sam ne shukav, - znov  bat'ko  ozvavsya;  nasunuv
shapku ta j z hati vijshov.
   Mati usi dumki priplakali: "SHCHo jogo robiti i shcho jogo chiniti!"
   Katrya azh bili ruki lamle...
   YAk na tu zh penyu - i stara CHajchiha ne zavidaº nas, i Pilipiha serdit'sya:
nikomu poradi dati, nikomu rozvazhiti... A togo lyubogo yak zapav slid, to  j
zapav...
   Mati pochali buli Katryu umovlyati:
   - Pokoris' bat'kovi, donyu, pokoris', ditya moº!
   - I vi vzhe, mamo?.. Beztalannyachko zh moº!.. - pobivaºt'sya Katrya...
   - Donechko mila! Kogo zh liho mine? ZHivshi u  sviti,  jogo  ne  vtechesh,  -
kozhne odbuva...  SHCHo  zh  yak  ti  bat'kovo¿  laski  odpadesh,  a  toj,  mozhe,
odcuraºt'sya...
   - Vin odcuraºt'sya? Mozhe, i ya jogo zanedbayu! - Ta j zasmiyalasya... Hotila
ya ¿j todi skazati, shcho vzhe j teper trohi na te pohodilo, shcho vin  curaºt'sya,
ta zhalko meni ¿¿ stalo... I mati za se bil'sh nichogo ne zmovila, - zithnula
vazhen'ko ta j stala znov ¿¿ prohati: "Koris', donyu, bat'kovi!" - "Nehaj zhe
ya luchche vmru!" YAk mati ne plakali pered neyu:  "Abo  ya  vmru,  abo  za  nim
budu!"
   Davnen'ko mi vzhe Marusyu ne bachili to za gorem svo¿m, to za svarkoyu tiºyu
mezhi starimi, ta j Marusya nache hovalasya: z hati slive ne vihodila.
   - Hodim, - kazhu Katri, - hodim do Marusi, shcho nam, shcho stari  posvarilis'
- mi togo ne znaºmo; mi sobi z neyu utrijzi poradimos'.
   Marusya sidit' - shiº; udovi ne bulo doma.
   - Marusyu! Marusyu! - govorit' Katrya, -  prijshla  ya  do  tebe  svoyu  tugu
rozdiliti, ta znayu, shcho j ti mene osudish, yak moº slovo pochuºsh!
   - Syad', Katre, ta rozkazhi, - kazhe Marusya.
   - Bat'ko mene za jogo ne  daº,  -  znaºsh?  Za  nelyuba  mene  vzhe  teper
pribiraº. A ya, Marusen'ko, hoch i bat'ka j matir to ya dlya jogo pokinula b -
ne pozhalila... SHCHo meni tse? Nehaj skazhe - ya za ¿m na kraj svitu pidu! Pidu
ta j ne oglyanus' razu! Meni nichogo ne treba: nehaj  inshim  rozkoshi,  inshim
nehaj dostatki, - meni nehaj zhittya iz nim vkupi!
   Ne zvodyachi ochej, promovila Marusya:
   - Bozhe vam pomozhi, Katre! Zumilasya zh ya!
   - Marusyu! - pokliknu. - Se ti? Taya pokirliva?..
   - Golubko moya! Sestrice! - obijmaº ¿¿  Katrya  ridayuchi.  -  Ti  mene  ne
sudish?
   - Za shcho? - stiha pitaº Marusya. - A ti zh jogo lyubish?
   - Tak lyublyu, shcho j ne vimovlyu! A na mene usi napadayut'sya! Hochut', shchob  ya
jogo pokinula! Maruse! YAkbi ti lyubila?
   - YA b ne pokinula.
   YA vse chuyu, ta viri ne jmu.
   - Maruse? CHi se ti govorish? - kazhu. - A mati tvoya yakbi pochula?
   - A shcho zh? YAkbi ya lyubila, to vzhe meni nichogo ne strashno i nikogo b ya  ne
boyalasya - til'ki togo, kogo lyubila...
   - Ti moº serce rozveselila, Marusechko! - dyakuº Katrya. - Duzhe  vzhe  meni
bulo vazhko... hoch mene nihto ne pereumit', ta slova ti¿  mene  obrazhali...
Spasibi tobi, Marusen'ko, galon'ko!
   Marusya ¿j osmihnulasya.
   - Ni za vishcho dyakuvati, - zgomonila: - ya pravdu svoyu tobi kazhu.

   VIII

   U pershu zh taki nedilyu po s'omu do nas svati v hatu od SHelyaha. Prijnyali,
poshanuvali. Dyakuº za lasku mati, tugu  svoyu  ta  zhurbu  peremagayuchi,  -  a
bat'ko govorit':
   - YA sobi krashchogo  zyatya  ne  zhadayu,  panove  laskavi!  Ta  treba  ditini
zapitati.
   Viklikali Katryu.
   - Katren'ko! - kazhu ¿j tiho, - rozdumajsya dobre! - Vona mov i  ne  chuº.
Ustupila do hati bila, a smila, neobornaya - hoch tut vmirati.
   Pitaº v ne¿ bat'ko: chi pide za Dmitra SHelyaha? Ta pita vin yaksya  laskavo
i grizno...
   - YA parubku gan'bi ne dayu i piti ne pidu! - odkazala, Katrya  chisto,  yak
vispivala.
   Poklonilisya svati, -  tiho  ta  gordo  get'  vijshli  z  hati...  Mi  ne
voruhnemos'; Katrya sto¿t'... Bat'ko ne promoviv slova,  vijshov  i  sobi  z
hati...
   Plache mati, ochej ne sushachi. Starij ne vpominaºt'sya  pro  svatannya,  mov
jogo ne bulo; a nas nache ne bachit' pered sebe: hto uvijde - ne oglyanet'sya;
hto ozvet'sya - ne sluhaº.
   A CHajchenka togo nema ta j nema!.. I materi jogo ne vidno...  Vzhe  Katrya
sama do ¿h bigti zarivalasya - dak mati vpinyala.
   - Koli vzhe ti mene ne posluhaºsh, donyu, to bog iz toboyu: robi  todi,  yak
ti sama znaºsh, a ya vzhe bat'ka ne prositimu.
   - Dobre, dobre, mamo! Pokin'te mene, zanedbajte...  Til'ki  pustit'  do
nogo!..
   - Ni, ne pushchu, donyu! YA tobi  na  porozi  stanu,  ne  popushchu  jti!..  Ne
godit'sya!
   - YA vtechu od vas! - ozivaºt'sya Katrya. - YA abo vtoplyusya,  aboshcho!  YA  tak
zhiti ne zdoliyu!..
   - A vin zhe yak? - inkoli spita ¿¿ Marusya, sluhayuchi togo narikannya.  -  A
yak ti jogo zazhurish?.. Te svoº gore ti ne pesti tak; yakovo jomu  teperen'ki
- ti ne pomislyaºsh... Ti dlya jogo peretrivaj use, poki bat'ka vblagaºsh.
   - Ta koli b zhe hoch na jogo glyanula! Hoch do jogo promovila! Nehaj til'ki
b skazav, shcho meni robiti! Nehaj vin mene v ogon' poshle - ya pidu... CHomu  zh
bo vin ne jde i dosi! Hiba vin mene pokine?
   - Koli ne jde, to, mabut', tak treba, Katre! A ti vtihomirsya ta  zhdi...
Ta, mozhe, maºsh shcho jomu perekazati, zaraz negajno... Perekazhi cherez mene: ya
hoch i shodzhu do ¿h.
   - Ti?.. A mati tvoya ne pustit' tebe?
   - Pidu. Govori, - shcho skazati?
   - Ti skazhi - shcho ya propadayu, shcho zhivaya ginu!
   - I nashcho otake jomu govoriti? Luchche nehaj vin pochuº, shcho ti  jogo  virno
lyubish, shcho ti jogo budesh dozhidati, shcho budesh bat'ka blagati...
   - Nehaj bi vin znav, yaku ya muku terplyu! Skazhi jomu, shchob use vin  kidav,
shchob ishov mene odvidati... bat'ko ne znatime...  a  hoch  doznaºt'sya,  girsh,
mabut', vzhe ne bude...
   - Nashcho take kazati, Katre? - znov ¿j Marusya. - Hiba zh  jomu  j  tak  ne
vazhko?
   - Nu, hoch skazhi, shcho tak ya jogo kohayu, yak svoyu dushu; shcho ya zhuryusya...
   Togo zh taki dnya Marusya kazhe:
   - Pidu ya, mamo, u Lyubchiki!
   Pilipiha duzhe podivuvala, da ne boronila...  Vzhe  yak  Marusya  vihodila,
ubravshis', - vona zapitala:
   - CHogo se ti u Lyubchiki?
   - Pidu, mamo, progulyayusya.
   -  Idi,  donyu.  -  Sama  ¿¿  za  vorota  provela  ta  todi  vzhe  uslid,
shamenulas', pokriknula: - Ne baris' dovgo, Maruse!
   A Katrya, skoro viprovodila Marusyu za slobodu, to vzhe j zhdat'  pochala  -
koli prijde; perejnyali mi ¿¿ shche na dorozi.
   - A shcho? Bachila? Bude? SHCHo kazav? Koli?
   - Treba tobi, Katre, shche potrivati... - kazhe Marusya.
   - Vzhe nesila moya trivati! Tak vin ne prijde? Poshcho zh i hodila? CHomu  vin
ne prijde? SHCHo kazav?
   - Duzhe vin pechalovitij shchos', - govorit' Marusya.
   -Pechalovitij? - pokrikne Katrya. - Kohanij mij! -  Sama  tak  sliz'mi  j
rozlilasya.
   - YA pidu do jogo sama, - pidu - hoch nehaj mene potim kivu zamuchat', - ya
pidu!
   - Vin veliv, shchob ti ne prihodila...
   - Ne prihodila? YAk to ne prihodila? To ti,  mabut',  vchula!  Hiba  b  ya
teper zvazhilas' na jogo skazati, ob ne prihodiv, hoch bi j smert'  meni  za
plechima po omu?
   - Prosiv tebe ne prihoditi, Katre;  a  ti,  yak  jogo  lyubish  virno,  to
posluhaºsh.
   - Avzhezh ya jogo posluhayu!..
   I dovgo vona po tomu slovi svoºmu plakala - sidyachi kraj dorogi.
   Til'ki bachu, Marusya shchos' tak yak ne domovlyaº: to u zemlyu  ochi  spustit',
to shchos' u dumci maº sobi... YAk viluchilasya  meni  godinka,  nishkom  pobigla
sama do ne¿.
   - Maruse! - kazhu, - shchos' meni toj CHajchenko ne peven!
   - YAk to? - pitaº.
   - Ne lyubit' vin Katri shchiro! CHi ya zh ne pravdu kazhu? Govori!
   - Ta ya ne znayu, Himo! - odkazhe meni, rozdumuyuchis'.
   - A ya dak znayu, shcho ti Katri rozkazala ne vse. Azhe ne vse?
   - Ni, ne vse.
   - Kazhi zh meni use.
   - Ta nichogo, Himo! YA shcho tam chula, od Katri ne pota¿la,  j  se,  bach,  v
mene mo¿ dumki...
   - Darma! Rozkazhi ti¿ dumki svo¿!
   - Ot, prijshla ya tudi, - rozkazuº, - mene strila jogo  mati,  ta  smutna
taka, gospodi milij! A yak ya skazala,  chogo  ya  prijshla  -  vona  zaplakala
sil'ne... Nichogo j ne odmovlyala vona na mo¿ slova, til'ki  use  plakala...
Ustupiv i  vin  u  hatu...  Des'  vin,  Himo,  sam  u  velikih  mislyah,  u
skorboti... Tak zmarniv na vidu... YA govoryu, shcho mene Katrya  prisilaº  -  i
zdalosya meni, - chi to tak, mozhe, zdalosya, - shcho vin, pochuvshi, ne obradiv...
Ne kazhe meni svogo slova, ne pita mene... Todi vzhe ya sama use  perekazala,
i shcho Katrya hotila sama do jogo prijti; a vin zaraz  pohopivsya:  "Nehaj  ne
prihodit' vona, skazhit' ¿j, bud' laska, -  nehaj  vona  ne  prihodit'!"  -
Vklonivsya meni ta j z hati pishov...
   - A stara? - pitayu.
   - Postoyala ya trohi ta j berusya jti dodomu;  todi  vona  meni,  plachuchi,
zagovorila: "Divchino-lastivko! - kazhe, - velika tuga na  moºmu  serden'ku,
ta, mozhe, shche dolya na nas izglyanet'sya... perekazhi 'tse Katri - shchob vona tak
ne vbivalasya; shche, mozhe, use na dobre vijde..." Ta ya j pishla...
   - SHCHo 'tse tam u ¿h - tajnosti? SHCHos'  nepevno...  CHi  ne  dovesti  s'ogo
Katri?
   - Ta shcho zh mi ¿j dovoditi maºmo, koli  ne  znaºm  sami  garazd,  -  kazhe
Marusya.
   Ta ya vzhe znala, shcho CHajchenko ne lyubit'  shchiro  Katri;  nehaj  zhe  j  vona
vidaº. Kolis'-taki sya pravda spravdit'sya, - luchche nehaj teper.  Skazhu  ¿j,
ta j godi! A chi pojme zh viri vona meni? Ta j chim meni dovesti? I  yak  todi
vona prijme?.. YAkbi na mene, to pravda girkaya  krashche  krivdi  solodko¿,  -
vono j zdorovish do togo, - ta ne vsi zh bo taku vdachu mayut'.
   Dumala ya j peredumuvala dovgen'ko sobi... Ni, taki ya ¿j skazhu!.. YA taku
chasinku vigadala, yak vona ne plakala, a vzhe po sl'ozah, vtomivshisya, sidila
sobi tiho.
   - Katre! - kazhu ¿j. - CHi ti znaºsh pevno, shcho YAkiv tebe lyubit'?
   Vona glyanula na mene, yak na ditinu malu - osmihnulas'.
   - A shcho, - kazhu-taki, - yak vin tebe ta pokine?
   Vona shche veselish do mene zasmiyalas'.
   - Ti shche nichogo ne rozumiºsh! - promovila.
   - Mozhe, rozumiyu krashche, nizh ti, - govoryu  ¿j,  -  zboku  use  vbachaºt'sya
vidnishe!
   Zvodzhu na ochi ¿j chimalo takih, shcho lyubili, ta j pokinuli; shcho pokinuli ta
shche j nasmiyalisya; inshi vishukuyut' togo kohannya tak, abi zamutit'sya;  a  º  j
taki, shcho vimagayut' shchirosti, ne skazhi dlya togo til'ki, shchob zostaviti  povik
neshchaslivimi  jmovirnih!..  Use  svitove  ya  ¿j   dovodzhu   garno,   berusya
rozsudlivo, yak moguchi, - ta shkoda mogo  rozumu  klopitnogo!  YAk  hto  kogo
lyubit', to lyubivij - i najkrashchij u sviti, i vse vzhe  dobro  vid  jogo.  Ne
dumki nam, shcho robit' vin, yak i inshi lyudi, - ne garazd; a  taka  dumka,  shcho
nehaj lyudi jogo robom roblyat',  to  use  dobre  bude.  Tak-to  meni  Katrya
odmovlyala, shcho ¿j rozkazhu - yaku zradu - vona j odmovit': ya b i zrodu takogo
ne kohala parubka!
   - A chomu tvij YAkiv sam ne jde i ne hoche, shchob ti  prihodila?  CHomu  jogo
mati hoch ne navidaºt'sya?
   - Se vin znaº; vin meni skazhe.
   YA vzhe todi i dovoditi ¿j, i govoriti godi. Koli b vona hoch rozserdilas'
za shcho-nebud', a to prijmaº mo¿ rechi tak, nache ya ¿j kazhu, shcho CHajchenko ptah,
a ne parubok, - i z mene shche vona smiºt'sya: nichogo ne rozumiºsh!
   U hati u nas nesoglaska, sum.  Bat'ko  hmurij  hodit',  mati  plache  ta
zhurit'sya... Katrya za svoºyu tugoyu ta  za  kohannyam,  to  j  ne  zvazhala  na
materinu zhurbu.
   - Matusyu! Godi vam plakati! Abo vi Katri ne poturajte,  abo  ne  plachte
vzhe!
   - Vam, skorim otakim, luchche u sviti, - odkazhe smutno, - vi sobi yak  vzhe
pokladete - "tak bude!" - ta j vedete do togo. A ya, neshchasliva, ya ne  znayu,
shcho meni persh diyati: ne garno Katri poturati, ta zhalko i  vpinyat'  -  yak  ya
zgadayu, yak vona, moya golubka, pobivaºt'sya! Himo, moya ditino!  Hto  jogo  j
zna, shcho tut i krashche! Tut Katrya moya gine, a tut  cholovik  skipaºt'sya  proti
mene, - vzhe j na ochi ne hoche prijmati...
   Okrim SHelyaha, nihto shche Katri ne svatav; a SHelyah, togo zh taki tizhnya,  yak
Katrya ¿m zgorduvala, zasvatav  drugu  divchinu  ta  j  odruzhivs'.  Ta  bulo
pribere svoyu molodu zhinku, mov  tuyu  kramarku  bagatu,  -  tam-to  namista
dorogogo, tamto dukachiv; a sama zhinka manen'ka, korotesen'ka, ta azh  pihche
pid timi ubrannyami, - a vin use ¿¿ mimo nashih vikon u  svyato  provodit'  -
sam u takij shapci, yak resheto, u poyasi shovkovomu, chervonomu, shcho  azh  ochi  v
sebe bere. Ide ta poverh nasho¿ hati poglyadaº: "shcho ce  take  sto¿t',  shcho  ya
jogo dobre ne bachu?" - takim, bulo, poglyadom poglyadaº.
   Pizno pid visen' togo roku pobravsya nash bat'ko u  dorogu.  YAk  vihodiv:
"buvajte zdorovi!" promoviv usim nam za gurt ta j pishov... Mi za ¿m  idemo
provoditi jogo za slobodu. Stali mati girko plakati, - vin trohi zupinivs'
i govorit':
   - Vi sobi robit' yak znaºte; kohajtesya, koli vhitni, -  a  ya  na  svoºmu
slovi stanu: ya za CHajchenka dochki ne 'ddam, poki zhiv.  Buvajte  zdorovi!  -
Pidnyav proti nas shapku ta j pishov dorogoyu, - a  mi  uslid  jogo  divimos',
sto¿mo, yak holodom pribiti.
   - Katre! Katre! Ditino moya! - vimovila mati:  -  v  yaku  se  godinu  ti
zakohalasya! Gospodi svite! Pishov, ledve poproshchavsya -  koli  se  buvalo?  -
Divilasya za bat'kom, vilivayuchi sl'ozi, a vin use dali ta j za goru zajshov,
til'ki shche chuli, yak gukav: "Gej! gej!"
   SHCHe dosluhalisya - stoyali, ta vzhe tiho - dodomu todi povertali:
   - Katre! - pitaº mati. - CHogo zadumalasya?
   - YA hochu YAkova bachiti!
   - Oj, ditino moya! CHi ne chula, shcho bat'ko kazav?
   - YA hochu YAkova bachiti!
   Ne tuzhila vona, ne plakala i na vse, shcho ¿¿ prohala mati, i zupinyala,  i
zhaluvala - na vse vona odmovlyala:
   "YA hochu YAkova bachiti!"

   IX

   - Katre! - govorit' mati, - nehaj ya luchche sama pidu tudi, - sama za vse
rozvidayu...
   - Ni, mamo, ni! CHi taki vi sami ne bachite, shcho meni ne do zhdankiv, ne do
obitnic'... Ne zboronyajte meni, mamo! YA ne posluhayu vas... ya neshchasliva - ya
na vse pidu...
   Pobralisya mi u Lyubchiki, ne gayavshi chasu. Nam vazhko bulo, a Katryu  obnyala
yakas' radist' bozhevil'na: use vona pozgaduvala  i  balakala  ne  stihayuchi.
Spom'yanula, yak mi buli na vhidchinah u CHajchenka, yak tancyuvala v  Bulaha  na
vesilli; prigadala znajomih divchat lyubchivs'kih i  parubkiv,  usi  zharti  i
vigadki veseli nashi, - ot nibito vona bula des' u tisnij zemnij nevoli, ta
se vizvolilasya, i znov jmet'sya ¿j na zhittya vesele i lyube, i  zabigaº  vona
vzhe dumkami pomanlivimi...
   Ustupili mi spervu do svoº¿ rodichki; zradili nam, prijmayut'. V  hati  u
¿h use tak, yak i bulo, tiho ta sumirno. CHolovik ¯¿ privitnij, sama  vesela
ta spokijna. Vin zhe sani ladna, vona kozhuhi peregledzhuº;  dobra  ¿m  osin'
bula, dobro¿ i zimi spodivayut'sya...  Zdorovij  velichennij  kit  murij,  na
sonci potyagayuchis', mrukaº  -  z  svogo  dobrogo  talanu;  voli  visokorogi
polovi¿ divlyat'sya z zagorodi u dvir povazhno; bili¿  gusi  pospishayut'sya  na
vodu z gori; a chornoryabi kachenyata, kryakayuchi, u dvir sadkom berut'sya;  kuri
riznoperi po vs'omu dvorishchu rozbrelisya, a  pivni  nevgomonni  kukurikayut',
misto vihvalyayut'sya. Sadok vzhe bezlistij, a ne pustij, dobilyayut'sya polotna,
rozsteleni po zemli, i nitki rozvishani po derevi; sushat'sya na sonci grushki
j yabluka na tichkah tonen'kih;  u  gorodi  gurki,  na  nasinnya  zostavleni,
zhovtiyut' ta garbuzi...
   Stali mati proshchatisya, bo vzhe Katrya davno kolo dverej stoyala, a  rodichka
prosit': pogulyajte shche v nas, ta pogulyajte!
   - Ta ya hochu shche CHajchihu navidati, - kazhe mati.
   - ¯¿ zh doma nemaº.
   - De zh vona? - spitali mi usi, a Katrya golosnish od usih.
   - A po¿hala u Hmelinci shche pozavchora, do sina.
   - A sin chogo tam?
   - Hto jogo znaº! Vin zhe davnen'ko vse tinyaºt'sya des'... Nashi lyudi  jogo
bachili vostannº u Hmelincyah, a se i mati do¿hala tudi do jogo; voni zh sami
z Hmelinciv, v ¿h tam yakis' rodichi...
   I hati bili, j hazya¿ mili - nemov pilom  pripali  po  tij  novinci  dlya
nas... Sluhaºmo, yak voni rozkazuyut' ta hvalyat'sya i zhittyam i lyud'mi; ta hto
zh ne zna, yak-to sluhati legki rechi beznapasnogo shchasnici, pri  svo¿j  lihij
godini? Se yak tyazhko  neduzhomu  pripadayut'  pahoshchi  vesnyani,  shcho  j  horoshe
dochuvati ¿h, i tomlyat' na umir...
   Pishli mi sobi dodomu, a Katrya zvertaº do CHajchenkovo¿ hati; shililasya na
tin i podivilas' u tihij ta pustij dvir, blida sama yak hustka.
   - Zavtra ya znov prijdu, - promovila, nache sama do sebe. Til'ki mi trohi
vijshli za selo, na perehresnij shlyah, navperejmi  nam  cholovik  vozom  ¿de,
voli poganyaº - zaraz Idi vpiznali Mihajla Ivanenka: yak  jogo  ne  piznati?
Duzhe buv bilyavij volosom, a zasmalenij vitrom, opalenij soncem - to  brovi
j us nache vapnom pojnyalisya. Do togo, visokogo zrostu, koshchavij, pohiplivij,
zhvavij... Sej Ivanenko napropale  zakohavsya  u  yarmarkah,  u  kupli  ta  v
prodazhi: chi zasivav pashnyu: "se povezu u yarmarok", chi  zhav,  chi  kosiv,  chi
vigodovuvav shcho: "bude chim poyarmarkuvati!"  CHasom  vin  bulo  j  vtratit'sya
zdorovo, a stanut' jomu te dovoditi:  "to  shcho,  shcho  vtrativsya!  abi  svizha
kopijka!" ZHinka jogo goryuvala za nim: yak odruzhivsya, to vin vzhe tretyu  hatu
se pereprodav. YAk nema jogo, to vse zhinka zhaliºt'sya  lyudyam:  "YAki  hatochki
buli pridbani, yaki slavni - posproduvav; teper oporyadzhayu syu hatu, ta j syu,
mabut', prodast'; mene ne zhaluº, lit  mo¿h  yae  vvazhuº!"  A  yak  vin  doma
gostyuº, to znov vona, yak ne zhada posvaritisya -  ne  mozhna  iz  nim  svarku
zachepiti. Vin ¿j priveze i ochipok, i serezhki, i hustku zavsidi;  vin  svoyu
kuplyu tak krasno pokazhe, a prodast' - dobre, taken'ki slovom pered  zhinkoyu
priminit'sya, takogo ¿j  novinok  narozkazuº,  -  a  bula  zhinka  cikava  z
cikavih, - shcho vona jogo sluhaº ta j zasluhaºt'sya, - ta todi  tuman  spade,
yak vzhe vin znov z domu vihopit'sya kudi u yarmarok.
   - Zvidki bog nese? - pita mati Ivanenka...
   - Z yakogo yarmarku? - kazhu.
   Katrya ide poperedu,  ne  sluha,  til'ki  vklonilas'  Ivanenkovi,  mayuchi
zvichaj.
   - A se, - kazhe, - buv u Zajchikah, buv u Lebedivci; u Hmelincyah buv...
   - Des'-to yarmarok dobrij u Hmelincyah, - perehopila mati, - ot i CHajchiha
tudi po¿hala, - ne bachili ¿¿?
   - De to vzhe ne bachiv? Hodit' i vona po yarmarku, mov groshi zagubila.
   - CHogo zh ee tak? Tam zhe voni z sinom?
   - A sin hodit', yak probu rozum  zagubiv.  A  garna  udova  veseliº,  shcho
zagublene znajshla.
   - YAka udova?
   - Horosha, moloda, svizha... Ot koli b takih ta sproduvati chi kuplyati,  -
buli b torgi, kazhu vam...
   - CHi ne znaºte, yak vona na im'ya prozivaºt'sya?
   - Vbachayuchi, -  kazhe,  -  divo  ta  ne  spitati,  zvidki  vzyalosya?  Vona
Ternichihoyu prozivaºt'sya.
   - CHi zh CHajchenko ¿¿ svatati hoche?
   - Tam ¿h, zal'otchikiv, bilya ne¿ takogo, shcho za den' ne  perevishaºsh;  hto
svataº, a hto viz'me - se to vzhe vona znaº.
   - Buvajte zdorovi!
   - SHCHasti bozhe!
   Katrya nichogo togo ne chula...
   - Bozhe mij, bozhe velikij! - promovlyala mati z zhalem, iduchi  dorogoyu.  -
Bozhe mij dobrij!
   Dumali-dumali, yak to  luchche  Katryu  zavistiti  pro  te,  shcho  chuli,  ta,
porivnyavshis', prosto usyu pravdu kazhemo. Mati plache ta vmovlyaº: "ne zhuris'"
ta prosit' "zabud'!".
   - Nashcho mene duriti? - govorit' Katrya z  smutkom.  Mi  prisyagaºmos',  shcho
chuli od Ivanenka.
   - Godi! Godi vzhe! - til'ki odmovlyaº.
   YAk u hatu uvijshla, pripala na lavi, shilivshis' na pokutnº vikonechko,  -
divit'sya ta dumaº; a tam yak zvelasya - blida, blida!
   - SHCHo tobi, Katren'ko, shcho tobi?
   - Nichogo! YA podumala: shcho yakbi tomu pravda bula, shcho vin inshu  pokohav...
ya til'ki podumala, ya viri ne jmu... i ne jnyatimu...
   Na drugij den' vona taki znov pishla u Lyubchiki; bula  i  na  tretij.  SHCHo
mati govorila, svarilasya - ne sluhala... use vona sobi dumala i  chasten'ko
na vidu blidla...
   Na zavtrij den' vona znov u Lyubchiki i na pozavtrij -  shchodnya  jde.  Koli
bulo ya za neyu pidu sobi - vona mene i ne zavvazhit'  nache;  a  zagovoryu  do
ne¿, "godi, godi!" - perehopit' mene... u Lyubchiki uvijde (ya vzhe  bulo  use
vedu ¿¿ popid gorodami, yak iz neyu, potajno), prijde do  CHajchenkovo¿  hati,
podivit'sya na dveri pozachinyuvani, na vtihlij dvir, posto¿t'  ta  j  dodomu
vertaºt'sya...

   H

   Odnogo ranku Katrya vzhe ubiralasya jti u Lyubchiki, koli  sama  CHajchiha  do
nas u hatu. Usi mi taken'ki do ne¿ j kinulisya..
   Sila stara na lavci, pitaº, shcho v nas, chi vse garazd, chi vse dobre. YA na
ne¿ divlyus' - zmarnila vona chogos' duzhe za toj chas, shcho mi ¿¿ ne bachili.
   - Ta ne tak-to dobre, - odkazuº mati, - yak bi serden'ko moº zhadalo!
   - A shcho starij kazhe pro ditok nashih? CHi vin koli nad nimi vlaskavit'sya?
   Katrya, shcho vse  kolo  ne¿  sidila  ta  trepetalas',  pri  cim  slovi  yak
kinet'sya, yak obhopit' ¿¿ rukami, yak zaridaº:
   - De vin? De YAkiv? - vimovila.
   Stara ¿¿ zhaluº, - govorit', shcho vin hutko bude do  ne¿,  shcho  zdorovij...
Mati vzyala Katryu za ruki, ya dala vodici...
   - Koli bude vin, skazhit' meni! - prosit' staru Katrya.
   - Ta zavtra b ranen'ko prijshov, koli b ne bat'ko tvij...
   - Nema bat'ka!
   - To ranen'ko prijde.
   - Zavtra ranen'ko! -  promovila  Katrya,  obnyala  golovu  svoyu  j  vazhko
zithnula.
   - A shcho zh bat'ko vam kazhe? - pita CHajchiha, - shcho kazhe vin?
   Todi ¿j mati use j rozkazali... YAk splesne CHajchiha rukami, yak zaplache!
   - Gospodi milij! Za shcho moºmu dityati shchastya nema!
   Mati, sama u sl'ozah, poglyadaº na svoyu Katryu ta promovlyaº:
   - Godi! SHCHo se vi!
   - Vzhe doviku bude dolya jogo girka! Se tak jomu porobleno! Ne bude  jomu
pari doviku! Ne bude jomu shchastya!
   Katrya shopilasya; mati ustala, usih yak hvileyu pribilo do CHajchihi.
   - YAk porobleno? Hto jomu porobiv?
   - A ta zh udova, te moº liho  pekuche!  -  kazhe  CHajchiha,  dribni  sl'ozi
vilivayuchi. - Ne sudiv gospod' nam poridnitis', ta  vi  meni  yak  najmilisha
rodina... Sluhajte zh us'ogo gorya mogo!
   - Znaºte, shcho spershu mi u Hmelincyah zhili i bula tam u nas v  seli  udova
prehorosha, pishna... Ternichihoyu zvali. Taka-to vzhe zhvava, govirka,  taka  -
shcho j letyuchi  slova  hapaº...  taka-to  do  kozhnogo  prikidchiva,  priladna,
lesna... YA taki shche uperve, yak ¿¿ pobachila, podumala: nepevni ochi  udovini!
Se zh serden'ko moº chulo!.. Odkoli zaznavsya iz neyu mij  YAkiv,  ni  do  chogo
stav parubok - ni  do  roboti,  ni  do  gospodarstva,  j  gulyannya  pokinuv
paruboc'ke. De vona, tam jogo i ochi, tam i gadki jogo...
   Mati sluhaº, na svoyu Katryu smutno poglyadayuchi, sluhaº  j  Katrya  pil'no;
sto¿t', usta stisnuti. A CHajchiha use rozkazuº:
   - YAk ya jogo prohala: pokin', sokole, pokin', sizij! Ne sluhav: tak vona
do jogo prikinulas', tak priserbilas', shcho j svit jomu ves' zav'yazala.  Bez
ne¿, movlyav, mov nezhivij hodzhu. Vzhe yak meni  i  za  nevistku  ne  hotilosya
prijmati, ta vzhe bog iz toboyu, kazhu, sinu, ozhenisya. Zaslali starostiv... A
vona zh? Nasmiyalasya z jogo, matinko! Ne pishla! A shcho,-sinu, kazhu todi, ne na
moº vijshlo? Vona usim rivno  ochima  svitit',  yak  tobi...  Pokin',  zabud'
stidku! Vin use ne kidav. Dizhdavs', shcho viyavivsya bagach  z  chuzhogo  sela,  i
zasvatalasya vona z tim  bagachem,  a  jogo,  yak  na  vodi  lishila.  SHCHo  vin
poskorbiv todi, shcho vin poboliv - ya znayu! Ta shcho vi  dumaºte?  YAka  nedobra,
yaka nezvichajna! Hodit' ta j hodit' bulo v nas pered vikonnyu  -  jomu  zhalyu
zavdaº. Ide horosha, uryadzhena ta  vesela  i  divit'sya,  chi  nema  jogo  de;
ugledit', na dobriden' daº, na zdorov'ya pitaºt'sya... Taku pokinuti  b,  ta
shche bogu podyakuvati, a vin use lyubiv... Dala vona yakes' dannya jomu, - yakis'
chari zacharuvala...
   YA, moya matinko, riki sliz vilila - blagala: sinu, ozhenisya,  -  kohanij,
ozhenisya! Nehaj zhe vona z tebe ne smiºt'sya. Dovgo vin mene ne sluhav,  -  a
dali sam shamenuvsya. Bula u nas divchina, shcho jogo davnen'ko vzhe lyubila,  mi
do ne¿ svativ - divchina ne hoche... Mabut', vzhe perechula shcho take abo vzhe to
zapodiyano tak  bulo:  z  drugim  parubkom  divchina  povinchalasya...  A  taya
bezbozhnicya jomu, pid viknom nashim stoyachi, viguknula: "Burlakuj uves'  vik,
YAkove, ta lyubi til'ki mo¿ ochi yasni!" I z regotom pishla  sobi  -  u  doloni
pleshche; a vin za neyu uslid bizhit', yak ditina, a vin,  yak  ditina,  plache...
Vona pobralasya iz tim svo¿m bagachem, po¿hala  iz  nim,  ta  hutko  z  jogo
rodichami usima posvarilasya, z lyud'mi poneviryalasya - ne shotila  zhiti  tam:
vmovila cholovika u Hmelincyah hatu kupiti i znov  u  Hmelinci  vkinulasya...
Todi vzhe take liho prijshlo, tak vona YAkova zvodila, shcho vin i  nezduzhav,  i
marniv. Lyudi vzhe stali hitati na jogo golovoyu... YA use  sprodala  svoº,  i
selit'bu, i tovar, yakij buv, ta v Lyubchiki mi perebralisya vid ne¿... I  bog
meni dopomagav: YAkiv oduzhav, stav nenache trohi zabuvati, na vechornici stav
hoditi, - kolis' vin u mene mizh usima parubkami tak i syayav!  Ot  vin  vashu
dochku vpodobav... YA vzhe doli jomu spodivalasya, -  spodivalasya,  shcho  starij
vash taki zmiluºt'sya - koli YAkiv: "Ne hochu zhenitis'! Ne budu!" YA  plachu,  ya
pitayu, ya padayu: "Ne hochu!" I prochula ya, shcho v ne¿ cholovik vmer:  de  vzhe  z
neyu na sviti zadlyaºt'sya! Nespodivana jogo,  kazhut',  smert'  spostigla;  a
vona zaraz YAkovu znati dala, shchob do ne¿ ¿hav... Vin i po¿hav... YA za  nim;
prohala, nochi ne vsiplyala, dni ne vgavala - vin ne sluhaº, vin dlya  ne¿  i
matir staru, i samogo sebe zabuvaº... Divlyus', shcho po yarmarku za  neyu  yurma
zhene i mij YAkiv pomizh inshimi... YA vzhe hotila dodomu ta do  vas,  use  liho
skazati, - koli YAkiv do mene prijshov ta j vpav na lavi... SHCHo take?.. A  se
vchora iznov vzhe zasvatalasya  z  yakims'  shinkarem!..  Stala  ya  todi  YAkovu
govoriti, vmovlyati - i vin sluhav  mene...  Dumali  -  yak  vashogo  starogo
vblagaºmo, tak i vesillya bude... Ta, mabut', vzhe podiya taka!  Mabut',  vzhe
jomu ne bude shchastya! Mayatis' jomu, odinokomu bidolaci!
   I stala CHajchiha plakati sil'ne, i mati  plache.  Katrya  shvidko  iz  hati
vijshla; ya - za Katreyu...
   - Katre! Katre! - klichu, - ne ozivaºt'sya, jde uliceyu shvidko. Dognala  ya
¿¿, beru za ruku, spinyayu: -Ta kudi zh idesh, Katre?
   - Ne znayu... kudi-nebud' dal'sh vid hati... Tak ot chogo vin tako¿  pisni
spivav! Ot chogo vin smutuvav! Vin ne mene lyubiv - ¿¿.
   - To bulo,  ta  vzhe  teper  projshlo  -  i  ti  ne  dumaj...  Dobre,  shcho
obmirkuvavsya vin, - zbach jomu: nema togo dreva, shchob pticya ne sidala!
   - Bozhe mij, bozhe! Vin mene ne lyubiv i ne lyubit'!
   - Bodaj tebe, Katre! Hiba j tak u nas z toboyu na liho, na sum nestatki?
Ti vzhe luchche z YAkovom pogovori, - nehaj sam vin skazhe  use,  chi  vin  tebe
lyubit'...
   Vona ozirnet'sya na mene, - yak shopit' mene za ruku:
   - Ti meni ne zgaduj jogo na im'ya. YA jogo vzhe ne pobachu! Ne hochu!
   Ta j sl'ozi revni ¿¿ slova perehopili... Gospodi! YAk Vona  plakala,  yak
ridala! YAkimi doprikami palkimi, yakimi  girkimi  jogo  dorikala!  Mene  ne
sluhala - ne chula...
   Tam uterla sl'ozi i znov shvidko zavernulasya do  hati.  U  hati  mati  z
CHajchihoyu goryuyut' udvijzi.
   - YA ne pidu za vashogo sina, - promovila golosno Katrya.
   - YAk? SHCHo? - pitaº CHajchiha, perelyakavshisya chi ¿¿ golosu, chi  ¿¿  postati.
Zlyakalasya j mati.
   - Ne pidu za vashogo sina, - shche golosnish govorit' Katrya, - ne hochu. Hot'
i bat'ko davatime - ne pidu!
   Mati azh ruki do neba prostyagla, a CHajchiha sliz'mi vlivalasya.
   - CHari, - kazhe, - chari! YA znayu! Ne durno vona jomu kriknula:  "burlakuj
doviku!"
   Usi plachut'; Katrya sto¿t' neruhoma u stola, til'ki dishe.
   CHi to vzhe tak upevnena bula timi charami stara CHajchiha, chi shcho Katrya  tak
svo¿ slova vimovila nepozibko, CHaichpha til'ki skazala: "taka vzhe dolya!", -
shche poplakala, pozhurilasya, lyubo poproshchalasya z nami (Katryu yak  obnyala  vona,
Katrya azh izdrignulasya) ta j pishla sobi dodomu goryuyuchi.
   Katrya za neyu uslid  podivilasya.  Sila  na  lavi  j  divilasya  po  hati,
divilasya na nas pil'nimi ta bistrimi ochima, nache vona  shcho  pohovala  -  ta
nedobre shche obmirkuvalasya.
   - I dobre, donyu, - ozvalasya do ne¿ mati, - bat'ku pokorilasya... perejde
tuga, znajdesh sobi do pari... - ta j hotila ¿¿ pozhaluvati...
   YAk zhe zaridaº Katrya, yak zatuzhit'! I nevgavaº plachem svo¿m. Mi kolo  ne¿
hodimo, mi kolo ne¿ padaºmo, a to vzhe sklali ruki ta j ne povorushimos'.
   Minuv ranok, minuv den', pominuv vechir,  nich  minaº  -  u  nas  v  hati
ridannya golosne, ta girke, ta rozpachlive. Z utomi perestavala  plakati,  a
skoro zanese ¿j golosu lyuds'kogo, gomonu  dennogo,  skoro  u  tishi  nochnij
zithne mati abo ya voruhnus' - use te, kozhen bdgolos  nache  pobudzhaº,  nache
dodaº tuzi sili - i tuzhit' vona znovu, i ridaº, i pobivaºt'sya.
   Prijshla do nas  Marusya.  Sidimo  usi  tiho  sobi  u  smutku.  Nihto  ne
poraºt'sya, ne robit' nichogo. Tak i sidimo.
   Bralisya zagovorit' do ne¿, koli Katrya yak krikne na nas:
   -  Nu,  kazhit'  meni,  shcho  vi  kazatimete,  -  kazhit',  chi   ne   merli
vstavatimut'? - Ta odhilyayuchi nas vid sebe, ta ne  sluhayuchi  nas,  narikati
stane, zhalkuvatisya: - Koli b zhe hoch poproshchatis' prijshov - koli b  zhe  hot'
shche raz jogo pobachiti! YAk ya glyanu na jogo? Ta meni z-za jogo plecha  udovine
lichko krasovite dvizhitime... meni ¿h lyubi  slova  chuyut'sya,  ya  ¿h  kohannya
spochuvayu, v mene serce shne!.. Pokinula jogo!.. Bach, chogo vin smutuvav!  A
ya, shchob vi znali, ya jogo shche bil'sh za toj smutok lyubila,  ya  jogo  shche  luchche
zhaluvala, ya jogo yak rozvazhala!.. Oh, vazhko, vazhko zh meni!..
   - A chim vin vinen, shcho pershe lyubiv? - vimovila Marusya.
   - Hto vinnij, shcho ya propadayu? Hto vinnij?
   - Koli ti jogo virno lyubish... - shchos' pochala znov Marusya...
   - CHi zh ya ne lyubila virno? CHi ya zh ne kohala shchiro? A teper meni shcho? Luchche
b ya jogo pohovala!

   XI

   CHas zbigav; tuga yakos' potrohu vtihla - ta na use  rozlyaglasya.  Pishlisya
todi Katri oti ranki dovgi, a  ti  vechori  shche  dovshi¿,  ti  dni,  niyak  ne
perebutni, - shcho vse sidish ta dumaºsh, yake liho tvoº, i yak prijshlo na  tebe,
i yak ne pokine tebe nikoli.
   Unochi vona malo spala; ustane - ni ob chim ne  dbaº;  syade  kolo  vikna,
izlozhit' ruki, sidit' ta v vikonce divit'sya. Taken'ki  tizhni  shodili,  shcho
vona, zhivushcha, bula nache mertva. I mi hodimo - nache shcho  v  hati  vmerlo.  A
razom, yakogonebud' veselogo promenistogo ranku abo tihogo temnogo  vechora,
vona yak ozhiviº, - takimi revnimi, girkimi sl'ozami obillºt'sya! I tuzhit', i
ridaº, i b'ºt'sya do vtomi... - i znov stihne,  i  znov  nache  nishcho  ¿j  ne
dohodit' dozhiva. Hotila z neyu mati govoriti, hotila pitati, - prosit': "ne
govorit' nichogo i ne pitajte nichogo". Ni zo mnoyu, ani z Maruseyu rozmovi ne
hoche; chasom nibi z nas smiºt'sya.
   Mati  zhurilasya  duzhe.  Pilipiha  usyu  pravdu  nashu  znala,  a  radi  ne
znahodila, hoch yaka bula misliva sobi. Vona til'ki sudila ta svarilas',  shcho
mati korit'sya choloviku, shcho z togo use liho vstaº, - ta bil'sh vona dovodila
togo gnivom svo¿m, anizh slovami. Dizhdali mi bat'ka  z  dorogi.  Povernuvsya
vin takij, yakij  pishov  -  nelaskavij.  Osmalenij  soncem  ta  obvitrenij,
zdavavs' vin shche pohmurnishij, nizh buv. Povernuvsya dodomu uvecheri; mi shche  ne
lyagali, a vzhe vsyudi bulo tiho, yak jogo golos griznij pochuvsya. Mi kinulisya,
ya i mati, jomu nazustrich, klichemo Katryu za soboyu: "idi  bat'ka  strichati".
Vin u dvir ustupiv, nas minayuchi, til'ki  movchki  vklonivsya,  -  mi  tak  i
sto¿mo; vin oporyadiv use, - todi u hatu, siv na lavi oddalik od usih. Mati
vecheryati prosila - vin kivnuv golovoyu, shcho dobre, i vecheryav use movchki, use
ne divlyachis' na nas. Til'ki odnogo razu  jogo  ochi  bistri  spoglyanuli  na
Katryu pil'no, - nacheb osmalene oblichchya pobililo trohi,  a  vin  nikomu  ne
skazav nichogo.
   A Katrya sto¿t' kolo stini, sama yak  stina  bila,  -  bachu  -  zomlivaº.
Dobachaº te j mati, hoche movu  pochati  z  bat'kom,  ta  golosu  nema  slovo
vimoviti.
   - Vtomivsya ya, - kazhe bat'ko.
   - Na dobranich vam, - klanyayusya jomu; uzyala Katryu za ruku ta j vivela  za
soboyu z hati u svitlicyu. Vona sila i trusilasya usya.
   - SHCHo tobi, Katre? - pitayu. - CHi ti bat'ka izlyakalasya?
   - Ni, ni...  ya  til'ki  spogadala...  yak  todi  blagala  ya  bat'ka,  yak
narikala!.. todi v mene bulo shchastya... teper vzhe ni  ob  chim  meni  prositi
doma, nichogo spodivatis' z  storoni...  Nema  v  mene  nichogo,  -  ya  sama
neshchasliva!
   - Vtihni, Katre, vtihni dlya bat'ka, bat'ko pochuº, -godi! - vgovoryayu ¿¿.
   - Vtishi zh ti persh moº serce! - odmovila ridayuchi. Nich ishla v tuzi  ta  v
zhalyu.
   - Temna nich yaka! - promovlyala Katrya sumuyuchi, - yaka temnaya ta dovgaya!  -
A stala zorya rozsvitati, stalo sonechko yasnen'ko shodit', - kazhe: -  Vzhe  j
zoryaºt'sya! Vzhe sonce; den', yak jogo perebuti do nochi - bozhe milij!
   Mati tim til'ki svoyu zhurbu  tishit',  shcho  seº  beztalannya  Katrine  bude
bat'kovi vgodne; hutko j pospishilasya skazati jomu:
   - Katrya vzhe ne hoche sama za CHajchenka.
   Duzhe bat'ka slova ¿¿ zrushili.
   - Povisti, yak use bulo, - ne vmini nichogo! - velit'. I  use  jomu  mati
povistila, shcho bulo.
   - Zglyan'sya na ditinu  bidnu,  druzhe  mij,  -  prosit'  bat'ka:  -  vona
posluhala, pokorilasya, a neshchasliva.
   - Vona ne mene posluhala, - odmoviv bat'ko ta j zadumavs'.
   Mati boyazko na jogo spoglyadala - gnivu ne vbachala, til'ki dumu-dumu  na
choli visokim pohmurim.
   Dali vin pishov sobi iz dvora - tak, yak ik gayu pobravsya, -  a  ti¿  pori
vzhe ne bulo niyakogo dila v poli...
   - YAk vin prijnyav teº, - ne znayu, -  govorila  mati,  smutno  viglyadayuchi
jogo dodomu.
   Vin povernuvsya uvecheri pizno.
   Uvecheri vsi u hati zibralisya, usi vkupi perebuli jogo,  dovgogo  vechora
togo. Usi robili kozhen svoº dilo.
   I bagato tih vechoriv dovgih perevelosya v nas bez rozmovi, bez gomonu, -
ot  yak,  buva,  pri  neduzhomu,  shcho  k  smerti  neduguº,  sidyat'  lyudi,  ne
zglyanut'sya, bo smutnij kozhen poglyad, ne rozmovlyat'sya, bo nema ¿m  u  slovi
poradi, a chas ide, tiho jde, duzhe tiho, - to nibi razom yak promigne kil'ka
godin i znov ledve tochit'sya, a kozhna hvilina vazhko prilyagaº na dushi.

   XII

   SHCHo dali, to girsh sumuvala Katrya. ZHalyu svogo zbulasya, a obnyav  ¿¿  samij
sum. To bulo koli ozvet'sya do nas iz Maruseyu slovom serdechnim: "Oj  vazhko,
Marusyu! Oj vazhko, Himo!", a to zovsim odcuralasya usih.  Lasku  prijma,  ne
vvazhayuchi; shcho spitaºsh v ne¿, zagovorish - "shcho treba? chogo hochete?" Do materi
yak neridna ditina; vid bat'ka daleko storonit'sya... De tam v seli prigoda,
dosluhaºt'sya: yaka, hto zhurit'sya,  plache  -  i  ¿j  nache  lyubo  vdivlyatisya,
obmirkuvati tut - i divit'sya i sluhaº vona tak, shcho nibi ¿j  ne  zhalko,  shcho
serce bolit', a zhalko, shcho cholovik nikchemen  u  sviti,  i  govorit',  bulo:
"Otse lyudi! SHCHo toj rozum lyuds'kij!"
   Stala vona yakas' holodnuvata, spokijna, hoch i sumna, i smutnaya.
   - Bozhe mij, Katrusyu! - zgadayu ¿j: - yak kolis' - shcho ti za vesela bula!
   - Bula vesela, - odkazhe, - bo pershe bulo zhiti legko u sviti, yak durnomu
z gori bigti... Tut meni deshcho nahvatilosya -  zupinilo  mene...  Spitala  ya
todi: shcho to za zhittya nashe? I nashcho cholovik zhive? Poshcho u svit rodit'sya? ZHive
ya muku - rodit'sya na smert'. Nichogo  shukati,  ni  po  chim  boliti  -  use
prohodit', yak dim, use minaº, yak zilina...
   Pochne bulo takechki govoriti, til'ki sluhaºmo z Maruseyu.  Nagonit'  bulo
holodu svo¿mi slovami.
   - Skazhi meni, Katrusyu, -  pitayu  odnogo  razu,  sluhayuchi  ti¿  movi  ¿¿
suvori, - chi ti vzhe ne lyubish?
   Ta j sama zlyakalasya, shcho nagadala ¿j, a vona vsmihnulasya.
   - Ne bijsya, ne bijsya, - kazhe, - ya vzhe ne plachu teper, ya vzhe ne  revnuyu,
ta j ne kohayu...
   - YAk? Vzhe zabula?
   - Oj, Himo, - promovlyaº, - yak use svitove minaº! I kohannya, i radoshchi, i
gore - yak use minaº! SHCHo bulo nam doroge, nad dushu, - bachimo, azh  poroshinka
pil'na!..
   Zmagaºt'sya z nami, shcho nema u sviti  ani  dobrih  lyudej,  ani  pravdi  u
lyudej.
   - A de ti pravdivi? Kudi glyanut', shcho stuplyat', to vse ne po  pravdi.  A
de ti dobri?
   - Mati zh nasha? - kazhu...
   Perehopila mene:
   - Mati, bat'ko, rodichi? Ta svij svoºmu ponevoli vzhe brat! A nehaj-no  v
odnu rich vkohayut'sya ta vdadut'sya, - pobachish todi, yaki dobri i yaka pravda!
   - O, º u sviti dobri lyudi, º pravda! - govorit' Marusya.
   - Hiba u nashih mislyah iz toboyu!
   - A shcho se, Katre, - kazhu, - se vzhe ti odna,  mabut',  sama  odna  pevna
lyudina na sviti?
   - SHCHo pevnogo u sviti? Ot meni pevno te til'ki, shcho ya bezshchasna...
   Neporushimo vimovila svo¿  slova...  Zgaduyut'  taken'ki  davn'ogo  davna
pohovane i pridlakaie. A mi izmovkli. I otse  ni  laskoyu,  ani  zhartom  ne
vizvolit' ¿¿ i na hvilinu z togo l'oduvatogo sumu...
   Mati terpila ta plakala movchki; darmo bulo ozivatisya do Katri... Bat'ko
tezh slova ne roniv; til'ki bat'ko odminnvsya yakos'... YAkijs' poglyad u  jogo
chasom buv, shcho ya shche v jogo nikoli ne bachila... Ne posteregla togo  mati,  i
vzhe zh ni Katrya, a shchos' u jomu  odminilo.  Se  ya,  cikava,  sama  til'ki  ya
zavvazhila. Stav vin nibi na vidu pohmurnishij,  a  laskavshij;  movchushchij  yak
pershe, a unyatlivij; stav  pikluvatij  takij;  kazav  bi,  nizhnij...  YAkos'
Katrya, divlyachis' u vikonce, promovila:
   - Use hmari, use negoda! Koli vzhe te yasno bude? Koli teplish stane! - To
yak vin viglyadav togo yasna! YAk zhdav na te teplo! YAk shche  zvechora  vihodiv  i
divivs' pil'no ta vvazhlive okrugi na nebo!
   Katrya legko spati stala, ne dosipala unochi; a,  luchalosya,  uden'  zasne
kolo svogo vikoncya. Uvijshov odnogo razu bat'ko - dverima gryuknuvshi,  Katrya
izdrignulasya... YAk vin pislya togo tihen'ko ustupav zavsidi  abo  perezhidav
nadvori, na pekuchomu morozi, shchos' nibi tam roblyachi, a nudyachis'  bez  dila,
poki dovidaºt'sya, shcho Katrya obudilasya!
   YAkos' prinesla do nas Pilipiha kozhushanochku - hvalilasya, shcho dobra.
   - A spravdi dobra, - kazala Katrya.
   - Dobre, koli b i tobi taku, - govorit' Pilipiha.
   - Dobre b i meni, - kazhe Katrya.
   Na drugij den' rano bat'ko iz dvoru po¿hav, - u tizhden' povernuvsya - azh
u drugomu poviti buv: priviz nam usim novi  kozhushanki.  Daº  Katri  -  yake
ponure jogo oblichchya bulo i yak trusilasya ruka dayuchi! YAk vin  prijnyav  yakos'
pokirno, shcho vona  brala,  ne  glyadyachi,  shcho  bere,  i  dyakuvala...  YAk  vin
pospishivsya u misto, koli vona skazala, shcho tam krashchi chereviki, nizh u nas!
   CHajchenka mi ne bachili ani staro¿ jogo materi. CHasom bulo perechuºsh cherez
divchat, shcho zustrili de, abo tak ¿h na im'ya zgadayut' - til'ki mi j znali.

   XIII

   CHuyu, toj meni kazhe: "Marusya z licya spala", toj mene pitaº:  "chi  Marusya
nezduzhaº?" Pilipiha prijde, govorit', shcho dochka v ne¿ v'yane,  i  hvalit'sya,
shcho hutko ¿j pomozhet'sya,  a  chasom  po  chvanlivomu  oblichchyu  bizhat'  sl'ozi
dribni... I sama ya bachu, shcho Marusya zanepadaº.
   - Maruse, shcho tobi? Ti chogos' zhurishsya? - kazhu ¿j.
   - Ni, - govorit', - meni nichogo, i ya ne zhuryusya.
   Katrya bachit', sluhaº-i vse ¿j bajduzhe. Odnogo zh razu mi  sidili  z  neyu
sami, ya pochala pro Marusyu ¿j zgaduvati: shcho se ¿j  take  stalosya,  shcho  vona
taka, a nikoli ne zhalit'sya, i ne bachila zrodu ya, shchob vona plakala.  Dumati
b, mati nelaskava, tak mati j pershe bula taka sama - a  teperen'ki  til'ki
shcho radi ne prosit' - zhalko dochku. YA otak govoryu, Katrya zadumalasya.  Dumaº,
dumaº, mov shcho prigaduº, - ta obertayuchis' do mene:
   - A znaºsh, chogo Marusya taka stala?  CHogo  Marusya  shne?  Vona  CHajchenka
lyubit'!
   - Otse! - pokriknu. - SHCHo ti, Katre!. Shamenis'! Ta vona znala,  shcho  vin
¿¿ ne lyubit'...
   - Darma! Ta vona jogo kohaº! YA ne znayu, yak davno ya s'ogo  ne  zrozumila
shche todi... A potim ya vzhe ne dumala, zabula use...
   - Ta po chomu zh ti vvazhaºsh? CHi koli vona jogo zgaduvala? Vona zh od mene,
zdaºt'sya b, ne krilasya... Vona zh teper nikudi ne hodit'... A mozhe,  kohaº,
ta kogo inshogo...
   - Jogo! Jogo! Se napevno. I davno vzhe kohaº.  Vona  zh  jogo  pershe  nas
zaznala. Pam'yataºsh, yak usi mi todi, veseli ta durni divchata,  pribirayuchis'
na vesillya, yak mi pitali v ne¿ pro jogo i yak vona od nas  vtikala,  yak  ne
hotila rozkazuvati i yak nichogo  ne  rozkazala,  -  pam'yataºsh?  A  yak  mene
pitala, chi ya spravdi jogo kohayu? A yak zastupalasya za jogo peredo mnoyu?  CHi
use ti pam'yataºsh?
   Todi ya use zgadala sobi, i te vesillya, i slova  usi  Marusini;  zgadala
bagato chogo, shcho pershe znala, ta ne dbala, - ta j  sama  zadumalasya:  mozhe,
vono j spravdi tak. A vse  shche  viri  meni  ne  jmet'sya.  YAk  zhe  se  ya  ne
posteregla b togo? Ochi zh mo¿ use bachili dobre -  de  zh  providlivist'  moya
nepomileshna? De mij rozum bistrij?
   YA hoch tak sobi ne prikazuvala, ta taken'ki dumala.
   Til'ki meni hvilinochka vil'na, - ya zaraz do Marusi pobigla, postukala u
vikonce:
   - Maruse, Maruse. Golubon'ko! Vijdi huten'ko!
   Vona vihodit', a ya do ne¿ tim-taki slovom:
   - Maruse, ti kohaºsh CHajchenka?
   Vona izdrignulasya i pil'no na mene poglyanula,  tiho.  ¯¿  ochi  zasyayali;
lichko spalahnulo rum'yancem, i kazhe meni:
   - To shcho?
   - Pravda s'omu, Maruse? A ya Katri viri ne jnyala, ya ne dumala... I  duzhe
ti jogo lyubish? I davno vzhe?
   - YA za jogo umerla b, - govorit', divlyachis' poglyadom  svo¿m  dobrim,  a
smilim, - ya dlya n'ogo b u  sviti  zhiti  rada...  a  lyublyu  ya  jogo  davno,
davno... zavsidi lyublyu, yak zaznayu.
   - Vin zhe do tebe ne zalicyavs' nikoli, Maruse? Vin do Katri... do insho¿.
   - Nehaj zdorov bude ta shchaslivij iz tiºyu, shcho pokohaº sobi...
   - A tobi zh, Maruse? Tobi til'ki muka, pechal' ta gore?
   - Hoch gore, - ya vid jogo use prijmu za dobre.
   - A mati zh tvoya?
   - SHCHo zh mati moya? YA ¿j tim ne dokuchayu.
   - Ta vona zamichaº, shcho ti v'yanesh, vona tim pechalit'sya...
   - Koli b zhe diyalos' po mo¿j voli, koli b moya sila, to ya b rum'yanila!
   - YAk zhe ti zamizh pidesh?
   - YA ne pidu zamizh.
   - A mati stane siluvati.
   - SHCHo zh? Vazhko meni bude.
   - Ta vzhe zh vazhko za nelyubogo jti!
   - Ni, ya kazhu - bude vazhko, shcho mati vmovlyati stane, a ya ne pidu...
   - Ta chogo zh dozhidatimesh? Na yake dobro vpovaºsh?
   - YA nichogo ne dozhidatimu j ni na shcho ne vpovatimu.
   - Ta vin ne znaº i ne dbaº, shcho ti jogo kohaºsh!
   - Nehaj! Abi ya jogo kohala.
   - Liho tobi iz tim kohannyam bude ta gore, a radoshchiv ya ne spodivayus'.
   - Koli ne sudilosya milogo shchastya, nehaj mile gore bude...
   - Proshchavaj, Marusen'ko! - kazhu ¿j.
   - Buvaj zdorova!
   Provela mene trohi, shche poproshchalasya j pishla do gospodi, tiha ta yasna.
   A ya dodomu. Idu sobi ta dumayu: chogo-to na sviti ne  buva,  abi  zdorova
nasha golova! I toj CHajchenko! CHi vin u  barvinku  kupanij,  shcho  tak  divchat
charuº? Koli vzhe na pravdu jde, to j meni vin chi odnu nichku snivsya?  Vzhe  ya
hodila, hodila do golovi po rozum, poki shamenulasya... Podumala,  zithnula
ta j skazala: "Godi!" I godi.
   - A shcho? - pita Katrya v mene vsmihayuchis', - chi zh ya ne vgadala?
   - Tvoya pravda, - kazhu. - Neshchasliva divchina! ZHalko meni ¿¿  duzhe!  Girka
¿j dolya sudilasya!
   - Girko daremne kohati, - promovila Katrya, - girko daremne dozhidati,  a
shche girshe ne kohati j ne dozhidati!
   Z Maruseyu vona pro se ne zahodila u rozmovu,  hiba  tak,  navdogad,  shcho
skazhe Katrya: "Nashcho te kohannya u sviti?" A Marusya: "A koli serce kohaº - yak
ne kohati?" Katrya sobi: "YAkij pribitok z tih lyuboshchiv, - chi zh varti?"
   Marusya: "Ne znayu, til'ki nihto ne zalishit' svogo koainya..."
   CHasom Katrya yak posmivaºt'sya, chasom nibi yak zavidno ¿j chogos' stane...
   Vse vona svitom nudit', vse ni do chogo u ne¿ nema  ohoti,  ni  do  chogo
zhadobi.
   - Katre! - kazhu ¿j, - tak ti dilo robish, golubko, yak mokre gorit'!
   - Abi to! - vona meni, - abi den' do vechora! Mati ¿j ubrannya horoshi  ta
pishni kupuº, - vona ledve odivit'sya: zgorne ta j zabude; mati posila ¿¿  v
gostinu - ehaj rozvazhit'sya: vona jde usyudi, ta j usyudi svitom udit'.
   Mati duzhe tuzhila, ta shche i strahalasya - shcho bude z neyu. Mene prosit':
   - Ne odhod' ti od Katri, pokin' use, hodi iz neyu!
   Bat'ko nichogo ne vimovlyav slovom, a raz u raz, de mi jdemo, jogo skriz'
strinemo nespodivano. Nichogo ne skazhe, - spoglyane na Katryu i mine...
   Katrya shche lyubila gulyati na polyah, po stepah, po lisi. Hodimo z neyu  -  ya
na ne¿ divlyusya, a vona okrugi, rozmovi nema.  Taki,  bulo,  hodimo,  shcho  j
ptastva ne polohaºmo...

   XIV

   Brodili mi takechki odnogo ranku. Pogozhij, yasnij ta  veselij  buv  ranok
toj litnij - i zajshli mi duzhe daleko, azh do  pecher  samih.  A  misce  dike
take, neoselyane! Bili krejdyani shpili gir loshchat' na sonci,  ta  mizh  gorami
kotit' richka gliboka - ni dreva, ni kvitu, ni shchebetannya...
   - Katre! - kazhu, - chogo se mi tut prijshli?
   - Hodim u pecheri, - govorit' meni ta z cim slovom i jde, a ya za neyu.
   - Ne hodi, Katre! - proshu, - vona jde.
   Temno bulo u pecherah zovsim,  i  holod  svizhij  ponimav.  De  zverhu  u
goroizu rozpadinu sonyachnij promin' roniv syayushchu styagu.
   Katrya jde use dali ta dali - vzhe dushno meni:
   - Vernimos', Katre! - jde dali... Vzhe mi nabreli te misce,  de  kam'yana
postil' pomostilasya - krejdyanij obval, a na jomu menshij, yak  uzgoliv'ya.  U
tij pecheri navvishki bude tak, shcho til'ki  stati  shilivshi  golovu  choloviku
nevelikogo zrostu; na stini  hresti  vibiti,  a  pered  timi  hrestami  na
dolivci yamka. Stoyav tut htos' roki na molitvi, azh molyachis' u zemlyu vhodiv.
   Katrya stoyala, divilasya i dumala - nevpokijna, trivozhna... YAk  irvone  z
sebe korali dorogi - get' odkinula - til'ki voni gur-gur - rozkotilisya!  YA
kinulasya zbirati:
   - SHCHo tobi take, Katre? - A Katrya vpala kolo kam'yano¿ posteli na kolina,
rozlivaºt'sya sliz'mi.
   - Katre! - pokriknu. - SHCHo ti robish?
   A vona ne sluhaº, ne chuº, u sl'ozah velikih!..
   Ledve ya ¿¿ vivela z ti¿ pecheri na svit bozhij.
   - SHCHo tobi, Katre?
   Vona yak stala, yak glyanula - chi zh piznati ¿¿  bulo!  Ot  nache  dovgo  ta
dovgo tinyalasya po chuzhih ta razom nespodivano rodinu  usyu  svoyu  znajshla  -
zaspokoºna ta radisna, ta sama divuºt'sya...
   - Himo! - kazhe do mene. - YA u chernici pidu. YA skamenila - yak stoyala.
   - Bude meni spokij, - promovlyaº radiyuchi.
   - V chernici! - kazhu. - A mati zh? A bat'ko?
   - Hodim dodomu, hodim, - perehopila mene, - nehaj vzhe mene viryadzhayut'!
   I dodomu pospishilasya, a ya za neyu.
   Uvijshli u hatu. Bulo same todi svyato; bat'ko  j  mati  sidili  u  stola
govoryachi. Katrya ¿m vklonilasya do nig i prosit':
   - Tatu, mamo! YA pidu v chernici, - ya budu bogu molitis'.
   Mati tak rukami j splesnula. Bat'ko ustav.
   - Katre! Katre! - pokrikne mati.
   - YA pidu u chernici, - promovlyaº Katrya, - stanu bogu molitisya.
   - Ti zh v nas odna ditina ºdina, mi toboyu vtishatis'  hotili,  a  ti  nas
dumaºsh pokinuti pri nashij starosti... - plache mati...
   - YA za vas budu boga prositi, - kazhe Katrya.
   - Godi, dochko, godi! - movit' bat'ko. - YA takogo slova  shchob  bil'she  ne
chuv vid tebe!
   - To vi mene ne pustite? - pokrikne Katrya. - Pustit'  mene!  Ne  gubit'
moº¿ dushi!
   - YA skazav: godi - to j godi! - znov movit' bat'ko. - YA nikoli tebe  na
se ne blagoslovlyu!
   - CHi zh tebe bog miloserdnij prijme, yak roditeli ne  blagoslovlyat',  moya
ditino? - vmovlyaº mati.
   - Pustit' mene... ne gubit' moº¿ dushi...  YA  pidu,  pustit'  mene!..  -
slovo odno Katrine.
   Z togo chasu use prosilasya u chernici, prosilasya ta plakala.  Nikudi  vzhe
ne jde - sidit' u hati - plache.
   Tizhden' zbig.
   Odnogo ranku prokinulisya mi, - nema  Katri:  de  vona?  YA  klichu  -  ne
ozivaºt'sya, - ya kinulasya skriz' shukati, shukaº j mati - nide nema, nihto  z
susid ne bachiv.
   - Des' pishla prohoditisya, - kazhemo, a  sami  vzhe  ne  vpevnyaºmos',  vzhe
serce mre... Nema Katri i opivdnya; vechir, nich - ne  vertaºt'sya.  YAkovo  to
bulo materi peretrivati; yakovo ¿j bulo bat'kovi opovistiti, - a bat'ka toj
den' doma :ve bulo. YAk pochuv vin - bilen'kij stav, zovsim bilen'kij...
   - Koli? -spitav.
   - Vchora ranesen'ko, - prokinulisya, vzhe  ¿¿  nema!  Use  Svoº  pokinula,
pishla! - vbivaºt'sya mati.
   Bat'ko koni zaprig svizhi j po¿hav zaraz. Dva dni jogo  ide  bulo  -  na
tretij povernuvsya nache z-pid zemli.
   - Nema? - pitaº mati, hoch shche zdaleka jogo samogo pobachila i zaplakala.
   - Nema, - odkazav.
   SHCHe shukali, shche pitali - ne chutno nide, nide nema ¿¿, yak u vodu vpala.
   - De zh vona pishla? De zh vona podilasya? - raz u  raz  govorit'  mati.  -
Mozhe, teper u velikij prigodi, mozhe...
   Bat'ko nichogo svogo ne kazhe...
   Nema u sviti girshe, yak ta nevidomist', nepevnist': shcho ni  zaspoko¿t'sya,
ni zazhuritis' dobre ne dast'; taken'ki mi  zhili.  SHCHogodini  Katryu  hovali,
shchogodini znov opo;zhivlyali; usyaki ¿¿ prigodi j  bidi  oplakuvali,  to  znov
nadiyu skladali, shcho bog ¿j u vs'omu dopomozhe i na dobre vivede.
   Govorimo, bulo, iz mamoyu ta zgaduºmo, -  bat'ko  sluhaº,  -  brovoyu  ne
zdvigne...  Prihodili  raz  po  raz  lyudi  zvidati  nas,  a  najbil'sh  tih
molodic'-zhalibnic' ubigalo,  shcho  voni,  bulo,  v  nas  i  nashchebechut'sya,  i
naplachut'sya.
   Duzhe sudila nas Pilipiha, navchayuchi,  shcho  sami  provinili,  a  shche  duzhche
zhurilas' sama nashoyu napastyu. Duzhe tyazhko smutuvala Marusya.
   Perezhili mi visen' i zimu; dizhdali znov vesni. CHutok  bulo  chimalo  dlya
nashogo zhahannya j spodivannya. Prochuºmo,  shcho  des'  tam,  v  poviti,  bachili
divchinu, nikomu ne znajomu - bat'ko ¿de pitati - ob'¿zhdzhaº okrugi shukayuchi.
Prochuºmo, shcho des' merlu znajdeno  -  ¿de  bat'ko  na  ne¿  podivitisya;  chi
utoplenu ponyato - ¿de bat'ko ¿¿ pobachiti. Pevnosti  dozhidaºmo  -  plachemo;
doznaºmos', shcho ne vona - dyakuºmo, radi - i znov plachemo ta sumuºmo, shcho  ¿¿
slid zapav.
   Koli  klichut'  odnogo  rana  bat'ka  j  matir  do  svyashchenika.  Mati   j
nalyakalasya, i zradila, i zaplakala.
   - A poshcho to? - pita togo dyaka, shcho  za  nami  prijshov.  -  Koli  znaºte,
skazhit' nam, golubchiku!
   - Meni batyushka nichogo ne priznavavsya, to j ya ne znayu nichogo,  -  odkazhe
dyak.
   Takij buv spravdi, shcho sam soboyu ne znav nichogisin'ko, - i golivka  jogo
bula taka malesechka, yak zernyatko.
   Prihodyat' bat'ko j mati do svyashchenika, vin ¿m kazhe:
   - Ditina vasha zhiva.
   - Gospodi bozhe mij dobrij!
   Rozkazuº todi svyashchenik, shcho vona vzhe v monastiri dalekomu, azh pid Kiºvom
des', i oteº list jomu pishut' z togo monastirya, shcho taka divchina  z  vashogo
sela prijshla u nash monastir i zostalasya,  mayuchi  velike  zhadannya  cherniceyu
buti; a rozpitali v ne¿, shcho roditeliv  maº  zamozhnih,  to  nehaj  roditeli
odzhaluyut' ¿j deshcho na prozhittya, bo vselilasya vona u ¿h v  takim  ubozhestvi,
shcho j ne skazati; chernici, yaki milostivi, zdaruvali ¿j shchomoga; a  shche  nehaj
roditeli ne zaboronyat' ¿j spaseniya, bo se tyazhkij grih  ¿m  bude,  i  nehaj
prisilayut' dochci svoº blagosloveniº. "Molimosya bogovi, - pishut', -  a  vas
prosimo, shchob naputit' i navesti roditeliv  na  dobri  i  horoshi  misli  ta
vchinki".
   - Pishit' dochci blagosloveniº,  -  kazhe  svyashchenik,  -  ne  sportesya,  ne
vidmagajtes' - vse rivno ¿¿ ne vernete, a zhalyu narobite, i grih vam bude.
   - Ne vernet'sya vzhe? - pita mati ta plache. - Nikoli vzhe ne mozhna?
   - Avzhezh, - odkazuº svyashchenik: - pishit' blagosloveniº.
   - Haj zhe ¿¿ bog blagoslovit', moyu ditinu! - promovila mati, -  haj  bog
¿¿ blagoslovit'!
   A bat'ko sto¿t' - ne govorit'.
   - To j dobre, - hvalit' svyashchenik, poglyadayuchi  na  bat'ka,  -  ya  tak  i
napishu, shcho bat'ko j mati blagoslovlyayut'...
   - Ni, - ozvavs' todi bat'ko, - za mene, za bat'ka, ne pishit',  batyushka;
ya ne blagoslovlyu.
   - YAk zhe? Ta se grih tobi  velikij!  -  strahaº  svyashchenik.  Bat'ko  znov
nichogo ne govorit'.
   - Godi, godi vzhe! - vmovlyaº svyashchenik. Bat'ko use nichogo ne govorit'.
   - Napishu, shcho bat'ko j mati blagoslovlyayut'.
   - Ni, batyushka, bat'ko  ne  blagoslovit'  nikoli  -  se  napishit',  koli
hochete, - pravda bude. SHCHaslivo!
   Uklonivsya ta j dodomu pobravs'.
   Mati ne prosit', ne ozivaºt'sya - til'ki plache ta tuzhit'.
   - SHCHo zh se take? - govorit' svyashchenik do materi. - CHi zh tak ridnu  ditinu
pokinete na vbozhestvo, yak sirotu?
   Mati zaraz kinulasya dodomu, do bat'ka za groshima, a I'bat'ko hoch sam ne
kazav davati, ta j ne zaboronyav,  -  zibrala  mati  groshi,  zaraz  odnesla
svyashchenikovi, shchob pereslav Katri.
   - Ce dobre, - kazhe svyashchenik, - kolis', mozhe, vin  i  poblagoslovit',  a
teper napishu, shcho mati blagoslovila...
   A tut lyudi prochuli, idut' - radiyut' - do nas: "Dochasa vasha zhiva! Ditinu
vashu bog berezhe! CHi vzhe cherniceyu? CHi duzhe daleko? Mozhna  odvidati,  hoch  i
daleko. U dobromu misci znajshlasya. Mozhe, vashu ditinu tak bog doprovadiv".
   Mati do usih ozivaºt'sya to zhalem svo¿m, sliz'mi, to islovom,  -  bat'ko
ni do kogo ne ozvet'sya. Htos' z lyudej jomu kazhe: "Vasha dochka". -  "V  mene
nema dochki", -odmoviv. "Vasha dochka chernicya". - "V mene nema dochki", - znov
odmoviv.
   Tizhniv u tri odibrav svyashchenik znov list, shcho dyakuº Katrya bat'ka j  matir
za lasku i za groshi i prosit', shchob ¿¿ ne zabuvali.
   - YAk zhe ¿j tam? Dobre? CHi zduzha? CHi zdorova?  -  se  mati  pitalasya.  A
svyashchenik kazhe:
   - Avzhezh!
   A dyak:
   - Hto se znati mozhe? Vona tam, a mi tut.
   Ne spodivayuchis' Katri, stali mi zhiti u tihomu,  a  nevgavuchomu  smutku.
Starij bat'ko siviº; na visokomu choli .morshchina u vsyu dovzh  lyagla,  gliboka
ta ponura.

   XV

   Po usih tih vipadkah  ta  bidah  mati  yakos'  strinulasya  iz  CHajchihoyu:
zaplakali obidvi ta z togo chasu pochali znov odna do 'dni¿ hoditi ta  vkupi
goryuvati. CHastish hodila do nas CHajchiha, bo mati vse neduguvala. Zijdut'sya,
zgadayut' davnº - j smutuyut'. Prijde i Pilipiha... Bula i v ne¿ svoya  zhurba
ta nikoli vona ne zhalilasya i zrodu ne plakala. Otse, yak  bachu  ¿¿,  prijde
bulo, syade vishche usih, poglyadaº, nache sudit' sudom, i rozkazuº:
   - Moya Marusya v'yane. Nichogo ¿j ne milo. Vbiraºt'sya ne glyadyachi,  shcho  bere
na sebe. Mizh divchata  ne  jde;  za  gulyannya  bajduzhe  ¿j...  Teper  svataº
Pohilenko -."ne hochu!.." A yak ti, kazhu, ne  hochesh  dobrohit',  to  ya  tebe
siloyu viddam. "Oddajte, ta vi meni, mamo, svit  zav'yazhete,  -  i  meni,  i
jomu. Ne bude u nas v hati ni lyubovi, ni laski... YA  jogo  ne  znayu  i  ne
kohayu, i ne budu... Zglyan'tes' hoch na jogo, za shcho dobromu  parubkovi  svit
zav'yazati!"
   SHCHo zh, kazhu, i ti hochesh u chernici? I ti mene dumaºsh  pri  mo¿j  starosti
pokinuti? "Ni, mamo. Poki vas gospod' na sviti derzhit', ya  vas  nikoli  ne
pokinu"...
   - Mozhe, kogo lyubit' ta bo¿t'sya priznatis', -  govorit'  mati,  -  mozhe,
yakogo sirotu vbogogo pokohala.
   - Pitala ya: hto tebe z uma, z rozumu zvodit'? - "Nihto mene  z  uma,  z
rozumu ne zvodit'".
   Zmovkne Pilipiha; zazhurit'sya, ne hilyachi golovi;  mati  z  CHajchihoyu  pro
dolyu ta pro beztalannya svitove pochnut', a zvedut' use na ditok svo¿h...
   - A shcho, Maruse, golubko, - bulo kazhu ¿j, - shcho se u sviti robit'sya?
   Vona osmihnet'sya meni.
   - YAk ti zhivesh, Maruse? - pitayu. -CHi use lyubish tak samo?
   - Tak samo, - odkazhe.
   - Mozhe,  vin  hutko  ozhenit'sya  -  jogo  mati  use  plache:  ozhenis'  ta
ozhenis'... hvalilasya, shcho obishchavs': ozhenyusya...
   - Nehaj jomu dobre bude! Nehaj shchaslivo!
   Taken'ki bulo i rozmovlyaº zo mnoyu, chasom spivaº, laskava ta vvichliva.
   CHajchenko znov mizh nashu chelyad' uyavivsya... Takij samij horoshij, mozhe,  shche
krashchij... bo yak horoshij ta lyubij pobolie abo  poterpit',  micnij  do  jogo
durne serce prilyagaº... Znov vin do vsih privitnij, znov zo vsima govorit'
i znov nikogo ne kohaº... Udova jogo lyublena todi vzhe zvinchalasya z  yakims'
shinkarem.
   Marusya bachit' jogo... Rozmovi z nim ne shukala, ne navertalasya  jomu  na
ochi - hto b piznav, shcho kohaº jogo! Til'ki rum'yaniti  stala,  yak  stav  vin
buvati...
   - Otse ti rum'yaniºsh, - kazhu.
   - A mati use  govorit',  shcho  zanepadayu.  Pidu  -  nehaj  pobachit'  mene
rum'yanu.
   - A chogo vse ti smutnaya?
   - Neveselo, Himo.
   - Ti use ¿m pechalishsya, - a chogo?  Jomu  u  sviti  ne  girsh,  yak  inshim,
zhivet'sya!
   - Jomu ne dobre! - vimovit' i na lici pobiliº.
   YAkos' rozmovlyali ta radilisya u nas v hati Pilipiha, CHajchiha j  mati,  -
koli CHajchiha j kazhe vdovi:
   - Duzhe meni vasha dochka Marusya mila: koli b meni taku nevistochku gospod'
poslav!
   A Pilipiha kazhe:
   - V'yane moya MarusyaI
   - Ta ¿j, zdaºt'sya, trohi poluchchalo: bude zdorova!
   - Ne kazhit' - poluchchalo: vona v'yane!
   - Mij YAkiv - dobrij parubok, - znov CHajchiha govorit', - ya taki jomu  od
gospoda spodivayusya doli. Teper vmovlyayu jogo: sinu mij, odruzhisya! - "Dobre,
moya mati, - odkazhe, - odruzhusya, chi ne viyasnit'sya meni z horoshoyu  lyudinoyu!"
Nashcho zh meni krashcho¿ pitati jomu, yak vasha  dochka?  Kazhit'  meni,  golubochko,
kazhit' meni do vas starosti slati!
   - Moya Marusya ne shoche, - ya siluvati ne hochu.
   - Ta hoch pospitajte ¿¿, lyubko, hoch pospitajte! A mi use  te  z  kimnati
chuºmo z Maruseyu. I chuºmo, yak Pilipiha vimovila: "dobre,  ya  pospitayu!"  YAk
vijshla do sadka i kliche Marusyu.
   Marusya todi ustala od shitva svogo, jde... YA ¿¿ za ruku:
   - Maruse! Ot divo!
   - YAke divo, Himo?
   Uvijshla u hatu.
   - Maruse! - pita ¿¿ mati, - CHi ti pidesh za CHajchenka za YAkova?
   - Pidu, - odmovila.
   Pilipiha azh ruki znyala ugoru, - zdivuvalasya. CHajchiha  radiº  tak,  bozhe
mij dobrij! Usih obnimaº, ciluº, plache ta dyakuº. I mati vitaº, dobrit',  a
smutnish ¿j, mabut', stalo, - mabut', zgadalosya...
   - Se ti meni korishsya, dochko, chi po svo¿j lyubovi za jogo  jdesh?  -  pita
Pilipiha.
   - Po svo¿j lyubovi, mamo.
   - Davno se ti jogo lyubish?
   - YAk jogo znayu, mamo.
   Bil'sh Pilipiha dochki ne pitala, til'ki promovila:
   - YA ne boronyu tobi, dochko!
   Pochali umovlyatisya ta pochali raditis'... pochalosya za vino, za vesillya...
   Zaruchili  ¿h.  Gulyalo  bagato  lyudej  na  zaruchinah.  Vin  buv  do  ne¿
privitnij, yak do inshih, trohi smutnij, nedbalij... Vona bula  spokijna  ta
yasna...
   Stav vin do ne¿ hoditi shchovechora.. Ide do ne¿ - ne spishit'sya; proshchaºt'sya
z neyu - ne zabarit'sya...
   - Maruse! - govoryu. - Otse ti za  jogo  zamizh  idesh  -  chi  zh  tobi  ne
prihodit' na dumku, shcho bere vin tebe ne po velikij lyubovi-kohannyu?
   - Znayu, - kazhe, - shcho vin mene ne kohaº; se ya davno i dobre znayu,  -  ta
vin mene i ne  curaºt'sya.  Vin  do  mene  prihodit',  govorit'...  YA  jogo
rozvazhatimu, ya jomu dogodzhatimu, - veselish jomu u hati bude  zo  mnoyu,  yak
teper samitnomu.
   - Trudno tak zhiti, Maruse! SHCHob ti kolis' ne kayalas'!
   - Po chomu meni trudno bude? CHogo kayatis'? YA nikoli ne dumayu, trudno  chi
vazhko meni bude: yak bude, tak i bude; ya peretrivayu: ya roblyu, yak  meni  moº
serce chuº, shcho luchche...

   XVI

   Povinchali ¿h voseni.
   Meni todi bulo vazhen'ko. Use  bulo  kazhu  sobi:  durna,  durna  golova,
nerozumna! Use bulo mirkuyu i obmirkuyu dobre, - a ne pomagaºt'sya...  Pochala
ya todi chastish do Marusi hoditi - legshe nache meni stalo... Odno, shcho  Marusya
bula meni zavsidi dobra, a druge, shcho cikavist' moya; yak to voni  zhivut'  iz
soboyu? Pochala ya do nih uchashchati.
   I bulo yak ne prijdesh do ¿h - sumirno i soglasno, ta til'ki chogos'  duzhe
vzhe poryadno, - ot kazhit', gosti use sidyat', a gospodariv i nema. Nema,  yak
to buva chasom, cholovik i zhinka gostej vitayut':  "Anu,  choloviche,  vnesi  z
komori, shcho tam!" - "Anu, lishen', zhinko, chastuj lyubih gostej!",  shcho  bachish,
zhivut' voni, yak svo¿, i vse u ¿h vkupi: boleshchi i radoshchi,  dumki  i  gadki,
varti i zharti: chi zagovorit' odin, drugij perehopit' - dokazhe... A  molodi
CHajchenki hoch i ryadkom siditimut', ta bula mizh nimi yak  stina  zalizna.  CHi
toj  pidnimet'sya,  drugij  ustupaº  get',  misce   daº,   -   dotorknutis'
sterezhet'sya; vona do jogo zagovorit', yak dochka do bat'ka, - vin do ne¿, yak
zyat' do teshchi.
   Pilipiha sumuvala, viddavshi Marusyu zamizh; z sumu togo zanepadati stala.
   - YAk bog miluº? - pita bulo v ne¿ mati.
   - Sama zhivu, - odmovit'; togo ne skazhe,  shcho  sumno  samij  zhiti,  ni  v
sviti.
   Hodit' do dochki, i zavidno ¿j bachiti, shcho tam bez ne¿ svoya sim'ya.
   - A shcho, yak ditki vashi? - spitaºmo.
   - Bula u ¿h v gostini, to use garazd.
   - Svekruha vashu Marusyu duzhe lyubit', - yak svoyu ridnu ditinu.
   - Marusya godit'  svekrusi,  yak  meni  godila...  Z  CHajchenkom  Pilipiha
povodilasya  zvichajnen'ko,  unyatlivo,   til'ki   yak   z   chuzhim-chuzhisin'kim
cholovikom, shcho nichogo jomu kazati, ni ob chim jogo pospitati.
   - Mij zyat', - govorit' bulo, yak ot kazhut': "dalekij povit".
   - Oteº v vas teperen'ki dvoº ditok: i dochka j sin, - dumaº hto ulestit'
kazhuchi.
   - V mene odna ridna ditina!
   YAk vzhe stara CHajchiha ¿¿ shanuvala, yak vzhe godila ¿j - v ne¿ nache i ochi j
vuha pozavishuvani. Nikomu vona tak niz'ko ta gordo tak  ne  klanyalasya,  yak
tij bidnij CHajchihi, shcho ta bulo nochi ne  dosiplyaº,  -  duma,  za  shcho  laski
odpala ta yak znov pid tu lasku pidijti? Sama tak  nam  priznavalasya.  Dali
stratila nadiyu vlaskavit' Pilipihu: yak  Pilipiha  do  ¿h  u  hatu  -  vona
tihen'ko z hati,  -  des'  hoch  pid  tinom  perebude.  "Dizhdusya,  shcho  vona
poproshchaºt'sya, todi i uvijdu - ne mozhu ¿j dokuchati soboyu, ne hochu soboyu  ¿¿
gniviti - bog iz neyu! YAkbi ne vona mene smutila,  to  b  meni  take  dobre
zhittya bulo z nimi. U hati v nas lyubo, milo! YA vzhe ne znayu, kogo  ya  bil'she
kohayu, chi svogo YAkova, chi Marusyu? I taken'ki ya dumayu: chi zh se  ¿¿  ditina,
shcho taka vona lyub'yacha ta prihil'na, sya Marusya!"
   Stara ne dovgo shche pozhila: na drugij rik po vesillyu vmerla.  Ne  duzhe  j
bolila.
   YAk ¿¿ pohovali, Pilipiha pochala den' u den'  do  dochki  hoditi,  dodomu
til'ki na nich, a koli, to j nochuº u dochki. Divitisya veselish stala.
   Zazdrisna ta radisna,  shcho  znov  sama  z  dochkoyu,  vona  bagato  dechogo
nedobachala dovgo. Vona ne vvazhala, shcho CHajchenko, slive,  doma  j  ne  zhive,
til'ki naviduºt'sya; shcho yakij vin smutnij, ta neterplyachij, ta nespokijnij tu
ridku hvilinu, yak posidit' doma... Kudi vin use pospishaºt'sya? CHogo vin, yak
na zharini? CHi vse te bachila Marusya... CHogo vzhe ne dogledishsya,  yak  kohaºsh!
Marusya nikomu ne kazala - ya hotila yak-nebud' rozmovu na se navernuti; vona
movchala, sluhayuchi mo¿ ti pidhodi cikavi, a tiha, dobra  ta  yasna  u  svo¿j
hati.
   SHCHo  dali  zabuvalasya  nebizhka  CHajchiha,  to  znov   Pilipiha   robilasya
pohmurnisha - vazhkim duhom stala dihati vona na zyatya. Spershu radila, shcho vin
z domu chasto odgodzhaºt'sya, a tam zavvazhila, yak  jogo  dozhidaº  Marusya,  yak
ustrich jomu vihodit'... Po nitochci do klubochka, yak-to kazhut',  i  Pilipiha
vzhe vmichati pochala, shcho doma vin ne govorit' i smutuº, a jde -  vibiraºt'sya
z gospodi - to j ochi blishchat'...

   XVII

   YAk iti od nasho¿ slobodi do  Lyubchikiv,  to  pri  dorozi  shinok  stoyav  i
shinkuvav tam zhid Gershko. Davno vzhe vse vin derzhav toj  shinok,  sam  starij
duzhe. Zvisno, yak ti zhidi zhivut' dovgovichni: posiviº, pobiliº, pozhovkne  ta
j todi shche zhive, - azh liho! Tak i toj Gershko zhiv-zhiv... a tut razom i vmer.
Ot i oderzhav shinok drugij shinkar z nashih lyudej, - bagatir,  slavili  lyudi,
sam zhartovlivij i zlij, a zhinka  v  jogo  prehorosha,  prepishna,  prevesela
taka, shcho j chas ne zmignet'sya z neyu.
   Se bulo same todi, yak vmerla stara CHajchiha.  Bachimo,  shcho  vzhe  Pilipiha
tizhniv izo dva ne vihodit' z svoº¿ hati i  kroku  nikudi,  -  ne  buvaº  i
Marusya v ne¿...
   - A shcho se vi use doma? - pitaºmo. - YAk zhe gospod' miluº?
   - Spasibi, dobre.
   - Vi vzhe davnen'ko u ditok ne buli u svo¿h, - chi voni zdoroven'ki? CHomu
Marusya ne buvaº?
   - V ne¿ ditina nezduzhaº.
   - Ta yak zhe vona, moloden'ka, bez vas tam zapomagaºt'sya?
   - Nehaj sama sobi zhive, - promovila Pilipiha.
   - SHCHo se vi, bog iz vami, golubochko!  CHi  u  nas  z  vami  ditochok  pole
zasiyano? Vzhe meni gospod' poslav liho ta gore -  jogo  bozha  volya,  a  vas
gospod' miluº, to j shanujtesya!
   - YAv svoº¿ ditini ni za shcho... Vona mene ne shanuº, ne povazhaº! Vona mene
zaminyala na svekruhu, vona mene zaminyala na  svogo  cholovika...  CHi  zrodu
voni kohali ¿¿, yak ya, mati ridna, pitima mati! Vin ¿¿ ne kohav - hotila za
jogo, a teper vin do insho¿ hodit'.
   - Ta, mozhe, se nepravda...
   - Nepravda? YA vzhe davno bachu, yak vin  z  domu  rvet'sya,  yak  vona  jogo
dozhidaº, strichaº, a vin mimo jde -  chi  glyane;  ya  stala  nazirati.  Ot  i
doznalas', shcho hodit' vin u shinok. YA pershe dumala: p'º nishkom. Kazhu Marusi:
"CHi ti znaºsh, shcho tvij cholovik  use  do  shinku  hodit'?"  Vona  zblidla  yak
krejda, movchit'. "Ne puskaj jogo z domu, govoryu ¿j, skazhi jomu". -  "YAk  ya
jogo mayu ne puskati, - odmovlyaº todi: - mozhe,  jomu  dilo  yake..."  "Skazhi
jomu", - napolyagayu. Vona taki ani  slovechka  jomu  ne  promovila,  yak  vin
pishov. YA ¿¿ dokoryala - vona stoyala peredo mnoyu ta  movchala.  "A  ti  viri,
kazhu, materinomu rozumu ne jmesh?" Pishla ya za nim u tropi i nazircem azh  do
shinku dohodzhu pobachiti na svo¿ ochi j pri lyudyah, - mozhe, dochka  viri  pojme
todi. Dohodzhu do shinku, de tam kupka yablun' sto¿t': chuyu, rozmovlyaº z kims'
mij zyat' - jogo golos. A misyac' svitit'. Blizhche ya  divlyusya  -  sidit'  pid
yabluneyu molodicya: rukava v ne¿ za bili likti zakasovani,  u  persnyah  vona
sribnih, rukami u  stan  hibkij  uzyalasya,  ochi  ponochi  blishchat'  bliskuchi;
sluhaº, shcho mij zyat' govorit', i smiºt'sya. A zyat'  mij  do  ne¿  taki  rechi
promovlyaº: "YAk tebe ne pobachu, kazhe, hoch godinu, to ya z nud'gi propadayu ta
z tugi: ya bez tebe zhiti ne mozhu! Bez tebe zhiti ne hochu! Darmo vzhe,  shcho  ti
mene zanapastila naviki - nehaj ya til'ki  otaken'ki  do  tebe  prijdu,  ta
glyanu, ta slovo tvoº, nehaj i nelaskave, pochuyu... A vchora, - kazhe, - vchora
i pozavchora ya usyu nich pid ciºyu yabluneyu stoyav. CHi vzhe ti togo ne znala?"  A
vona jomu: "Tvoya zhinka moloda, shcho kazhe, yak ne dnyuºsh, ne nochuºsh doma?" -  j
smiºt'sya. "Nichogo", - odmoviv ¿j (pravdu odmoviv!). "YAk nichogo? CHi vona  zh
tebe ne lyubit'?" - "Ne znayu". - "A chomu zh ti v ne¿  ne  pospitaºsh  za  se?
ga?" Golosno zasmiyalasya. "Oj, cholovik mij pochuº!"  -  shopilasya  z  miscya,
pociluvala, yak vrazila, i znikla.
   Vin klikav - rukoyu mahnula, pishov za neyu u shinok, a ya do dochki: "A  shcho,
chiya pravda? YAke dilo v jogo?"  Divit'sya  na  mene.  "Ne  dobrij  vin  tobi
sudivsya, tebe ¿m bog skarav". - "Mamo, ne gnivit' boga,  se  vi  vzhe  boga
gnivite!" - meni dorikaº dochka moya!
   Todi ya use ¿j rozkazala, shcho chula, shcho bachila. "Oj, mamo, nashcho  bulo  vam
dogledzhuvatisya, nashcho dopituvatis'?" - "A tobi luchche, yak duryat', lyubiti?" -
"Vin mene ne obmanyuº". - "To shche viri ne jmesh meni?" - "YA  jogo  nikoli  ne
pitala ob s'omu, chi mene lyubit'". - "Ne pitala, chi tebe vin lyubit'? Tak ti
jogo ne kohaºsh, chi shcho?" - "Kohayu..." Sporit'sya ta zmagaºt'sya  izo  mnoyu...
Taken'ki, azh poki vin povernuvsya pizno... Povernuvsya vin, a moya dochka  ide
navproti jogo,  dveri  rozchinyaº,  yak  bat'kovi  shanovnomu,  yak  cholovikovi
lyubomu... "YAk vzhe ti uvagi na sebe ne maºsh, - kazhu,  -  to  ya  svogo  zyatya
spitayu: de buv vin do pivnochi? Za yakoyu prichinoyu? U kogo?".
   Vin zmishavsya i v mislyah i v slovah, divit'sya ubik, a dochka moya:  "Godi,
mamo! Se mi vzhe mizh soboyu  rozpitaºmos',  a  vam  vzhe  chas  spochiti,  koli
laska". YA vzhe bil'sh nichogo ne kazala, bil'sh ne sluhala, sered nochi  dodomu
pishla. Ne bula z togo chasu u ¿h i ne budu.
   - A unuchechka vasha duzhe slaba?
   - Ne velika tam slabist', ta velike pobivannya.
   - ZHuryat'sya voni duzhe?
   - Hto voni? Ta zyat' mij chi j znaº, shcho ditina nezduzhaº - vin ne pitaº  i
ne divit'sya.
   - Ne vidrikajtes' ditok, lyubko, -  prosit'  vzhe  mati  Pilipihu,  -  ne
vidrikajtesya vtihi svoº¿!
   - YA sama sobi radu radzhu, - odkazhe na te Pilipiha.
   - Podarujte vzhe dochci svo¿j: vona zh jogo  duzhe  tak  lyubit',  YAkova!  -
govorit' mati.
   - I ya ¿¿ duzhe lyublyu, - odkazala Pilppiha.
   - Hoch ya vzhe odvidayu Marusyu, - kazhu materi ta j pishla do ne¿.
   Marusya sama bula v hati, sidila na lavi, hitayuchi v obijmah neduzhu  svoyu
ditinku.
   - Bozhe pomozhi, Marusyu! - vitayu ¿¿.
   - Spasibi. Sidaj, Himo.
   - A shcho ditinci?
   Vona glyanula na ditinku j odmovila!
   - Terpit' malesen'ke.
   - Bula u nas tvoya mati, Marusyu, - kazhu.
   - YAka vona bula? SHCHo govorila?
   - Ne hoche do tebe hoditi; kazala: ne budu.
   - Smutno meni te! - promovila Marusya.
   YA vzhe bil'she nichogo ne govorila za se j pitati ni ob chim ne pitala.
   Pochali mi tihu rozmovu - zgaduvannya. Zgadali nash¿ zabavki davni dityachi,
- prigadali j divochi bezsumni¿ chasi... Ne zvodyachi ochej  z  ditinki  svoº¿,
Marusya rozmovlyala izo mnoyu, hitayuchi neduzhen'ke.
   CHajchenko use ne prihodiv, a vzhe vechorilo. Vzhe pizno - vin ne  prihodiv.
Vona jogo dozhidala lyubo: shcho tam shurhle, shelesne  -  prisluhaºt'sya  pil'no;
stihne use znov i nema nikogo, - vona ne zithne navit', znov dozhidaº...  YA
j pishla tak - ne bachila jogo, - ne  povernuvsya  pri  meni.  "Skazhi  matusi
mo¿j, shcho prijdu do ne¿, yak moya  ditinka  irohi  oduzhaº",  -  prosila  mene
Marusya proshchayuchis'.
   A tut u kil'ka dniv zaneduzhala  Pilipiha.  Poklikali  mi  do  ne¿  usih
znatnic' i likarok, - zdaºt'sya, nikomu ne vpiznalasya ¿¿ neduga - yaka bula.
V ne¿ nichogo ne bolilo, kazala vona, til'ki hodila vse kvolij  ta  kvolij,
poki ne zbulasya sili svoº¿ - i todi lyagla vzhe, znemoglasya i lezhala ponura.
   Marusya pri¿hala z ditinkoyu - ditinka shche ne zovsim  oduzhala,  -  use  shche
kvililo krishenyatko. YA pam'yatayu dobre te vrem'ya, yak  bulo  unochi  ne  spimo
vsi, a vulicya, selo u sni, i vsyudi tiho. Zakvilit' dityatko,  shilit'sya  do
jogo Marusya gojdati, a Pilipiha bliskuchimi ochima v oboh vdivlyaºt'sya.  Vona
ne vsiplyala nochej i hvilinochki. YAk Marusya  vzhe  ne  padala  kolo  ne¿,  yak
Marusya ne godila ¿j, - ne prigornulasya vzhe mati do ne¿ nikoli;  nikoli  ne
vsmihnulasya laskavo do samo¿ smerti svoº¿. SHCHo bulo Marusya prosit':
   - Mamo, chogo zhurites'? CHogo, mamo, ne dbaºte o zdorov'ya svoº? - Vona ne
prijma nichogo togo. I ostannº slovo ¿¿ bulo: "Luchche,  movlyala,  obrazhenomu
vmerti, nizh tak na sviti zhiti". - I vmerla.

   XVIII

   Okrugi nas diyalos', chulos', velosya. SHCHo radoshchiv, a shcho zhurbi  zvazhali  mi
zboku; skil'ki pozhenilos' na seli, zamizh povihodilo,  narodilosya,  vmerlo;
yak radoshchi prominali i zhurba vtihala, yak odno po drugomu nastavalo use nove
u lyudej, - mi zh use zhili svoºyu staroyu tugoyu.
   Bat'ko use hodiv po dorogah i vertavsya sivishij  ta  pohmurnishnj;  mati¿
use smutnila i slabishala. Od Katri visti buli ridko,  ta  j  to  neshiroki.
Otse bulo naprosit'  mati  svyashchenika,  shchob  tudi  napisav  ta  spitav  pro
zdorov'ya j zhittya, to j odpishe Katrya na tri listi  odnim  listochkom  svo¿m:
"Zdorova, - napishe, - zhivu, bogu molyusya za svo¿ grihi i za vashi".
   Skil'ki-to sliz vilivalosya  matusinih,  sluhayuchi,  a  opislya  zgaduyuchi,
skil'ki blagalosya blagoslovennya! U Marusinij hati shche  girshe  povelosya:  shcho
dali, CHajchenko zovsim domu odbivsya svogo. SHinkarka nim tak zaoruduvala, shcho
vin u ne¿ pid tinom shinkovim dnyuº j nochuº, a shchob shinkar  ne  mav  na  jogo
prizri (bo revnivij shinkar buv), to potrohu pochav CHajchenko j piti.  Bachili
vzhe jogo j p'yanogo lyudi, a nedurno te zh kazhut': shcho v tverezogo na umi,  te
v p'yanogo ka yazici, - vin ne vsterigsya, mirknuv tam yakes' slovo  chi  druge
do shinkarki, htos' cikavij pidhopiv ta rozslaviv po selu, - ot  i  pogovir
stav nedobrij. Todi vsi do Marusi molodici z pitannyam ta z  zhaloshchami,  usi
stari babi z radami ta z naukoyu; til'ki Marusya na usi pitannya i zhalinnya, i
na radi usi: "Vin meni dobrij i lyubij; ya jogo nad use v  sviti  shanuyu".  I
zhalibnici, i poradnici obrazilisya, - pokinuli Marusyu:  nehaj  zhe  terpit',
koli taka! Nihto j odvidati ne odvidaº.
   Til'ki j hodili do ne¿, shcho mati da ya; mi - chasten'ko.
   Odnogo razu pidhodzhu gorodu stezhkoyu do hati, - se bulo u  svyato,  -  azh
dzvinkij regit takij chuti, shcho tak i rozkochuºt'sya. Gosti v ne¿ yakis'?
   Dohodzhu, ustupayu. Za  stolom  sidyat'  Marusya  i  CHajchenko,  i  gosti  -
molodicya i cholovik. SHCHo to vzhe za  molodicya  bula  krasovicya!  YA  ¿¿  zaraz
piznala, hoch nikoli ne bachila. Bula chornyava, v rum'yancyah,  bilolicya,  usta
chervoni  smiyut'sya,  ochi  radisni,  ubrana  svitlo:  zmalyuvati  b  taku  ta
divitis', ne vpuskayuchi z ochej, ta samomu vsmihatis' na tu krasu smilivu ta
veselu. Til'ki oti brovi ¿¿ visoki i zroshcheni v'yunkoyu  chornoyu  gadyuchkoyu  na
choli bilomu chornili, - shchos' nedobre vishchuvali. Poruch z molodiceyu, od  vikna
u zatinku, sidiv cholovik plechistij,  prizemkuvatij,  z  chornim  shchetinyastim
usom; chorne volossya posivilo v jogo kosmami; od livogo viska vin  chornyavij
yak grak; a z vidu divivsya vin spidloba, abo zboku, nache kogo  pidgledzhuvav
zlimi ochima svo¿mi, i Marusya, pochastuvavshi usih, odijshla; ya v ne¿ i pitayu:
   - Hto se v vas, Maruse?
   - SHinkar iz zhinkoyu.
   - CHi davno se hodyat' voni do vas?
   - Se upershe prijshli s'ogodni.
   - YAk se zdumali voni?
   -Ta shinkar shotiv neodminne do nas.
   - CHogo to?
   - Kazhe, mene zabachiti.
   - A ti zh do ¿h pidesh?
   - Ta shche ne znayu, YAkiv shche ne kazav nichogo; yak YAkiv meni skazhe.
   Spokijna sobi,  lyuba  -  ot  nache  vona  bez  zhodno¿  dumki  vazhko¿  po
kvitchastomu polyu prohodzhaº vechorom tihim ta teplim.
   CHajchenko sidiv iz gist'mi duzhe smutnij, zithav chasto;  shinkar  poglyadav
na jogo - nelaskavij buv poglyad toj: nenache yaka iskra spahuvala z  chornogo
jogo oka... SHinkarka '^j use vsmihalasya.
   - Nashcho p'ºsh bagato, ne pij! -ozvalas' vona do shinkarya (a vin  charku  za
charkoyu vipivav).
   - CHomu ne piti meni? Up'yusya - mene lyuba zhinka dovede do gospodi.
   - A yak ne shochu? - zadzvenila vona zhartuyuchi.
   - Ne shochesh? - kazhe, a sam ¿¿ miryaº poglyadom - yaka. - Abo  zh  hto  tebe
zapitaº, chi hochesh?
   CHajchenko, sluhayuchi se, vazhko zithnuv j na shinkarku smutnen'ko  divivsya,
a shinkar na jogo pil'no. Marusya vzhe zagovoryuº, pitaº,  chastuº  -  ne  zviv
ochej shinkar z CHajchenka, - azh toj sam shamenuvsya, sam jogo poglyad  na  sobi
pochuv, - todi shinkar ochi v zemlyu vriv.
   - Hutko u vas praznik, - govorit' Marusya do shinkarya,  -  gostej  zhe  do
vas, gostej!
   - Dyakuvati, mene dobri lyudi ne zabuvayut'! - odkazhe shinkar. - Ne tak  za
moyu shchirist', yak za  te,  shcho  zhinka  horosha,  slavlyut',  -  to  prihil'nomu
priyatelevi milo podivitisya na moyu kralyu!
   Ta j zasmiyavsya, a taken'ki zasmiyavsya, shcho j shinkarka trohi strepenulas'.
   - A vash brat u drugih, chi zdorovij vin z molodoyu zhinkoyu?  -  pita  znov
Marusya.
   - Pom'yanit' jogo dushu, shanovna hazyaºchko! Hiba vi shche ne chuli? To b ya vam
davno vzhe povistiv! ZHinochku jogo molrdu vzyato j zavezeno kudis'...  a  vin
vtopivsya.
   - YAk? Bozhe mij! Bozhe mij! Bidna zh vona lyudina!
   - CHogo - bidna! Vona u rozkoshah teper, ¿j shche pokrashchalo u  sviti...  Nu,
yak na mene, to b ne tak bulo: ya b ne vtopivsya ani povisivsya b sam odin,  a
hiba vzhe vkupci z kohankoyu!
   Shilivs' do svoº¿ zhinki, okom iskrit'.
   - Udvoh, kazhut', i vmirati ohitnish! - dodav.
   Sumno stalo. Mova ne movilasya.
   Stali gosti proshchatisya i pobralis' dodomu. Jduchi, shinkarka ozirnulasya na
YAkova i mahnula yakos' jomu rukoyu, tobto neznaroshne. SHinkar  vhopiv  ¿¿  za
ruku:
   - Godi mahat', pora perestati! Hodim izo mnoyu! - Otse, ne dasi dobre  i
z hazyajkoyu poproshchatisya, - zasmiyalas' jomu shinkarka: - chi ti mene  zagubiti
bo¿shsya, yak tuyu golochku?
   - Koli zagublyu, to vishukayu, buvaj na tomu pevna, golubko  moya  siva!  -
vidkazav ¿j.
   I pishli dodomu. Vona, jduchi z nim, shchos' shchebetala j smiyalasya, brala jogo
za ruku, obernulasya shche do nas, kriknula:
   - Buvajte zdorovi! - SHinkar ishov  ne  oglyadayuchis'.  U  kil'ka  den'  mi
perechuli cherez lyudej, shcho zchinilas' svarka mizh shinkarem i  CHajchenkom  i  shcho
vignav shinkar CHajchenka z shinku. A zchinilasya ta svarka za te  mizh  nimi,  -
kazali, - shcho stav shinkar svoyu zhinku znevazhati - vona vse  odzhartovuvalas',
smiyalasya, a CHajchenko ne peremig svogo sercya, ustupivsya  -  mabut',  vzhe  u
jogo brinilo. YAk zhe zchepilis' voni - taka bucha zbilasya, shcho  ledve  roznyali
¿h. I kazav shinkar CHajchenkovi: "Ne prihod', - kazhe, - u shinok  bil'she!"  A
CHajchenko krichit': "CHomu?" - "Ne prihod' u shinok!" -  znov  tak  samo  jomu
shinkar govorit'. "CHomu?" - "A to prijdi", - promoviv shinkar.
   Lyudi vzhe ¿h rozveli i za CHajchenkom dveri  zachinili.  SHinkarka,  kazhut',
duzhe blida bula, duzhe, hoch i ne vteryala na toj chas  ni  histu  svogo,  ani
vsmihu. SHinkar zhe veselij takij, rozveselivsya i zharti  pidnyav...  Povistki
rozporoshiv, take!.. A CHajchenka z togo gromu nide ne bachiv nihto.
   YA prihodzhu do Marusi: chi vse garazd, Maruse?
   - CHolovik nezduzha, - smutno vona meni odkazala.
   - Koli se vin zaneduzhav?
   - Ta vzhe tri dni. I ne ¿st', i ne p'º. A vzhe  po  tij  svarci  tri  dni
vijshlo.
   - Ta de zh vin?
   - Lezhit' u kimnati.
   A vin todi kliche: "Maruse!" Vona shopilasya - kinulas' do jogo.
   - Hto se do nas prijshov? - pitaº.
   - Se Hima prijshla mene odvidati.
   Nichogo bil'she ne kazav i ne pitav. Marusya do mene vijshla.
   YA todi ¿j govoryu:
   - Maruse, chi znaºsh ti, shcho pozavchora bulo?
   - Ne znayu. SHCHo bulo? YAkiv  povernuvsya  neduzhij.  Vchora  vranci  pribigla
shinkarka, zadihana usya, do mene: nehaj YAkiv ne prihodit', boronyu  jomu,  v
nas bida! "CHuºsh - ne prihod', boronyu tobi, - kriknula na YAkova,  -  v  nas
bida. Mij bude kazati, shcho u yarmarok ¿de, shcho do priyatelya ¿de - ne jmi viri,
ne prihod'". I pobigla vid nas. YA bil'sh nichogo  ne  znayu.  Meni  sumno,  i
boyusya, shcho jomu bude nedobre!
   Zmovkli mi ta j sidimo sobi movchushi. Bagato dechogo  meni  j  chulosya,  i
zgaduvalos'!
   - ZHal', - kazhu, - zhal', ta ne vernet'sya!
   - CHogo zhal'? - spitala Marusya.
   - ZHittya molodogo, viku zagublenogo darma - chi ya zh vzhe tobi  ne  kazala,
chogo zhalko?
   - Meni ne zhal' nichogo, - govorit'.
   Znov zmovkli -  sidimo...  Vzhe  vechir  piznij.  Ditki  posnuli,  splyat'
spokijno sini malen'ki¿, a na gorodi viter shumit' verbami, nadvori  chorno;
bliskavicya pobliskuº.
   - Kudi teper pidesh u negodu taku, - kazhe Marusya, - zanochuj u mene.
   A vzhe doshch gurchit', gurchit' i grim, i bliskavicya j viter.
   - Dobre, zostanusya, - zanochuyu v tebe. -  I  zostalasya.  CHajchenko  lezhav
nespokijno, v trivozi, na lizhku, - zithav use; Marusya prisluhalasya,  a  do
jogo ne vvihodila, ne nasmila bidnesen'ka. Raz chi dva zvechora vin poklikav
¿¿, spitav, hto v hati v ne¿, nache zabuvav, shcho ya prijshla, a shcho dali vnochi,
to vse chastish, chastish ¿¿ klikav i vse kazhe:  "Htos'  prijshov  do  nas!"  -
"Nema nikogo". - "Htos'  prijshov;  ya  chuv,  u  dveri  stukalo,  htos'  pid
dverima, - vidchini!" Vona odchinit' - nema. Troshki zgodom znov ¿¿ shle: "Pid
vorit'mi htos' sto¿t'", to:  "Pid  viknom  htos'  dobuvaºt'sya".  Vona  use
vihodila divitis', vklikala, dozhidala - nikogo ne bulo cilu nich tuyu chornu,
vitryanu.
   Meni pochulosya, shcho CHajchenko plakav. Marusya ne  spala,  hoch  do  mene  ne
ozivalasya slovom...
   Ha svitanni, chuºmo, stukayut' tihen'ko, tam micnish, - Marusya vibigla,  ya
za neyu. "Hutche, skorish!" - gukav nam uslid CHajchenko...
   Odchinyaºmo vorota, a pid vorit'mi shinkar.
   - Zdorovi buli! - do Marusi. - A de vash cholovik?
   - Doma.
   - Koli b vi do mene jogo vikliknuli, koli doma vin.
   - Vin nezduzhaº, lezhit'.
   - Ne mozhna j podivitis' na jogo?
   - Nezduzhaº. Nashcho ee vam tak konche jogo treba?
   - YA jomu iz yarmarku dobrogo gostincya priviz.  Nezduzhaº,  kazhete?  A  ya,
mozhe, jogo de strinu po dorozi! SHCHaslivo!
   SHvidko pishov, shvidko.
   Marusya rozkazuº choloviku, - ne daº svo¿m pitannyam promovlyati ¿j.  Veliv
¿j shche ta shche rozkazuvati. Vona rozkazuvala.

   XIX

   SHCHe hmari chorni, vazhki voloklis' po nebu,  a  til'ki  z  kraºchku  rozhevo
zoryalosya od shid soncya. Mi vzhe j ne lyagali spati, ranku dizhdali. YA  berusya
dodomu jti. Poproshchalasya, pishla. Se bulo v nedilyu.  Bachu,  jduchi,  shcho  kolo
shinku lyudej skupchilosya bagato, gomonyat' taken'kiBlizhche shodzhu - zhinok bachu
tut i bachu - shche ¿h bizhit' dorogami; bachu, dveri zbiti¿ vinosyat' z shinku...
"SHCHo to take?" - pitayu lyudej. "SHinkar z zhinkoyu zabivsya".  Pochali  meni  use
rozkazuvati molodici; tiskayut' mene podivitis' na oboh.  Oboº  na  dolivci
lezhali, spoloshcheni krov'yu. V ne¿ nizh u persyah velikij strimiv; rukami  vona
jogo yak stisnula za shiyu, tak i zamerli  ruki  -  vpilis'.  Sorochki  na  ¿h
porvani, podrani,  namisto  ¿¿  rozsipane  u  krovi:  duzhe,  mabut',  vona
odbivalas'. Vona jogo zadushila, vidno, - bo ne bulo na jomu niyako¿ porazi,
j lezhav vin zchornivshi, - vona lezhala bila, bila,  z  chornimi  brovami.  YAk
prijshli choloviki do shinku - zachineno;  pochali  stukati  -  ne  vidchinyayut'.
Nadijshli shche lyudi, bachat' - shchos'  nepevno  -  vibili  dveri,  a  voni  oboº
lezhat'... YA metchij do Marusi...
   - Bozhe mij pravij! - promovila til'ki Marusya. A CHajchenko vzhe krichit':
   - Hto prijshov do nas?
   - Liho stalosya, - kazhu golosno.
   - YAke liho?
   - Zabivsya shinkar z zhinkoyu.
   Tiho... Azh os' uvijshov vin do nas u hatu bilij:
   - SHCHo, shcho? - pitaºt'sya, - sam shapku hapaº, svitu na sebe  vdyaga.  Marusya
bilya jogo.
   - Pravda s'omu? - zapitav vin Marusi.
   - Pravda, - promovila Marusya.
   - YA na svo¿ ochi oboh bachila, - govoryu jomu.
   - YA sama pidu podivlyusya, YAkove, shche rozpitayusya! - zagovorila Marusya.
   - Jdi, jdi, Maruse, ta  hutko  vertajs'.  Skazhi  usyu  pravdu!  Vertajs'
hutko!
   Prosit' ¿¿, yak ditina malen'ka.
   Marusya pobigla. Vin dozhidav, ne movlyachi slova, duhu ne zvodyachi, blidij,
zamlilij.
   Povernulasya vona. "Pravda", - kazhe.
   Stav CHajchenko plakati duzhe.
   Bida taya zovsim jogo skrutila; u  golovi  jomu  zavernulo  nache,  pochne
govoriti, to putaninu taku, shcho j ne rozberesh.  Zaneduzhav  tyazhche,  girshe  -
til'ki zhivij ta teplij. Gromada tim chasom dala vzhe vidu spravniku. Nabigli
suds'ki utrikon' z bubencyami, iz dzvonikami; po troº, po dvoº ¿h pozirayut'
z voza. Zaraz usih lyudej zibrali,  zaraz  deyakih  pov'yazali.  Prislali  po
CHajchenka - hodiv vin do shinku chasto. CHajchenka  todi  garyachka  palila;  bez
pam'yati slive buv vin. Ne vvazhayut' - berut',  vezut'  jogo  suditi  sudom.
Pitayut': odkazi jogo nerozumni, chudni...  Vkinuli  jogo  u  temnu  komoru,
zv'yazali jomu ruki. Marusyu zhenut' get' vid jogo...
   Vona do nas ditok svo¿h zavela - pokinula, a sama znovtaki  pishla  tudi
do jogo.
   - Ne pustyat', Maruse! - kazhemo ¿j.
   - YA blizhche budu do jogo. - Pishla.
   Deyakih lyudej hutko povipuskali  j  opravdali,  hoch  nikogo  i  ne  bulo
vinuvatogo, a inshi, i bagato, shche buli za storozheyu, poki azh dobro¿ radi  ne
posluhali... todi j ¿m vil'nij shlyah dali.  A  rada  bula  taka:  spravnika
podyakuvati. Hto vzhe buv u buval'cyah, to zaraz i zrobiv tak, ne vpovayuchi na
beznevinnist' svoyu, a hto uginavs', toj sidiv  dovgo.  Radu  taku  podavav
usim spravnikiv chi sluga, chi priyatel', chi  rodich,  hto  jogo,  nikchemnogo,
zna. U chornomu  kozhushku  z  chervonim  komircem  hodiv,  shapka  kruglen'ka,
zelena, z sebe hudij, zhovtij, ochi yamkuvati,  zubatij  takij...  Vin  radiv
usim dyakuvati, a hto ne sluhav, to vin groziv, napolyagav. Spravnik sam  ne
kazav nichogo, - dozhidav: cilij den' sto¿t' na porozi, ruki v  kishenyah,  na
shi¿ chervona pletena hustka, sam pikatij, usatij, vitrishkuvatij,  -  sto¿t'
ta svistit' - yakus' zhovnirs'ku hodu visvishchue.
   Hiba chaj ispivaº, to perestane, a vipiv samovar chayu - znov  na  porozi,
znov svishche...
   Podyakuvala Marusya - ¿¿ pustili do cholovika pobachitis'. Vona  na  drugij
den' znov prosit'sya, znov dyakuº, - stali ¿¿ puskati shchodnya. Sidiv  CHajchenko
tizhden' shche, -  vona  use  hodila  do  jogo.  Groshej  vzhe  ne  bulo,  stala
sproduvati tovar... "Otse dobraya zhona", - hvaliv  spravnik  z  poroga,  yak
vona prohodila mimo jogo... Vzhe sud vibiravsya z nashogo  sela  vi¿zditi  na
zavtra, vzhe CHajchenka vipustili, -  koli  vishukavs'  yakijs'  rodich  shinkaryu
nebizhchiku, shcho skarzhiti prijshov, nibi shinkar kolis'  jomu  uzivav  CHajchenka
"svo¿m vorogom" i kazav, "shcho tisno ¿m obom u sviti zhiti". Znov sud  suditi
pochav; znov pitannya - CHajchenka znov uzyali za storozhu, a tam  u  dva  tizhni
povezli jogo u misto, posadili v ostrozi.
   Marusya za nim pishla.
   - Proshchavaj, - kazhe meni, - sprodaj use, peresilaj groshi.
   - Maruse, - govorit' ¿j mati, - use ti sproduºsh, a v tebe ditki...
   - YA znayu... ya ne zabuvayu.
   Poproshchalasya z nami,  ditok  prigornula,  -  pishla,  ¿¿  do  ostrogu  ne
vpuskayut'.
   - Mij cholovik tam, - dovodit' vona usim.
   - Tvij cholovik povinuvachenij - jomu tam i siditi, - tobi ne mozhna.
   - I ya vinna.
   - U chomu vinna ti?
   - Vinna j ya, koli vin vinnij.
   - Godi! Idi get' sobi! - kazhut' ¿j, zhaliyuchi. Vona ne jde.
   - SHCHo zh ti priznaºshsya, shcho vinna ti? - pitayut' v ne¿ znov.
   - Vinna.
   Kazali ¿j ruki izv'yazati. Posadili mizh zlodiyami, mizh ubijnikami, molodu
ta dobru. Dva misyaci iz tizhnem  vibula  vona  z  cholovikom  tam,  poki  ¿h
vipustili.
   Ditki v nas buli. Use pitayut': "de mama?", use klichut': "mamo!"
   Marusya ne odminilasya - til'ki pishla moloden'ka, a povernulasya siva,  yak
golubka.
   A ya shche, strichayuchi ¿¿, divuyusya, shcho vona krasi svoº¿ ne  stratila:  ti  zh
ochi, cholo tezh, - koli vona stala  drugu  hustku  zav'yazuvati,  azh  shovkova
sivina zabilila.
   Oselilisya voni znov u svo¿j hati, u gluhim dvori, bo vzhe  ne  bulo  tam
nichogo zhivogo, shchob golos podalo, shchob krilom strepenulo - use vzhe  sprodane
bulo... Ditki gomonyat' sami odni, i vzhe taka ¿m utishka z togo, yak  gorobci
priletyat'  -  zacvirin'kayut'  abo  golub  popogude;  ne  polohayut',   sami
pritulyat'sya pid tinom, radiyuchi.
   CHajchenko use hvoriv, use boliv; vid  lyudej  nache  hovavsya;  z  hati  ne
vihodiv hiba pizno, krad'koma, za gorilkoyu u  chuzhe  selo.  Piti  vin  stav
duzhe.
   YA jogo bachila dvichi. Odnogo razu vin sidiv bez  zhodnogo  dila,  sklavshi
ruki, ochi priplyushchuvav, - des' sil'no v jogo golova bolila... Drugogo  razu
bachila - vin spav... Marusya divilasya na jogo takim poglyadom, yak  i  pershe,
prihil'na bula, yak pershe. Kogo vona lyubila shche? YAkogo  kohala?  YAk  zaznati
cholovika u krasi jogo, u kvitu, v sili, yak zaznati  jogo  dobrogo,  a  chas
pide ta use izmozhe, to inshe pokazhet'sya, nizh gadalosya. "Misli zh mo¿, misli!
Do kogo zh vi prijshli?" - skazati, ta j godi! "Bagato zhalyu mogo bude, -  ne
bude vzhe moº¿ lyubovi".

   XX

   Mene svatalo dva zhenihi... Ege zh! Zgaduºt'sya meni chasto cholovik  Palij,
shcho yak v jogo ditina vtopilas', hata zgorila, - vin ishov uliceyu ta  vesillya
zabachiv i kazhe: "A ti lyudi shche zhenyat'sya!"
   Zgaduvavsya meni cholovik Palij... Svatalo zh dvoº.  Pershij  zhenih  vbogij
buv parubok, dobrij, smutnij - ya ne pishla za jogo! Ne bulo v mene  kohannya
smutok jogo rozvazhati; ne bulo groshej hatu neogorodzhenu  vpridobiti  -  ne
shotila robachkom stati... Vin pozhurivsya  za  mnoyu  ta  z  inshoyu  ozhenivsya.
Drugij zhenih buv bagatij, norovlivij: konche hotiv mene vzyati za sebe. Jomu
mati jogo zaboronyala, prosila: ne zhadalosya ¿j dlya svogo  sina,  chepurnogo,
sirotu brati, - vin taki matir prisiluvav, shcho vona shche sama mene  vmovlyala.
YA ne pishla. Sej buv meni zovsim ne do spodobi: revnivij, nezvichajnij - vin
i lyubiv yakos', nache bivsya.
   YAk vzhe odcuralasya ya jogo svatannya, to treba  bulo  zhiti,  yak  na  cheku:
boyalasya jogo sama odna  strinuti.  YAk  vin  ochima  na  mene  svitiv!  Mati
zhalkuvala, shcho ya ne pishla zamizh; bat'ko til'ki dosluhav: jomu bajduzhe  bulo
use z togo chasu, yak Katrya pokinula. Vin ob ne¿ ne govoriv, ta vzhe j ni  ob
chomu ne govoriv. Sumuvav, hodiv po dorogah; bagativ ne dbayuchi. Jogo  Katrya
odcuralasya, - vin usih za te vidcuravsya lyudej: i svo¿h ridnih, i chuzhih.  I
vzhe do smerti takij ostavsya samotnij i nelaskavij.  YAk  zaneduzhav  vin  na
smert', to mati prosili svyashchenika, shchob napisav Katri, chi ne pri¿de vona  z
bat'kom poproshchatis'. Napisav svyashchenik, i groshi ¿j poslali.
   Tyazhko bulo odnogo dnya bat'kovi duzhe, - mati sidila bilya jogo ta j kazhe:
   - Druzhe mij! Ditina nasha pri¿de do nas.
   Vin razom pidvivsya sam, divit'sya na ne¿. Mati znov kazhe:
   - Katrya do nas pri¿de.
   Dozhidali Katri - Katri ne bulo. Smert' vzhe za plechima. Starij dozhidav -
yak dozhidav! I mertviv, i ozhivav. Ani slova nikoli ne promoviv  -  chomu  ne
¿de, chi bude - ani odnogo! Til'ki zvechora  kazav:  "ya  pomru  zavtra".  Na
zavtra i vmer vin.
   YAk pohovali jogo, to v kil'ka dniv list od  Katri  prijshov,  shcho,  pishe,
"molitimusya za bat'ka mogo dushu, a groshi, shcho meni prislani, na cerkvu bozhu
viddala, - budut' pominat', budut' grihi izbirat'..."
   Znov zhilosya...
   Bula v nas u slobodi bublechnicya, a v ne¿  najmichka  -  velika,  chornyava
divchina, robotyashcha, a vzhe nepotorocha taka, yak ridko, - to, bulo,  strineshsya
iz neyu, pitaºsh: "SHCHo robili vi?" - "Vodu nosili, bubliki pekli",  -  odkazhe
vona spokijno. "A  zavtra  shcho  robitimete?"  -  "Vodi  prinesemo,  bubliki
spechemo". - "A pozavtromu?" - "Budemo vodu nositi, budemo bubliki pekti".
   Vmer v ¿h hazya¿n - divchina trohi zaklopotalasya, poki jogo pohovali.
   - A shcho v vas?
   - V nas hazya¿n vmer, i pohovali.
   - A teper yak?
   - Vodu nosimo, bubliki pechemo.
   Divchina bulo govorit' spokijno, sto¿t' svizha - a tut b sluhati niyakovo:
divuºshsya, yak ce vona zhive dovol'na taken'ki, shcho  bubliki  peche...  Buvayut'
taki v boga!
   Nam den' minav, den' rozsvitavsya, vesna jshla griyuchi; nablizhuvalasya zima
z morozami - use zdavalosya yakos' nudno,  yakos'  dokuchlivo...  Buli  v  nas
davni radoshchi; buli v nas stari sumuvannya - do ¿h teper dusha ne  ozivalasya,
ne strepehalosya serce. Koli b!.. To b ne tak, zovsim ne tak bulo! Todi, yak
serce ta dusha zhivi, to vijdesh, zabachish derevo, shcho vzhe roki sto¿t' znakome,
a  tut  vitaºshsya:  yake  derevo!  Zelenisya,  derevo,  rozvivajsya!  Oteº  yak
shelestit'! Glyanesh na polya, na lugi - yaki polya, yaki lugi! Azh smiºt'sya  shchos'
v tobi...
   A vzhe yak zhittya lichish svoº ponedilkom ta nedileyu, to vse  tobi  bajduzhe:
shcho nove, to zaklopoche til'ki spershu, a shcho stare, to vzhe take  stare  bude,
take znajome ta bezv'¿ishne!
   Taken'ki mi zhili. Kolo nas  odni  lyudi  vmirali,  narozhdalis'  drugi...
CHasom zvali nas na vesillya - mi hodili na vesillya... Najchastish ya hodila do
Marusi.
   Marusi ne tak zhilosya, yak nam. Pila vona hoch  od  girko¿,  ta  od  zhivo¿
vodi... ¿j sonechko ne tak svitilo, yak nam; ¿j i ptashki inachij shchebetali...

   XXI

   CHi velikij, chi malij chas zbig - mati zaneduzhala. Skazav bi,  rada  vona
svo¿j neduzi bula:
   - Otse j meni vmirati, - kazhe, - otse i  moya  godina!  Bizhi,  Himo,  do
svyashchenika, prosi - nehaj pishe zaraz do Katri, shchob pri¿hala pohovati matir.
Bizhi, lyubko, ne barisya!
   Znov napisav list svyashchenik, znov tudi groshi poslali.
   - Otse, ne ¿de Katrya! -mutit'sya mati. - Hto zh mene oplache!  Mabut',  ne
puskayut' ¿¿ tam; koli b ya viduzhala,  to  b  ya  vzhe  sama  do  ne¿  po¿hala
odvidati, pobachiti... CHi pobachu ¿¿ vzhe koli? Koli b ya oduzhala, to b  ya  ¿¿
odshukala, de vona... CHi ya vzhe ¿¿ ne pobachu?
   Od Katri takij samij list odibrali, shcho: "molitimusya za materinu dushu, a
groshi na pominannya viddala - budut' pominat', grihi budut' odproshuvati".
   - O, ditino mila! Ne pobachu vzhe ya tebe! - promovila mati i zaplakala. -
Pohovaj mene, Himo, - govorit' meni. - Pohovaj mene garnen'ko.  Tobi  bude
nehaj nasha hata, se tobi nehaj bude. Pom'yani mene, golubko. Syad'  do  mene
blizhche, lyubko! Blizen'ko syad'! - use prohala mene.
   Pered smertyu govorila:
   - Mozhe, koli pobachish Katryu moyu, mozhe, bude nezduzhati, boliti, - posluzhi
¿j, serce, ne pokin'!
   Use bogu molilas', vse molilasya - do ostann'o¿  godini.  Tiho  i  sumno
vmerla.
   YAk ¿¿ pohovali, to znov Katri znati davali,  shcho  mati  vzhe  vmerla,  shcho
zostalisya ¿j lani, stepi i groshi.  Todi  odpisala  Katrya,  shcho  bude  sama,
pri¿de sama oporyadzhati, shcho ¿j u spadku distalosya. Mi stali ¿¿ dozhidati.
   Dizhdali.
   YAk bachu toj viz, kritij, palubchastij, shcho prityagaº do nashogo dvoru. Bulo
se rankom, - ranok slavnij, yasnij, pahuchij:unochi doshch perepav.
   YA vibigla za vorota.
   - Katren'ko, de ti?
   Nihto ne obizvavsya  meni.  Vilazila  pershe  z  voza  opolista,  rum'yana
chernicya i hrestila mene. Za neyu Katrya.
   Katrya tezh mene perehrestila -  ledve  na  mene  glyanula  vona  -  i  za
cherniceyu u hatu uvijshla. YA za nimi vstupila. CHi zh vona mene ne pam'yataº  -
zabula? Serce, shcho bulo strepenulosya, to pritisnulo jogo tyazhko...
   - Oh, yak zhe vtomilisya mi, - pochala rum'yana  chernicya,  skidayuchi  z  sebe
chorni svo¿ ryasi odnu po drugij. - Vzhe ¿hali mi, ¿hali, ta j godi skazali.
   Glas v ne¿ buv takij, shcho dlya  gluhih  dobrij.  Katrya  stoyala  u  stola,
rozbirayuchi chotki u rukah.  Bula  shche  vona  z  sebe  duzhe  horosha,  hoch  yak
zmarnila, i ochi vpali, i  sama,  yak  nitka,  bilen'ka  stala.  Vona  yakos'
zaholodila... Na duh-maru vona pohodila z svo¿m nezdvizhenim  oblichchyam,  iz
svo¿m poglyadom bezprichasnim... A shche v tij dovgij ryasi chornij, u tij chornij
pokrival'nici!..
   Hoch bi vona shcho v mene spitala! Hoch bi do mene slovo promovila!
   CHernicya znov govorit':
   - Vtomilisya yak, bozhe milij! Ledve dihaºmo! - A tam dodaº: - Vzhe sonechko
pidbilosya na snidannya...
   Glyanula na Katryu - Katrya sto¿t', ne chuº i ne ozivaºt'sya.
   - Sestro! - do Katri, posmikayuchi ¿¿ micnen'ko za rukava.  -  Treba  nam
pidzhivitisya?
   - YAk zavvolite, sestro Melaniya,  -  odkazala  Katrya.  YA  ledve  dochula:
bezodgolosno takechki vona gomonila.
   - Divchino! - priklikaº mene sestra Melaniya. - Hodi lishen' blizhche, -  yak
na im'ya?
   - Himoyu zvut', - kazhu.
   - Himo, chi ne dala b ti nam posnidati?
   - Zaraz izgotuyu, - kazhu.
   Pochala ya gotuvati snidannya, a chernicya za mnoyu u komoru, pshona odmiryaº u
glechik, odsipaº muki u misku, smetani u polumisok; sliv'yanku nabiraº; hlib
kraº; porozchinyala stoli, dostala  skaterku,  stil  zastelyaº,  -  zhvava  ta
hapkaya. Gospodi-svite!
   Katrya use stoyala sama. Sestra  Melaniya  odhilila  ¿¿  rukoyu  od  stolu,
nakrivayuchi, - Katrya sila na lavci todi.
   Gotove snidannya - stali snidati. Sestra Melaniya Katryu blizhche  posadila.
Katrya posluhala, blizen'ko prisunulas', a ¿sti nichogo ne ¿la  vona,  okrim
malesen'kij shmatochok hliba iz vodoyu. Sestra Melaniya snidannya vporala. Mala
vona tridcyat' i dva zubi bili ta zdorovi, ta robotyashchi. O, yaki zh zubi!  Use
molola nimi, yak zhornom dobrim.
   Po snidannyu stala sestra Melanin do Katri govoriti:
   - Sestro! Treba use teper dobre vporyadzhati, treba hutche, shchob tut nam ne
zabaritisya...  -  A  ochi  v  ne¿  pochali  prizhmuryuvatis';  govoryachi  yakos'
mimovil'no, mostila vona blizhche do sebe dvi veliki  podushki  u  kraplistih
temnih poshivkah, shcho z voza ya vnesla.
   - Ne treba baritis', - shche promovila zithayuchi, - o... o... - vimovila shche
raz, vzhe zovsim na podushki shilivshisya golovoyu...
   Spala. Muhi ponad neyu guli, muhi  ¿¿  kusali  -  spala.  Katrya  sidila,
shilivshi golovu. CHi molilasya vona? Bo sheptala shchos' i rum'yancem zakrasilasya
zhivim. YA do ne¿ bliz'ko pidstupila i kazhu:
   - Katre, chi ti vzhe mene zovsim zabula? CHi ne piznaºsh? - Rum'yanci odrazu
zbigli z ¿¿ oblichchya; obernula na mene vzhe bezprichasni ochi svo¿ i  odkazala
meni:
   - YA tebe pam'yatayu.
   - CHomu zh se taka do mene nelaskava? CHom ne zagovorish do mene?
   - Usi slova prazhni. Treba molitis'...
   - Katre, chi ti znaºsh, shcho Marusya zamizh pishla?
   - Bozhe blagoslovi.
   - Za CHajchenka pishla.
   - Bozhe blagoslovi.
   - Vona neshchasna duzhe.
   - Bozha volya.
   Use meni odkazuº, yak nache po psaltiryu chitaº.
   - CHi ti koli zgaduvala nas? Zgaduvala lyudej?
   - YA molyusya za vas i za vsih lyudej.
   - Spasibi. A ti vzhe mene teper i trohi ne lyubish?
   - Gospod' poveliv usih lyubiti, - i vorogiv.
   - To ti mene yak voroga zhaluºsh, chi shcho? CHi zh u tebe vzhe nema  i  v  sviti
nikogo lyubogo? Nema nichogo milogo?
   - Meni usi rivni, za vsih molyusya.
   - I usi vorogi tobi?
   - Kozhen cholovik drugomu vorog  velikij,  vorog  lihij,  -  promovila  z
opalom: ochi zaiskrilis', zadrizhali usta: piznalasya meni davnya Katrya. Ognem
da polum'yam od ne¿ pahnulo - yak kolis'.
   - A sim'ya? A rodina? - kazhu.
   - Usi! Usi! Prihilyayut' do sebe dushu, boronyat' do boga!
   - Tak usih kidati?
   - Kidati, kidati! V bozi spasete! Bozhe mij! Bozhe nij!  Pomiluj  nas!  -
pokliknula sumno.
   - Amin', - odkazala z lavki sestra Melaniya gluho. Perespala  vona  svij
dzvinkij golos. - Amin', - shche raz rkazhe ta j pozihnula taken'ki, shcho v mene
rukava zamayali, a yaki muhi po stolu lazili, to poskochuvalisya,  yak  nasinnya
od vitru. Dovgo shche potyagalasya na lavci. Dali stala, pribralas' u  ryasi:  -
Hodim vzhe do batyushki, - prikazuº Katri.
   I pishli. I meni velila jti iz soboyu sestra Melaniya, dorogu pokazuvati.
   Poki mi dijshli do svyashchenikovogo dvoru  -  bilya  cerkvi  stoyav  z  dvoma
kominami i z runduchkom pid piddashshya, - poki dijshli, kazhu,  to  vzhe  sestra
Melaniya zovsim chujna bula: hoch ochi od spannya pomalili, ta divilisya gusto i
zhvavo.
   Svyashchenik striv nas, uviv u kimnatu. Sestra  Melaniya  posila  u  yakomus'
velikomu krisli, shcho v n'omu malo bulo  pridobi,  a  bagato  cvyahiv.  Katrya
stala bilya ne¿, a ya poza Katreyu.
   - Sidajte zh bo, batyushka! - prosit' jogo sestra Melaniya.
   Batyushka siv proti ne¿ ta j zakashlyavsya.
   - A shcho se - kashel'  vas  napav,  batyushka?  -  pita  sestra  Melaniya.  -
Lipovogo cvitu napijtesya uvecheri, na nich. Ta  chogo  se  vi  taki  na  vidu
zhovti? CHi ne zhovtyanicya? J posivili vi zovsim, a,  mabut',  shche  ne  duzhe  j
stari, - bolili na golovu?
   Batyushka sam buv rozumnij i rozsudlivij, ta smirnij - storopiv, sluhayuchi
¿¿ ta na ne! divlyachis' - til'ki golovoyu kivav.
   - Otse mi do vas pri¿hali z vashoyu davn'oyu parafiyankoyu, - pochinaº  drugu
vzhe rich sestra Melaniya. - Vona meni priruchena. Spadok ¿j od roditeliv,  yak
znaºte;  vona  use  odzhaluvala  na  monastir.  Mi  pri¿hali  us'ogo   togo
rozdivitisya, oporyaditi. Vam zvisno, shcho tut ¿j nalezhit', -  pokazhit'  meni,
koli laska  vasha  bude.  Razom  vkupi  z  nami  dlya  gospoda  boga  nashogo
potrudimos'.
   Todi pishli po stepah, po  lanah  oglyadati,  gromads'kih  lyudej  klikali
cinuvati.  Sestra  Melaniya  nikala  skriz'  po  vsih   kutkah,   mutilasya,
pidbigala, priglyadala, prisluhala.
   Katrya hodila za neyu slidom, ne glyadyachi okrugi. Miscya znakomi  kolo  ne¿
procvitali - vona ne vvazhala. Nide ne pripinilas' i razu ne oglyanulas'.  V
hatu yak mi povernulisya, to tam vzhe lyudej ponahodilo bagato. Vitali  Katryu,
pitali... Vona nache nikogo zrodu ne bachila i nichogo ne znala,  hto  j  yaki
prijshli.
   Odchinili skrini,  .stali  lichiti  groshi,  yaki  tam  buli.  Batyushka  use
zasheptuvav i zapisuvav; sestra Melaniya tezh sobi pircem cherkala - Katrya use
stoyala oddalik, ne glyadyachi...
   Lyudi potrohu rozijshlisya...
   - Vi dobre se znaºte,  batyushka,  shcho  hata  cij  divchini  pridilena  vid
nebizhchikiv? - pitalasya batyushki sestra Melaniya azh dvichi.
   - Znayu dobre, - govoriv batyushka.
   - Ta vona zh daleka rodichka, a dochka º ridna...
   - Taka bula volya ¿h. Voni divchinu zhaluvali.
   - I drugi znayut' te?
   - YAk zhe! Svidki º.
   - A! - kazhe. Bil'sh vzhe ne pitala.

   XXII

   Prijshla Marusya do Katri. Bula vona tiha, smutna i laskava.
   - Znaº? - spitala mene.
   - Znaº, - kazhu, - ta ¿j za vse bajduzhe.
   Katrya ¿¿ spershu ne piznala, a na vitannya odkazala:
   - Blagoslovi, gospodi!
   - Se Marusya, - govoryu ¿j.
   Todi vzhe vona piznala i znov kazhe:
   - Bozhe blagoslovi!
   Marusya stoyala pered neyu.
   - Sidaj, Maruse! - proshu.
   Vona ne shotila  chi  ne  vchula,  stoyala  i  divilasya  na  Katryu.  Katrya
neporuhoma sidila. Bil'sh ne bulo nikogo v hati.
   - Katre, - promovila do ne¿ Marusya, - chom ti slova ne promovish? CHi meni
zvelish govoriti, Katre?
   - SHCHo? - pita Katrya. - SHCHo govoriti?
   - Bach, Marusya vzhe siva stala zovsim, - kazhu, znyavshi hustku z Marusi.
   Podivivshisya, kazhe:
   - Siva.
   Posidila Marusya movchki i poproshchalas'. Katrya ¿¿ hrestit'.
   - Katre! - promovila Marusya, - v mene diti.
   - Bozhe ¿h blagoslovi! - odkazala Katrya po svoºmu zvichayu.
   YAk sama vzhe vona nichim lyuds'kim ne mutilasya, - to vzhe j ne vvazhala,  yak
v inshih serce kolotilosya.
   Marusya dodomu pishla.
   Na tretij den' Katrya iz sestroyu Melaniºyu po¿hali. Marusya  shche  prihodila
poproshchatisya. Katrya proshchalasya tak samo, yak vitalas'...  Hoch  bi  vona  lice
zapechalila! Hoch bi ozirnulasya razochok!
   - YAk odminilasya! - promovila  Marusya,  divlyachis'  uslid  za  tim  vozom
kritim po dorozi.
   - A pam'yataºsh, yaka bula vona? - kazhu.
   - YAk zhe!.. Dobre pam'yatayu.
   SHCHe mi postoyali, podivilis'. Marusya pishla  do  svoº¿  gospodi,  a  ya  ¿¿
provela i v ne¿ trohi posidila.
   YAkiv use hvoriv, use boliv. Davno vzhe vin ne robiv nichogo:  ne  zdolav.
Padala kolo vs'ogo sama Marusya. Bagato bulo  ¿j  dila  v  gospodi,  veliko
pechali na serci.
   Veselo, yak º kim raditi, ta j te dobre, koli º ob kim poplakati.  Ij-zhe
bogu moºmu, dobre! Girka ta zhiva voda, kazhu vam...
   Vihodzhu ya od Marusi, i vena mene do vorit  dovodit',  a  za  neyu  ditki
topotyat' dribnen'ko-vazhen'ko...
   - Podivis', - kazhe vona, - podivis', Himo, usi trojko u jogo vililis' -
mo¿ chornyaven'ki!
   I zgornula ¿h usih do sebe. A voni hto z palichkoyu u ruci, hto z hlibom,
z pisochkom u zhmen'ci, zhvaven'ko divlyat'sya... Tiha i vboga hata z  vishnevim
sadkom!
   YA zhivu sobi pridobno na svo¿j selit'bi. Susidi do mene hodyat', a ya znov
do ¿h - odviduºmos'. Radimos', yak gorodi zasivaºmo; vkupi nash odpochivok  u
svyato...
   CHas za chas, a k vechoru blizhche...

Last-modified: Tue, 23 Jul 2002 11:48:57 GMT

Ocenite etot tekst: