áóëî:
"Îé, íåíüêî, íà öèìáàëàõ ãðàëè".
   Ñàíæàðiâêà   -   òåìïåðàìåíòíèé   ðîçãóëüíèé   òàíåöü.   Ïðèñïiâêè   äî
"ñàíæàðiâêè":
   Iøëè äiâêè ç Ñàíæàðiâêè,
   À çà íèìè äâà ïàðóáêè;
   À ñîáàêè ç ìàêiâîê,
   Ãàâ-ãàâ íà äiâîê.
   Îé äiâ÷èíà êóìèíà
   Ïî¿õàëà äî ìëèíà.
   Çà÷åïèëà â ñóõèé ïåíü
   Òà é ñòîÿëà öiëèé äåíü.
   Ïðîäàé, ìàìî, äâi êîðîâè,
   Êóïè ìåíi ÷îðíi áðîâè,
   Íà êîëîäöi ñòîÿòè
   Òà íà õëîïöiâ ìîðãàòè.
   ×îì, ÷îì áîñà õîäèø?
   ×îìó ÷îáiò íå çàðîáèø?
   Îé íå æàëóé äóðíè÷êè,
   Êóïè íîâi ÷åðåâè÷êè!
   (Çàêðåâñêèé Í. Ñòàðîñâåòñêèé áàíäóðèñòà. - Ì., 1860. - Êí. 1. - Ñ. 75).
Ó ÷îòèðüîõ "ãðàþ÷èõ" ðÿäêàõ 28-¿ ñòðîôè ïåðøî¿ ÷àñòèíè  "Åíå¿äè"  áëèñêó÷å
âèÿâèâñÿ äèâîâèæíèé ìóçèêàëüíèé ñëóõ Êîòëÿðåâñüêîãî (âií ãðàâ íà ñêðèïöi).
Ñïðîáóºìî ïðîàíàëiçóâàòè  çâóêîâó  iíñòðóìåíòîâêó  ðÿäêiâ.  Òóò  íåîáõiäíå
âäóìëèâå â÷èòóâàííÿ â òåêñò, âñëóõóâàííÿ â ìåëîäiþ i íàðîñòàþ÷èé òåìï.
   "Áàíäóðà  ãîðëèöi  áðèíü÷àëà"  -  ÷óþòüñÿ  ïåðåáîðè  ñòðóí  áàíäóðè   â
ïîìiðíîìó òåìïi. "Ñîïiëêà çóáà çàòèíàëà" - ïðèñêîðåííÿ òåìïó i  ïiäâèùåííÿ
òîíó; ïiñëÿ äâîõ "áðèíü" ïîïåðåäíüîãî ðÿäêà (ïðè÷îìó ïåðøå òèõiøå -  "áà",
äðóãå  ãîëîñíiøå  -  "áðèíü")  -  òðè  òàêòè  ñîïiëêè,  êîæíèé  ãîëîñíiøèé
ïîïåðåäíüîãî:  "ñî"  (ãëóõèé  ïðèãîëîñíèé  i  ãîëîñíèé),  "çó"   (äçâiíêèé
ïðèãîëîñíèé i  íèçüêèé,  ïðèãëóøåíèé  ãîëîñíèé),  "çà"  (òîé  æå  äçâiíêèé
ïðèãîëîñíèé, àëå âæå â ïàði ç âèñîêèì ãîëîñíèì). "À äóäêà ãðàëà ïî áàëêàõ"
- âñòóïຠiíñòðóìåíò, ãîëîñíiøèé, íiæ äâà ïîïåðåäíiõ, ç iíøèì çàáàðâëåííÿì
òåìáðó, ðîñòå òåìï: ïiñëÿ "äó-äó" iäóòü âàðiàöi¿.
   "Ñàíæàðiâêè íà ñêðèïöi ãðàëè" - äàëüøå ïiäâèùåííÿ òåìïó i òîíó. Çàâäÿêè
íàãðîìàäæåííþ äçâiíêèõ ïðèãîëîñíèõ òà ñâèñòÿ÷èõ ðÿäîê  íåìîâ  çiãðàíèé  íà
ñêðèïöi. Âñëóõàéìîñÿ ó âñòóïíi àêîðäè: "ñ", "í", "æ"  -  íà  äâà  òàêòè  -
"äó-äó" - òðè ïåðåáîðè ïàëüöiâ ñêðèïàëÿ, òðè ïîðóõè ñìè÷êà. Çâåðíiìî óâàãó
íà òå, ùî iíñòðóìåíòè ïî÷èíàþòü çâó÷àòè ó  ïåâíié  íàñòóïíîñòi.  Ïåðøîþ  -
ïîðiâíÿíî  íåãîëîñíà  áàíäóðà,  çà  íåþ  ãîëîñíiøà  -  ñîïiëêà,  ïîòiì  ùå
ãîëîñíiøà - äóäêà. I íàðåøòi âñiõ ïîêðèâຠöàðèöÿ ìóçèêè ñêðèïêà. Íàðîäíèì
òàíöÿì âëàñòèâèé  îðãàíi÷íèé  ñèíêðåòèçì,  ºäíiñòü  ðèòìó  òàíöþ,  ìóçèêè,
ñïiâó. Ïiñíÿ äëÿ òàíöþ âòiëþº éîãî ðèòì i äóõ, áåç íüîãî âîíà,  ÿê  i  áåç
ìåëîäi¿, çà âèñëîâîì Ëåñi Óêðà¿íêè,  "òiëüêè  íàïîëîâèíó  æèâà".  Îäÿã,  â
ÿêîìó  âèõîäÿòü  íà  êðóã,  à  îñîáëèâî  âçóòòÿ  ("Äàì  ëèõà   çàêàáëóêàì,
Çàêàáëóêàì ëèõà äàì! Äàì ëèõà çàêàáëóêàì, Äiñòàíåòüñÿ  é  ïåðåäàì")  ÷àñòî
ôiãóðóþòü â ïiñíÿõ äî òàíöþ, i íå ïðîñòî òàê, äî ñëîâà, à òîìó, ùî âîíè  º
íåàáèÿêîþ ñêëàäîâîþ ÷àñòèíîþ ñâÿòêîâîãî äiéñòâà.  Äåìîíñòðóþòü  íå  òiëüêè
ñèëó i âïðàâíiñòü ó òàíöi, à é îäÿã, óáîðè. Íåäàðìà äðîáóøêàì,  ÷îáîòàì  i
ñâèòêàì ïðèñâÿ÷åíèé îêðåìèé ðÿäîê êîìåíòîâàíî¿ ñòðîôè.
   Äðîáóøêà - æiíî÷à êàðòàòà ïëàõòà, ââàæàëàñÿ îñîáëèâî íàðÿäíîþ. Ïëàõòà -
âåðõíié îäÿã òèïó ñïiäíèöi, çðîáëåíèé iç äâîõ, çøèòèõ äî  ïîëîâèíè  êóñêiâ
êàðòàòî¿ øåðñòÿíî¿ òêàíèíè. Ñâÿòêîâå âáðàííÿ. Ç íàðîäíî¿ ïiñíi:
   Âèéäè, âèéäè, ìîëîäèöå, ç âiäðîì ïî âîäèöþ,
   Íåõàé æå ÿ ïîäèâëþñÿ íà ïëàõòó-äðiáíèöþ.
   (Ñîáðàíèå ðóññêèõ íàðîäíèõ ïåñåí ñ èõ ãîëîñàìè. - ÑÏá, 1805. - Ñ. 182).
   29. Ïðîâîðíó, ÷åïóðíó  i  ãàðíó  -  íàðîäíèé  iäåàë  äiâ÷èíè,  ïðèêìåòè
íàçâàíi â ïîðÿäêó ¿õ âàæëèâîñòi. Ïîð. çìàëþâàííÿ ìîëîäèöi Äiäîíè (I,  21),
äiâêè íà âèäàííi Ëàâèñi (IV, 21 - 22).
   Þïêà - âåðõíié æiíî÷èé îäÿã ó  âèãëÿäi  äîâãî¿  êîðñåòêè,  ïåðåâàæíî  ç
ðóêàâàìè. Çà  ïðèçíà÷åííÿì  áëèçüêà  äî  ñó÷àñíîãî  ëåãêîãî  äåìiñåçîííîãî
ïàëüòà ÷è ïëàùà.
   Çàïàñêà - æiíî÷å âáðàííÿ, ùî çàìiíÿº ñïiäíèöþ. Êóñîê  ÷îðíî¿,  çâè÷àéíî
øåðñòÿíî¿ òêàíèíè (âëàñíå çàïàñêà) îáâèâàâñÿ êðóãîì ñòàíó òàê,  ùîá  êiíöi
éîãî ñõîäèëèñÿ ïîïåðåäó.  Ïîâåðõ  çàïàñêè  ó  âèãëÿäi  ôàðòóõà  áóâ  êóñîê
òêàíèíè ñèíüîãî êîëüîðó (ïîïåðåäíèöÿ). Çàïàñêó i ïîïåðåäíèöþ ïiäïåðiçóâàëè
÷åðâîíèì ïîÿñîì. Ó Ãàííè çàïàñêà  ç  ôëàíåëi  (ôðàíö.flanelle)  -  äîðîãî¿
ôàáðè÷íî¿ òêàíèíè. Ñâÿòêîâå âáðàííÿ ¿¿, òàê ñàìî ÿê Äiäîíè òà Åíåÿ, ïîøèòî
íå ç äîìîòêàíîãî ïîëîòíà òà ñóêíà, à ç êóïîâàíèõ  òêàíèí,  ùî  â  òó  ïîðó
ìîãëè äîçâîëèòè ñîái òiëüêè çàìîæíi ëþäè.
   Ñòüîíæêè, ñòüîæêè - êiñíèêè.
   Êîâòêè - ñåðåæêè.
   Òðåòÿê - ïîòðiéíå ïðèòîïòóâàííÿ â òàíöi.  ×àñòî  âèêëèêàþòü  ó  òàíåöü,
îñîáëèâî äiâ÷àòà, íå ñëîâàìè, à òàíöåì. Âèõèëÿñîì - òàíöþþòü,  íàõèëÿþ÷èñü
òî âïðàâî, òî âëiâî, ïðèâàáëþþòü, ðîçïàëþþòü ñâîþ ïàðó,  çàãëÿäàþòü  ¿é  â
î÷i, âèêëèêàþ÷è íà êðóã. ×îìó â òàíåöü ç Åíåºì iäå íå Äiäîíà, à ¿¿ ìîëîäøà
ñåñòðà, äiâêà Ãàííà? Òîìó ùî ìîëîäèöÿì òà ùå âäîâàì íå ãîäèëîñÿ  òàíöþâàòè
ðàçîì ç äiâ÷àòàìè òà ïàðóáêàìè, òèì áiëüøå íå  ãîäèëîñÿ  âäîâi  ç  ïåðøîãî
çíàéîìñòâà ïðèïðîøóâàòè äî òàíöþ ïàðóáêà. Ïðèéíÿòî, ðîçïî÷àâøè,  òàíöþâàòè
äî òèõ ïið, ïîêè ãðàþòü ìóçèêè. Âèéòè ç òàíöþ ðàíiøå, îñîáëèâî  ïàðóáêîâi,
îçíà÷àëî ïîêàçàòè ñëàáiñòü. Õòî äîâåäå ñâîþ ïàðó äî íàéáiëüøî¿ âòîìè - òîé
êðàùèé òàíöþðèñò (äèâ.: Ê. ñ. - 1898. - Ò. 61. - Êí. 4.  -  Ñ.  10  äðóãî¿
ïàãiíàöi¿).
   30. Ãîöàê - òå ñàìå, ùî òðîïàê - íàðîäíèé òàíåöü.
   Ãàéäóê - íàðîäíèé òàíåöü. Ñàäèâ ãàéäóêà - òàíöþâàâ íàâïðèñiäêè.
   Íå äî ñîëè - ïðèìîâêà "Òåïåð ìåíi  íå  äî  ñîëi"  ïiøëà  âiä  íàðîäíîãî
îïîâiäàííÿ, âiäîìîãî  ó  âàðiàíòàõ.  Íàâîäèìî  ïîäàíèé  ó  "Òðóäàõ"  Ïàâëà
×óáèíñüêîãî, ïiäãîòîâëåíèõ ó 70-õ ðîêàõ ìèíóëîãî ñòîëiòòÿ: "Ïîñëàâ  áàòüêî
ñèíà çà ñiëëþ, äàâ éîìó  ãðèâíþ  ãðîøåé.  Êóïèâ  ñèí  ñîëi,  ñêiëüêè  áóëî
ñêàçàíî éîìó, ùå øàãà é âèòîðãóâàâ ç òèõ ãðîøåé; âñèïàâ ñiëü ó çàïîëó òà é
iäå äîäîìó. Ïî äîðîçi áóâ øèíîê, à â øèíêó òîìó ãðà ìóçèêà, ëþäè òàíöþþòü,
àæ äië ãóäå. Íàäiéøîâ òóäè íàø ïàðóáîê i äóæå éîìó çàìàíóëîñÿ ïîòàíöþâàòè,
à â êèøåíi øàã ìóëèòü.
   - Ìóçèêî, ãðàé ìåíi îäíîìó! - ïîãóêíóâ  ïàðóáîê,  âiääàâ  òîãî  øàãà  i
ïî÷àâ òàíöþâàòè, àæ õàòà ìàëà, à âií çàêèäà íîãè,  i  âïðèñiäêè,  i  ÷åðåç
íîãó, óñÿê áóëî. Çàòàíöþâàâñÿ ïàðóáîê, à ñiëü ïîòðîõó ñèïëåòüñÿ ç  çàïîëè.
Ùî ìàéíå âií íîãîþ, òî ñiëü òàê i ïîðîñíå ïî õàòi. À ëþäè ñòîÿòü îêðóãè òà
é ïðèêàçóþòü éîìó ñàìå ïiä íîãó, ìîâ çíàðîøíå ïðèãðàþòü:
   - Îé, ïàðóá÷å, ñiëü ñèïëåòüñÿ, îé, ïàðóá÷å, ñiëü ñèïëåòüñÿ!
   À ïàðóáîê çàéøîâñÿ òàê, ùî é ñåáå íå òÿìå, òà âñå ¿ì:
   - Òåïåð ìåíi íå äî ñîëi, êîëè ãðàþòü íà áàñîëi! Òåïåð ìåíi íå äî  ñîëi,
êîëè
   ãðàþòü íà áàñîëi!
   Õîäèâ, õîäèâ ïàðóáîê, ïîêè àæ âiäòàíöþâàâ ñâîãî øàãà.  Ñòàëà  ìóçèêà  i
âií ñòàâ. Ãëÿíóâ - àæ ñiëü óñÿ íà äîëiâöi, ùå  ñàì  âií  i  ïîðîçòèðàâ  ¿¿
íîãàìè.
   Ñêðèâèâñÿ ïàðóáîê òà â ñëüîçè:
   - À áîäàé éîãî ëèõà ãîäèíà çíàëà! Ùî æ òåïåð òàòî ñêàæóòü!
   Ïîòÿã ñîái, ñåðäåãà, äîäîìó" (×óáèíñüêè é. - Ò. 2. - Ñ. 379).
   Çäàâíà íà Óêðà¿íi, òàê ñàìî ÿê ó Ðîñi¿ òà Áiëîðóñi¿, ñiëü, ÿê ïåðåâàæíî
ïðèâîçíèé ïðîäóêò  ïåðøî¿  íåîáõiäíîñòi,  öiíèëàñÿ  âèñîêî  i  âèòðà÷àëàñÿ
åêîíîìíî. Ñiëü áóëà  âàæëèâèì,  êîëè  íå  îñíîâíèì,  ïðîäóêòîì  ÷óìàöüêîãî
ïðîìèñëó.  Çíàëè  ñiëü  "êðèìêó"  i  "áàõìóòêó".  Ïåðøó   îäåðæóâàëè   âiä
âèïàðîâóâàííÿ íà ñîíöi ìîðñüêî¿ âîäè â Êðèìó, äðóãó - âiä âèïàðîâóâàííÿ íà
ñïåöiàëüíèõ  ñêîâîðîäàõ  äîáóòî¿  ç  ñîëÿíèõ  êîëîäÿçiâ   âîäè.   Êîëîäÿçi
çíàõîäèëèñÿ íà áåðåçi íåâåëèêî¿ ði÷êè Áàõìóòêè â íèíiøíüîìó Äîíáàñi.  Áiëÿ
ñîëåâàðåíü  âèíèêëà  óêðiïëåíà  ñëîáîäà,  ïîòiì  -  ìiñòî  Áàõìóò   (òåïåð
Àðòåìiâñüê,  âåëèêèé  öåíòð  ñîëåäîáóâíî¿  ïðîìèñëîâîñòi).  Ñâiä÷àòü,   ùî
"áàõìóòêà" áóëà áiëüø äðiáíîþ i  ââàæàëàñÿ  êðàùîþ  íà  ñìàê  (äèâ.  òàêîæ
êîìåíòàð: IV, 45). Ñòðàâè ïðèéíÿòî áóëî âàðèòè áåç  ñîëi.  ¯¿  ñòàâèëè  íà
ñòië îêðåìî. Çâiäñè é çâè÷àé çóñòði÷àòè ãîñòåé íàéäîðîæ÷èì ó  ãîñïîäàðñòâi
- õëiáîì i ñiëëþ. Õëiá i ñiëü íà ñòîëi - îçíàêà äîñòàòêó.  Ðîçñèïàòè  ñiëü
íå òå  ùî  ç  òîðáè  -  ñîëÿíêè  ââàæàëîñÿ  â  íàðîäi  íåäîáðîþ  ïðèêìåòîþ
(ïîñâàðèòèñÿ).
   31. Âàðåíóõà - "Õëiáíå âèíî àáî íàëèâêà, âàðåíi ç ñóõèìè ïëîäàìè, ìåäîì
i ïðÿíèì êîðiííÿì" (Ê.).
   32. Ïðî ïi÷ áàãàòî õòî ç ìîëîäøèõ òà  é  ñòàðøèõ  óæå  íå  ìຠ ïåâíîãî
óÿâëåííÿ. Ñïîêîíâi÷íèé íåîäìiííèé àòðèáóò  æèòëà,  õðàíèòåëüíèöÿ  âîãíþ  é
òåïëà, ç ïðèïi÷êîì òà ÷åðiííþ, óæå ìàéæå âiäiéøëà â ìèíóëå.  Çàðàç  òiëüêè
iíêîëè â ñåëÿíñüêèõ õàòàõ, íà êóõíi, ïðîäîâæóþòü ñòàâèòè ïå÷i ìåíøèõ,  íiæ
ðàíiøå, ðîçìiðiâ i ìåíøîþ ÷åðiííþ íàä íèìè, ñêîðiøå  ÿê  äàíèíó  òðàäèöi¿,
íiæ ç ïðàêòè÷íî¿ ïîòðåáè. Íà ÷åðåíi, ÿêà íàãðiâàºòüñÿ, êîëè  òîïëÿòü  ïi÷,
ñïëÿòü, ñóøàòü çåðíî,  â  òîìó  ÷èñëi  ïðîñî,  ïåðåä  òèì  ÿê  âåçòè  éîãî
øåðåòóâàòè íà ïøîíî.
   Ïðîñî âiäîìå ùå ç äîiñòîðè÷íèõ ÷àñiâ ÿê çåðíîâà êóëüòóðà. Çãàäóºòüñÿ  â
äóæå äàâíiõ çðàçêàõ íàðîäíî¿  òâîð÷îñòi:  "À  ìè  ïðîñî  ñiÿëè,  ñiÿëè..."
Òðàäèöiéíî  ïðîñî  çàéìຠ äîñèòü  çíà÷íå  ìiñöå   â   õàð÷îâîìó   ðàöiîíi
óêðà¿íñüêîãî íàðîäó. Â ïîâñÿêäåííîìó  ïîáóòi  ïøîíÿíà  êàøà  àáî  êóëiø  -
çâè÷àéíà ñòðàâà. À â êîçàöüêèõ ïîõîäàõ, ÷óìàöüêèõ  òà  áóðëàöüêèõ  ìàíäðàõ
ïøîíÿíà êàøà ç ñàëîì, ó ïiñò ç ðèáîþ òà îëiºþ - ïåðøèé íà¿äîê.
   33. Îðåíäà, îðàíäà - êîð÷ìà. Ó ñâÿòêîâi äíi òóò çáèðàëèñÿ  íà  ãóëÿííÿ,
òàíöi. Íàçâà "îðàíäà" ïîõîäèòü âiä òîãî, ùî êîð÷ìàði  çà  ïðàâî  òîðãóâàòè
ãîðiëêîþ ïëàòèëè â äåðæàâíó êàçíó íàëåæíèé ïîäàòîê (áðàëè â àðåíäó).
   Ó íåäiëþ íà ñåëi,
   Ó îðàíäi íà ñòîëi
   Ñèäiëè ëiðíèêè òà ãðàëè
   Ïî øåëÿãó çà òàíåöü.
   Êðóãîì àæ êóðÿâà âñòàâàëà.
   Äiâ÷àòà òàíöþâàëè
   I ïàðóáêè...
   (Òàðàñ Øåâ÷åíêî. Òèòàðiâíà)
   Êîðàáëèê - ñòàðîâèííèé æiíî÷èé ãîëîâíèé óáið,  ïåðåâàæíî  â  ñåðåäîâèùi
ïàíñòâà i çàìîæíîãî êîçàöòâà. Âèñîêà øàïêà ç ïàð÷i àáî áàðõàòó ç  õóòðÿíèì
îáîäêîì. Ôîðìîþ íàãàäóâàëà êîðàáëèê,  çâiäñè  é  íàçâà.  Âåðõ  êðóãëèé,  ç
äîðîãîöiííî¿ òêàíèíè, iíêîëè âèíèçàíèé æåì÷óãîì i  äîðîãîöiííèì  êàìiííÿì,
íàä ëîáîì âèêðîºíèé ãîñòðèì êiíöåì óâåðõ (ÿê íiñ êîðàáëÿ), âóõà çàëèøàëèñÿ
âiäêðèòèìè. Îáîäîê  -  çàâæäè  ç  ÷îðíîãî  ìàòåðiàëó,  ïîòèëèöþ  ïðèêðèâàâ
îêðóãëî âèêðîºíèé ÷îðíèé êëàïàí.
   I íà÷åïèëà ëàíöþæîê - îäÿãëà ïðèêðàñó íà øèþ.
   Òà i çàïàñêè íå çàáóëà - Äiäîíà îäÿãëà íå òàêó çàïàñêó, ÿêà áóëà íà  ¿¿
ìîëîäøié ñåñòði Ãàííi ìèíóëîãî  äíÿ  (äèâ.  êîìåíòàð:  I,  29).  Çíàëè  ùå
çàïàñêó ó âèãëÿäi ïîëîòíÿíîãî áiëîãî ïåðåäíèêà, ÿêó íîñèëè ïîâåðõ ñïiäíèöi
çàìiæíi, âçàãàëi áiëüø ïîâàæíîãî âiêó æiíêè.
   Ç âèáiéêè ïëàòîê  -  ïëàòîê  ç  âèáèòèì  íà  òêàíèíi  âiçåðóíêîì,  ÿêèé
íàíîñèòüñÿ âðó÷íó çà äîïîìîãîþ ðiçüáëåíî¿ àáî íàáiðíî¿  äåðåâ'ÿíî¿  äîøêè.
Ïëàòîê,  õóñòêà  -  âàæëèâà  äåòàëü  ñâÿòêîâîãî  æiíî÷îãî  îäÿãó.   Õóñòêà
âiäiãðàâàëà òàêîæ âåëèêó ðîëü ó ðèòóàëàõ, óâiéøëà  â  îáðÿäè  òà  ïîâið'ÿ.
Çàðó÷åíà äiâ÷èíà ïîâ'ÿçóâàëà ðóêó ñóäæåíîãî õóñòêîþ, ÿêà ñëóæèëà  ñèìâîëîì
¿õíüîãî âi÷íîãî ñîþçó.  òðåòié ÷àñòèíi "Åíå¿äè" ñåðåä ãðiøíèêiâ ôiãóðóþòü
i òi, ùî â äiâ÷àò "ç êèøåíü ïëàòêè òÿãëè".
   34. Ùî îä ïîêiéíèêà óêðàëà - òîáòî ïîòàé âçÿëà ç ìàéíà ñâîãî  ïîêiéíîãî
÷îëîâiêà Ñiõåÿ.
   Êàïòàí (ðîñ. êàôòàí} - âåðõíié ÷îëîâi÷èé îäÿã ç äîâãèìè ïîëàìè; ñóêìàí,
æóïàí, ÷óìàðêà.
   Ïîÿñ ç êàëàìàéêè - ïîÿñ ç  öóïêî¿  ãóñòî¿  ëüíÿíî¿  òêàíèíè.  Ïîÿñ  áóâ
âàæëèâîþ äåòàëëþ ÷îëîâi÷îãî ñâÿòêîâîãî  îäÿãó.  Íà  ñòàðîâèííèõ  ïîðòðåòàõ
ñòàðøèíà çàâæäè ïiäïåðåçàíèé  ïîÿñîì,  ïåðåâàæíî  ÷åðâîíîãî  àáî  çåëåíîãî
êîëüîðó. Áóëè ïîÿñè ðiçíèõ ðîçìiðiâ - "áiëüøî¿ ðóêè" i "ìåí-
   øî¿ ðóêè".
   I ÷îðíèé øîâêîâèé ïëàòîê - ïëàòîê, ïëàò ó ñòàði ÷àñè  â  ÷îëîâiêiâ  ìàâ
øèðøå ïðèçíà÷åííÿ, íiæ íèíiøíÿ íîñîâà õóñòêà. Âèêîðèñòîâóâàâñÿ ÿê  ðóøíèê,
äëÿ íàêðèâàííÿ ñiäëà òîùî.
   35. Ëÿñè ïiäïóñêàòè - âåñåëî, æàðòiâëèâî çàãîâîðþâàòè ç êèì-íåáóäü, ùîá
âòÿãòè â ðîçìîâó.
   36. Ó ïàíàñà ãðàòè - õòî-íåáóäü îäèí iç çàâ'ÿçàíèìè î÷èìà ëîâèòü iíøèõ.
Êîãî ïiéìàº, òîé ñòຠéîìó íà çìiíó.
   37. Æóðàâåëü - âåñiëüíèé òàíåöü  (Ê.).  Ìîæíà  äîäàòè,  ùî  öå  âçàãàëi
íàðîäíèé ìàñîâèé  òàíåöü-ïiñíÿ.  Ó  òàíöi  âiäòâîðþºòüñÿ  ïîâåäiíêà,  ïîçè
æóðàâëÿ (ÿê õîäèòü, ñêóáå òðàâó, çëiòຠó ïîâiòðÿ  òîùî).  Çäåáiëüøîãî  öå
ðîáèòü âåäó÷èé, ñîëiñò-òàíöþðèñò. Iíøi ó÷àñíèêè ñòîÿòü ó êîëi  àáî  áiæàòü
ñëiäîì  çà  âåäó÷èì.  Âîíè  ñïiâàþòü   ïiñíþ,   ñóïðîâîäæóþ÷è   òåêñò   ¿¿
âiäïîâiäíèìè ðóõàìè òà æåñòàìè. Íà âåñiëëi  çâè÷àéíî  âîäÿòü  "æóðàâëÿ"  â
ïîíåäiëîê, êîëè íåñóòü ñíiäàííÿ ìîëîäié. ßêùî â ñåëi áóëà  öåðêâà,,  òî  â
öåé ÷àñ ìåëîäiþ "æóðàâëÿ" ìiã âèêîíóâàòè íà äçâîíàõ ïàëàìàð. Ó ñöåíi-æàðòi
Ìàðêà Êðîïèâíèöüêîãî "Ëèõî íå êîæíîìó ëèõî  -  iíøîìó  é  òàëàí"  ïîíîìàð,
âèõâàëÿþ÷èñü ñâî¿ì õèñòîì, ãîâîðèòü: "...Ñïèòàþ: õòî êðàùå ìåíå óäàðèâ  áè
â äçâií - ÷è íà "äîñòîéíî", ÷è íà "ìíîãà ëiòà"?.. Òà  õî÷áè  i  "æóðàâëÿ".
Òåêñò "Æóðàâëÿ", îïóáëiêîâàíèé çà æèòòÿ Iâàíà Êîòëÿðåâñüêîãî:
   Äà âíàäèâñÿ æóðàâåëü, æóðàâåëü
   Äî áàáèíèõ êîíîïåëü, êîíîïåëü!
   Òàêèé, òàêèé æóðàâåëü,
   Òàêèé, òàêèé äèáëå
   Êîíîïåëüêè ùèïëå!
   À ÿ ñüîìó æóðàâëþ, æóðàâëþ,
   Êèºì öèáè ïåðåá'þ, ïåðåá'þ!
   Òàêèé, òàêèé æóðàâåëü,
   Òàêèé, òàêèé äèáëå,
   Êîíîïåëüêè ùèïëå!
   (Âåñòíèê Åâðîïû. - 1829. - N 22. - Ñ, 153).
   Äóäî÷êà - íàðîäíèé äiâî÷èé òàíåöü, ñîëüíèé, çàðàç  âiäîìèé  ïiä  íàçâîþ
"êîçà÷îê". Ó äàâíèíó éîãî  òàíöþâàëè  ïiä  àêîìïàíåìåíò  äóäêè  (âîëèíêè),
çâiäêè é íàçâà.  Çàðàç  âèêîíóºòüñÿ  íà  ðiçíèõ  ìóçèêàëüíèõ  iíñòðóìåíòàõ
(ñêðèïöi,  öèìáàëàõ,  áàíäóði  òà  ií.),  îäíà÷å  ïðè  öüîìó  çáåðiãàºòüñÿ
õàðàêòåð ìóçè÷íîãî âèêëàäó, ïðèòàìàííèé äóäöi. Òåêñò ïiñíi äî òàíöþ:
   Òè æ ìié äóäàðèêó,
   Òè æ ìié ñïîäàðèêó,
   Òè æ áóëî ñåëîì iäåø,
   Òè æ áóëî â äóäó ãðàºø,
   Òè æ ìåíå çàáàâëÿºø!
   Òåïåð òåáå íåìàº,
   É äóäà òâîÿ ãóëÿº,
   I ïèùèêè çàïàëèñÿ,
   Áîçíà êîìó äîñòàëèñÿ
   (Âåñòíèê Åâðîïí. - 1829. - N 22. - Ñ. 154).
   Äóäíèêè iíêîëè õîäèëè âiä ñåëà äî ñåëà, çàðîáëÿþ÷è ãðîþ íà ïðîæèòòÿ, ÿê
êîáçàði àáî ëiðíèêè. Íà òàêó äóìêó íàâîäÿòü  i  ñëîâà  "Òè  æ  áóëî  ñåëîì
iäåø". Ìîæëèâî, íàâåäåíà ïiñíÿ âèíèêëà â òîé ÷àñ, êîëè  ìàíäðiâíi  äóäíèêè
ïî÷àëè âiäõîäèòè  â  ìèíóëå.  Äóäêà  ëèøèëà  ïîìiòíèé  ñëiä  ó  ôîëüêëîði,
òîïîíiìiöi,  àíòðîïîíiìiöi,  ùî  òåæ  ñâiä÷èòü  ïðî  ¿¿  íåàáèÿêó  ðîëü  ó
êóëüòóðíîìó æèòòi íàðîäó.
   Õðåùèê - âåñíÿíà ãðà, â êîòðié îäíà ïàðà ó÷àñíèêiâ  ãðè  ëîâèòü  äðóãó,
ÿêà ïiñëÿ ïîäà÷i  ñèãíàëó  ðîçáiãàºòüñÿ,  óíèêàþ÷è  ïåðåñëiäóâà÷iâ;  òàêîæ
òàíåöü-ãðà, ïiä ÷àñ ÿêîãî õëîïöi é äiâ÷àòà  ìiíÿþòüñÿ  ìiñöÿìè.  Ïåðåâàæíî
ãðà äiòåé i ïiäëiòêiâ, ïðè÷îìó äiâ÷àò. Âiäîìî êiëüêà ðiçíîâèäiâ ãðè.
   Ãîðþäóá - ãðà, ó÷àñíèêè ÿêî¿ ñòàþòü ïàðàìè, à òîé, õòî "ãîðèòü", ñòî¿òü
ñïåðåäó i çà ñèãíàëîì ëîâèòü îäíîãî iç  çàäíüî¿  ïàðè,  ùî  ðîç'ºäíóºòüñÿ,
ïåðåáiãàþ÷è íàïåðåä.
   Äæãóò -  ðiçíîâèä  ãðè  â  êàðòè.  Òîãî,  õòî  ïðîãðàâ,  á'þòü  äæãóòîì
(ñêðó÷åíèì ðóøíèêîì) ïî äîëîíi. Ñêàæiìî, ñêiëüêè ëèøèëîñÿ ïiñëÿ çàêií÷åííÿ
ãðè íà ðóêàõ êàðò ó äóðíÿ, ñòiëüêè  ðàç  éîãî  áèëè  äæãóòîì  ïî  ðóöi.  Â
"äæãóòà" ãðàëè i áåç êàðò.
   Õëþñò - ãðà â êàðòè. Âçàãàëi õëþñòîì íàçèâàºòüñÿ òàêèé  ìîìåíò  ó  ãði,
êîëè â îäíîãî ÷è êiëüêîõ ãðàâöiâ  íà  ðóêàõ  îïèíèòüñÿ  òðè  êàðòè  îäíiº¿
ìàñòi, àáî òðè êîçèði, àáî òðè âàëåòè, àáî òðè òóçè. ×èé õëþñò  ñòàðøèé  -
âèçíà÷àþòü çà ñòàðøèíñòâîì êàðò, ÿêi éîãî óòâîðèëè.  ïàðè -  íåÿñíî,  ÿêà
ãðà â êàðòè ìàºòüñÿ íà óâàçi. Ìîæå, âäâîõ, îäèí íà îäèí?
   Âiçîê - ïîøèðåíà ãðà â êàðòè, òàê çâàíi "ñâî¿ êîçèði". Íàçâà ïiøëà  âiä
òîãî, ùî òîìó, õòî ïðîãðàâ, äiñòàºòüñÿ  âåëèêà  êóïà  êàðò  -  "õî÷  âîçîì
âèâîçü" (äèâ.: Ê. ñ. - 1887. - Ò. 18. - Êí. 6 - 7. - Ñ. 463 - 471).
   Äàìêè -  øàøêè.  Çàêðèòà  ïiä  êiíåöü  ãðè  øàøêàìè  ïðîòèâíèêà,  øàøêà
ïåðåìîæåíîãî ââàæàºòüñÿ ñîðîìîì äëÿ íüîãî ("×îðò ìàâ ïîðîæíüîãî êóòà").
   36 - 37-ìà - "iãðîâi" ñòðîôè. Ó ïåðøèõ âèäàííÿõ "Åíå¿äè"  êîæíà  ñòðîôà
ñêëàäàëàñÿ ç 20 ðÿäêiâ, ïîòiì  ñàì  Êîòëÿðåâñüêèé  ðîçáèâ  äâàäöÿòèðÿäêîâi
ñòðîôè íà äâi äåñÿòèðÿäêîâi. Òîìó òiñíà  ñìèñëîâà  ºäíiñòü  äâîõ  ñóñiäíiõ
ñòðîô ó "Åíå¿äi" ñïîñòåðiãàºòüñÿ ÷àñòî. Iãðè íå áåíêåò,  äå  âàæêî  ïîäàòè
íà¿äêè é íàïî¿ ç óðàõóâàííÿì çàáàãàíîê êîæíîãî ç ïðèñóòíiõ  îêðåìî,  i  íå
îáðÿä, äå òåæ ïåðåäáà÷åíi îáîâ'ÿçêîâi äëÿ âñiõ ðèòóàëüíi  äiéñòâà.  Ãðàþòü
"õòî ÿê i â âiùî çàõîòiâ".
   Ñöåíè áåíêåòóâàííÿ òðîÿíöiâ ó Äiäîíè íå ðàç ïåðåãóêóþòüñÿ ç òðàâåñòiÿìè
"ìàíäðîâàíèõ äÿêiâ" - "Ïiñíÿ ñâiòñüêà" òà "Âåëèêîäíà âiðøà", äå  ôiãóðóþòü
áiáëiéíi ïåðñîíàæi, ïåðåîäÿãíåíi â  óêðà¿íñüêèé  îäÿã  i  íàäiëåíi  ðèñàìè
óêðà¿íñüêèõ  ñåëÿí.  Ó  "Âåëèêîäíié  âiðøi"  -  "Äàâèä  ãóñëi   ïiäñòðî¿â,
êîçàöüêî¿ ÿê äåðíóâ", ç ïðèñóòíiõ "âñÿê ñîái ïàðó ïðèáðàâ" i âñi  ïiøëè  ó
òàíåöü:
   Ïåðøå íàâïðèñÿäêè áðàëè,
   Ïîòiì áèëè òðåïàêà,
   À äiâ÷àòà çàáèâàëè
   Ïiäêiâêàìè ãîöàêà.
   ßê æå âçÿëè ìîëîäèöi
   Ïî-ñâîºìó áóøóâàòü,
   Àæ ïîãóáèëè ñïiäíèöi,
   Òàê âçÿëî ¿õ ðîçáèðàòü".
   Òóò æå "ïàðóáêè â ì'ÿ÷à  ãóëÿëè,  äåÿêi¿  æ  ó  æãóòà;  äiâêè  ïiñåíüêè
ñïiâàëè; ìàëi æ äiòè - ó  êîòà;  õòî  õîòiâ  -  íàâáèòêè  áèâñÿ"  (Iñòîðiÿ
óêðà¿íñüêî¿ ëiòåðàòóðè: Ó 8 ò. - Ê., 1967. - Ò. 2. - Ñ. 57).
   Â   "iãðîâèõ"   ñòðîôàõ   íîâàòîðñüêà   ðèñà   "Åíå¿äè"   ïîðiâíÿíî   ç
âiðøàìè-òðàâåñòiÿìè ïîëÿãຠâ òîìó,  ùî  ç  ðÿäó  iãîð  îáîñîáëåíî  âçÿòèé
"ïàíàñ". Âií ñëóæèòü çáëèæåííþ Åíåÿ ç Äiäîíîþ, ðóõຠñþæåò. Ïàðà íà äîâøèé
÷àñ,  ìîâ  ïðîæåêòîðîì,  âèõîïëåíà  ç  ìàñè.  Iíäèâiäóàëiçàöi¿  ãåðî¿â   ó
ñó÷àñíîìó ðîçóìiííi ùå íåìàº, àëå  º  òèïè,  íà  ðîçâèòêó  ñòîñóíêiâ  ÿêèõ
òðèìàºòüñÿ ñþæåò. Ó òðàâåñòiÿõ ïîïåðåäíèêiâ Êîòëÿðåâñüêîãî ãðè  ÷è  òàíöþ,
âçÿòèõ ç âèðàçíîþ ìåòîþ  õàðàêòåðèñòèêè  îêðåìèõ  ïåðñîíàæiâ,  âêàçàòè  íå
ìîæåìî.
   39.Êóðèëè - ïèÿ÷èëè,áåíêåòóâàëè.
   Ñïîäàð  -  øàíîáëèâå  çâåðòàííÿ,  çàðàç   íåâæèâàíå.   Ìàëî   çíà÷åííÿ:
"ãîñïîäàð" i "ãîñóäàð", "öàð". I äàëi çóñòði÷àºòüñÿ â  "Åíå¿äi"  (III,  1,
IV, 127).
   40. Ãðiíêó óáèòü - âèãðàòè (Ê.),  äîáðå  ïîæèâèòèñÿ.  Ãðiíêà  -  ñêèáêà
õëiáà, ïîìàçàíà çâåðõó ÷èìñü ¿ñòiâíèì; àáî ùå - ïiäñìàæåíà íà ñêîâîðiäöi ç
æèðîì. Ó ïåðåíîñíîìó çíà÷åííi - âçàãàëi øìàò,  êóñîê  ÷îãîñü  ïîæèòî÷íîãî.
Íàð.: Óáèâ äîáðó ãðiíêó. Ãðiíêà éîìó óïàëà (Íîìèñ. - Ñ. 207).
   Ìóòèâ, ÿê íà ñåëi ìîñêàëü! - ìîñêàëü - òóò ó çíà÷åííi: ñîëäàò  öàðñüêî¿
àðìi¿. Íà Óêðà¿íi äî ëiêâiäàöi¿ êîçà÷îãî âiéñüêîâîãî óñòðîþ  çíàëè  òiëüêè
ñîëäàò-ðîñiÿí. Ïiçíiøå íàçâà "ìîñêàëü"  ïåðåéøëà  i  íà  ñîëäàò-óêðà¿íöiâ,
âçàãàëi ëþäåé áóäü-ÿêî¿  íàöiîíàëüíîñòi,  êîëè  âîíè  ñëóæèëè  â  öàðñüêié
àðìi¿.
   43. Îëiìï - ãîðà â ïiâíi÷íié Ãðåöi¿,  íà  ÿêié,  çãiäíî  ç  ìiôîëîãiºþ,
æèâóòü áîãè. Òóò ñòîÿòü ïàëàöè Çåâñà òà iíøèõ áîãiâ, çáóäîâàíi é îçäîáëåíi
áîãîì êîâàëüñòâà Ãåôåñòîì. Âîðîòà â Îëiìï, êîëè áîãè âè¿æäæàþòü çâiäòè  íà
çîëîòèõ êîëiñíèöÿõ, âiäêðèâàþòü i çàêðèâàþòü ãîðè. Îëiìï  -  òàêîæ  ñèìâîë
âåðõîâíî¿ âëàäè.
   Ìàðòîïëÿñ - ãóëüòÿé, ãóëüâiñà, áëàçåíü (äèâ. òàêîæ êîìåíòàð: III, 97).
   44. À òî Âåíåðà âñå  ñâàøêóº  -  ñâàøêóº  -  òóò  ó  çíà÷åííi:  ñâàòàº,
çâîäèòü.
   Ñâàøêà - æiíêà, ÿêà ïîðÿäêóº íà âåñiëëi.
   Êîòëÿðåâñüêèé êîíñóëüòóâàâ ñâîãî çíàéîìîãî  Äìèòðà  Áàíòèø-Êàìåíñüêîãî,
ÿêèé ïèñàâ "Èñòîðèþ Ìàëîé Ðîññèè". Çãàäóþ÷è â ñâî¿é ïðàöi ïðî  îñîáëèâîñòi
âåñiëüíîãî îáðÿäó íà  Ïîëòàâùèíi,  Áàíòèø-Êàìåíñüêèé  ïèøå:  "Êîëè  ìîëîäà
ïðè¿æäæຠäî õàòè ìîëîäîãî i âiäõîäèòü ïîòiì äî  ïîêîþ,  äðóæêà  é  ñâàøêà
êåðóþòü íåþ; îñòàííÿ ðîçäÿãàº, êëàäå ìîëîäó â ïîñòiëü". Äî ñëîâà  "ñâàøêà"
Áàíòèø-Êàìåíñüêèé äຠïðèìiòêó: "Ñâàøêà çâåòüñÿ i  ì÷àëêîþ  -  ïîÿñíþº  ï.
Êîòëÿðåâñüêèé - âiä äiºñëîâà ì÷àòè, ñêîðî ïåðåíîñèòè. Ó ñâàøêè  âèáèðàþòü,
çâè÷àéíî, æiíêó ìîëîäèõ ðîêiâ, ñìiëèâó, ïðîâîðíó, øâèäêó" (Êèðèëþê ª. Iâàí
Êîòëÿðåâñüêèé: Æèòòÿ i òâîð÷iñòü. - Ê., 1981. - Ñ. 104 - 105).
   45.  Ìåðêóðié.  -  Ó   ðèìñüêié   ìiôîëîãi¿   áîã-âiñòóí,   ïîêðîâèòåëü
ìàíäðiâíèêiâ, êóïöiâ, ïàñòóõiâ; ñèí Þïiòåðà i íiìôè ãið Ìàé¿ (âiäïîâiäíî ó
ãðåêiâ - Ãåðïåñ). Òóò Ìåðêóðié îäÿãíåíèé âiçíèêîì-ëèñòîíîøåþ êiíöÿ XVIII -
ïî÷àòêó XIX ñò.
   Ëàäóíêà (ïîë. Iàdunek) - òóò ïîøòîâà ñóìêà  ç  áëÿõîþ  íà  íié,  çíàêîì
òîãî, õòî ïåðåáóâຠíà  äåðæàâíié  ñëóæái.  Ëèñòîíîøi  íîñèëè  ëàäóíêó  íà
ãðóäÿõ. Òàêîæ ùå - ïàòðîííà ñóìêà ó êàâàëåðèñòiâ,  ìèñëèâöiâ  (äèâ.  òàêîæ
êîìåíòàð: VI, 169).
   Íîãàéñüêèé ìàëàõàé - äîâãèé ðåìiííèé  áàòiã  (íàãàé),  ÿê  ó  íîãàéöiâ,
òþðêñüêî¿  íàðîäíîñòi,  ùî  çàðàç  æèâå  íà  Êàâêàçi   (ïåðåâàæíî   ïiâíi÷
Äàãåñòàíñüêî¿ ÀÐÑÐ).  Íîãàéöÿìè  ó  XVIII  ñò.  íàçèâàëè  êî÷iâíèêiâ  áiëÿ
óçáåðåææÿ Àçîâñüêîãî i ×îðíîãî ìîðiâ, íà ïiäñòóïàõ äî Êðèìñüêîãî õàíñòâà.
   46. À òî çàëiã, ìîâ â ãðóái ïåñ - ãðóáîþ íàçèâàëè ïi÷  äëÿ  îáiãðiâàííÿ
ïðèìiùåííÿ, ÿêó òîïèëè ç ñiíåé. Çâè÷àéíî  ãðóáè  áóëè  òiëüêè  â  ïàíñüêèõ
áóäèíêàõ. Íàð.: Àáè ãðóáà, òî ïåñ áóäå (Íîìèñ. - Ñ. 169).
   47. Ñòàíÿ, ñòàéíÿ - ïðèìiùåííÿ, äå òðèìàþòü êîíåé, êîíþøíÿ.
   ×îðòîïõàéêà - ëåãêà áðè÷êà.
   Îãëîáåëüíà  -  êîíÿêà,  çàïðÿæåíà  â  îãëîáëi,  ïî  öåíòðó.  Ïî   áîêàõ
îãëîáåëüíî¿ - êîíi ïðèïðÿæíi, àáî ùå êàæóòü ïiäïðÿæíi, îð÷èêîâi.
   49. Òà øâèäêî i íå òàê çàäðîáèø - òîáòî çàäðiáîòèø, ïîáiæèø ìåðùié.
   Äàòü õàëàçiþ - âiäøìàãàòè ðiçêàìè (Ê.);  âçàãàëi  -  îäåðæàòè  íàãiíêó,
ïðî÷óõàíêó.
   50. Ìîâ Êà¿í,  çàòðóñèâñü  óâåñü  -  âèðàç  ïîõîäèòü  âiä  àïîêðèôi÷íèõ
âàðiàíòiâ áiáëiéíîãî ìiôó ïðî ïåðøîãî  âåëèêîãî  ãðiøíèêà  ëþäñüêîãî  ðîäó
áðàòîâáèâöþ Êà¿íà (Áóòòÿ IV, 11). Ïîð. ó ëiòîïèñi  (XIII  ñò.):  "À  êíÿçü
[Ìñòèñëàâ] âèêðèâ Æèðîñëàâà [ñâîãî áîÿðèíà-çðàäíèêà] i  ïðîãíàâ  éîãî  âiä
ñåáå, ÿê îòî ïðîãíàâ áîã Êà¿íà ç-ïåðåä ëèöÿ  ñâîãî,  êàæó÷è:  "Ïðîêëÿò  òè
áóäü, ñòîãíó÷è i òðÿñó÷èñü íà çåìëi; áî ðîçâåðçëà çåìëÿ óñòà ñâî¿ ïðèéíÿòè
êðîâ áðàòà òâîéîãî" (Ãàëèöüêî-âîëèíñüêèé ëiòîïèñ  /  Ïåð.  Ë.  Ìàõíîâöÿ  /
Æîâòåíü. - 1982. - N 7. - Ñ. 25). Òóò "ñòîãíó÷è i òðÿñó÷èñü  íà  çåìëi"  -
àïîêðèôi÷íèé äîäàòîê. Íàð.: Òðóñèòüñÿ, ÿê Êà¿í (Íîìèñ. - Ñ. 63).
   Êàáàêà - òþòþí äëÿ íþõàííÿ, ðîçòåðòèé ó ïîðîøîê.
   51. À  ñàì,  âåðíóâøàñÿ  â  áóäèíêè  -  ó  ïàíñüêèõ  ñàäèáàõ  áóäèíêàìè
íàçèâàëèñÿ òiëüêè òi ïðèìiùåííÿ, â ÿêèõ æèëà ïàíñüêà ñiì'ÿ  òà  ¿¿  ãîñòi,
ëþäè "áëàãîðîäíîãî çâàííÿ". Äâiðñüêà ÷åëÿäü,  âçàãàëi  ïðîñòîëþä,  æèëè  â
iíøèõ, ñëóæáîâèõ ïðèìiùåííÿõ.
   Ìiçåðiÿ - çëèäíi, ìiçåðíi ïîæèòêè.
   53. Êðàäüêîìà âèãëÿäàþ÷è ç-çà  êîìèíà,  Äiäîíà  äîâãî  âäàâàëà,  ùî  íå
ïîìi÷ຠ çáîðiâ  ó  äîðîãó  çðàäëèâîãî  êîõàíöÿ,  äîâãî  òàìóâàëà  çëiñòü.
Ïîáà÷èâøè, ùî Åíåé õî÷å âòiêàòè, âõîïèëà éîãî çà ÷óïðèíó, íå  ïðîãîâîðèëà,
à  ïðîñè÷àëà  ïåðøó  ôðàçó:  "Ïîñòié,  ïðåñêóðâèé,  âðàæèé  ñèíó!"  Çðàçîê
àëiòåðàöi¿: ó êîæíîìó ñëîâi - ãëóõèé ñâèñòÿ÷èé  òà  øèïëÿ÷èé  ïðèãîëîñíèé.
Íàð.: Íå ãðié ãàäþêè â ïàçóñi, áî âêóñèòü (Íîìèñ. - Ñ. 58).
   55.Ðîæåí - çàãîñòðåíèé êiëîê.
   Õèðíèé - õâîðîáëèâèé, æàëþãiäíèé.
   56. Êó÷ìà - êóäëàòà, ç íåñòðèæåíîãî ñìóøêó áàðàíÿ÷à øàïêà,  ïàïàõà.  Öå
ñëîâî âæèâàºòüñÿ òàêîæ ó ïåðåíîñíîìó  çíà÷åííi:  ÷óá,  ÷óïðèíà.    íàðîäi
âiäîìèé íåäåëiêàòíèé  æàðò,  ÿêèé  â÷èíÿþòü  íàä  ìàëèìè  äiòüìè.  Æàðòîâi
ïåðåäóº ïðèáëèçíî òàêèé äiàëîã: "Çðîáèòè òîái êó÷ìó?" - "Çðîáiòü".
   "À ÿêó æ òîái çðîáèòè êó÷ìó - âåëèêó ÷è ìàëó?" - "Âåëèêó". Ïiñëÿ  öüîãî
îõî÷îãî äî âåëèêî¿ êó÷ìè  õàïàþòü  çà  ãîëîâó,  áîëÿ÷å  êóéîâäÿòü  ÷óá,  ç
ïðèòèñêîì ïðîâîäÿòü äîëîíÿìè ñóïðîòè, ùîá âií ñòèð÷àâ  ó  ðiçíi  áîêè.  Íå
ïóñêàþòü, ïîêè íå äîâåäóòü æåðòâó äî ïëà÷ó.
   57. Ìàíäðóé äî ñàòàíè ç ðîãàìè - ïåðåôðàçîâàíà ëàéêà "Ùîá òåáå íå÷èñòèé
âçÿâ!" (Íîìèñ. - Ñ. 81). Íå ãîðiâ,  íå  áîëiâ:  çðàçó  îêîëiâ  (ïðî  íàãëó
ñìåðòü çëîãî) (Òàì æå. - Ñ. 159). Ùîá âè øàòàëèñÿ ïîâiê -  îäèí  ç  òÿæ÷èõ
ïðîêëüîíiâ, ìàéæå îáîâ'ÿçêîâèé êîìïîíåíò êîæíî¿ ëàéêè. Îñü äàâíiøèé çðàçîê
òàêîãî ïðîêëüîíó ç "Ãàëèöüêî-Âîëèíñüêîãî ëiòîïèñó"  (XIII  ñò.):  "Õàé  íå
áóäå éîìó [çðàäíèêîâi  áîÿðèíó  Æèðîñëàâó)  ïðèñòàíêó  â  óñiõ  çåìëÿõ,  ó
ðóñüêèõ i â óãîðñüêèõ, i íi â ÿêèõ æå êðàÿõ! Íåõàé õîäèòü  âií,  áëóêàþ÷è,
ïî çåìëÿõ! Õàé æàäຠâií õàð÷ó, à âèíà i ïèâà ñêóäíî õàé áóäå éîìó! I  õàé
áóäå  äâið  éîãî  ïóñòèì,  i  â  ñåëi  éîãî   õàé   íå   áóäå   æèâóùîãî!"
(Ãàëèöüêî-âîëèíñüêèé ëiòîïèñ / Ïåð. Ë. Ìàõíîâöÿ / Æîâòåíü. - 1982. - N  7.
- Ñ. 26).
   Îêèíåìî ïîãëÿäîì óâåñü åïiçîä ç ëàéêîþ Äiäîíè.  53  -  54-òà  ñòðîôè  -
ïðèñîðîìëåííÿ, âèêàçóâàííÿ, ïåðåëiê áëàãîäiÿíü íåâäÿ÷íîìó êîõàíöåâi. Iíøèé
õàðàêòåð ìàþòü ñòðîôè  56  -  57.  Âîíè  ñòàíîâëÿòü  âíóòðiøíüî  çàâåðøåíó
ìîâíî-õóäîæíþ öiëiñíiñòü. Äiäîíà ëຠçðàäëèâîãî êîõàíöÿ çãiäíî ç óñòîÿíèìè
ôîëüêëîðíèìè êàíîíàìè. Äîâãèé ìîíîëîã  Äiäîíè  çàâåðøóº  ëàéêà-çàêëèíàííÿ,
ëàéêà - ðèòóàëüíå äiéñòâî.  Âèêàçàâøè  âñå  Åíåºâi,  Äiäîíà  äîñòóïíèì  ¿é
ñïîñîáîì òâîðèòü íàä íèì ñóä i êàðó. Ïåðøi  ÷îòèðè  ðÿäêè  56-¿  ñòðîôè  -
òðèíàäöÿòü ëàéëèâèõ ñëiâ. Îäèí ïåðiîä, ðîçäiëåíèé íà  äâà  ðå÷åííÿ  òiëüêè
òîìó, ùî òðåáà ïåðåâåñòè äóõ. Òðèíàäöÿòü ëàéëèâèõ ñëiâ-óäàðiâ. Ïiñëÿ  íèõ,
ðîçïàëèâøè ñåáå,  ìîëîäèöÿ  ïåðåõîäèòü  äî  ñëîâåñíî¿  ðîçïðàâè.  Ñëîâåñíî
âiäòâîðåíi åòàïè ðîçïðàâè: ëÿïàñ i äðÿïàííÿ íiãòÿìè ïî îáëè÷÷þ.
   Ó 57-é ñòðîôi âiä çíèùåíîãî i ðîçâií÷àíîãî Åíåÿ  Äiäîíà  ïåðåõîäèòü  äî
éîãî áðàòi¿. Òóò óæå íå âèêðèòòÿ,  à  ëàéêà-çàêëèíàííÿ,  ÿêi,  çà  âèðàçîì
Îëåêñàíäðà Ïîòåáíi, º âèâiòðåíèìè ÿçè÷íèöüêèìè ìîëèòâàìè. Äiäîíà  íàêëèêàº
íà òðîÿíöiâ óñi áiäè é íåùàñòÿ, ñåðåä ÿêèõ íàéñòðàøíiøå - "íà ÷èñòîìó  ùîá
ïîêîëiëè", òîáòî âìåðëè íàãëîþ ñìåðòþ. Íåñïîäiâàíà,  ðàïòîâà  ñìåðòü,  áåç
ñïîâiäi i ïðè÷àñòÿ - ãàíåáíà. Òîìó âî¿íè ïåðåä áîºì âiäïðàâëÿëè âiäïîâiäíi
ðèòóàëè,  íåñïîäiâàíî  îïèíÿþ÷èñü  â  ñìåðòåëüíî  íåáåçïå÷íîìó  ñòàíîâèùi,
ñïîâiäàëèñÿ i ïðîñèëè ïðîùåííÿ îäèí ó îäíîãî.  ïîåçi¿ Øåâ÷åíêà: "Îé ïiøëà
ÿ ó ÿð çà âîäîþ" äiâ÷èíà çàêëèíຠçðàäëèâîãî êîõàíîãî:
   Ïîáèé òåáå ñèëà áîæà
   Íà íàãëié äîðîçi.
   59. Àæ. çàíóäèëî ¿é, íåáîçi  -  íåáîãà  -  òóò  ó  çíà÷åííi:  áiäîëàõà,
ñåðäåøíà.
   60. Ïàïëþãà - ðîçïóòíà æiíêà.
   62. Ïóöüâåðèíîê - ïòàøåíÿ.
   Êóïiäîí, àáî Àìóð - ñèí áîãèíi êîõàííÿ Âåíåðè, çà àíòè÷íèìè  ìiôàìè,  -
ìàëåíüêå ÷àðiâíå õëîï'ÿ ç êðèëüöÿìè çà ïëå÷èìà, ëóêîì i ñòðiëàìè â  ðóêàõ.
Êîìó Àìóð ïðîíèæå ñâîºþ çîëîòîþ ñòðiëîþ ñåðöå â ìîìåíò çóñòði÷i  ç  îñîáîþ
äðóãî¿ ñòàòi, òîé ïîêîõàº.
   Áàõóð - ïîëþáîâíèê, çàëèöÿëüíèê.
   64. Çàïi÷îê - çàãëèáèíà â êîìèíi ïå÷i ðiçíî¿ âåëè÷èíè, ÷àñòiøå  ç  áîêó
ïðèïi÷êà i ïîëó. Òîìó Äiäîíà, ùîá äiñòàòè êðåñàëî,  "ñêî÷èëà  íà  ïië".  Â
çàïi÷êó, äå çàâæäè ñóõî, çâè÷àéíî òðèìàëè êðåñàëî i òðóò.  Òðóò  ðîáèëè  ç
âiäâàðåíîãî â ãðå÷àíîìó ïîïåëi ãíîòó, ãàí÷iðêè àáî âèñóøåíîãî ãðèáà,  ÿêèé
÷åðåç öå ìàâ íàçâó òðóòîâèê. Iñêðà, îäåðæàíà âiä óäàðó  çàëiçíîãî  êðåñàëà
îá êàìiíü, çàïàëþâàëà òðóò. Òðóò  çàâåðòàëè  â  êëî÷÷ÿ  -  ãðóáå  âîëîêíî,
âiäõîäè ïiä ÷àñ îáðîáêè ëüîíó àáî êîíîïåëü - i ðîçäóâàëè âîãîíü.
   65. Ñòîÿâ ó íå¿ íà ãîðîäi - ÷îìó î÷åðåò ñêëàäåíèé íà  ãîðîäi,  à  íå  â
äâîði, äå ñòîÿòü ñàäèáíi áóäiâëi, êîïèöi ñiíà, ñîëîìè  òà  ií.?  Ó  ñàäèái
äâið  (iíêîëè  îáãîðîäæåíèé)  -  çîâñiì  íå  òå  ñàìå,  ùî  ãîðîä.   Ãîðîä
îáðîáëÿºòüñÿ i íà íüîìó ìîæíà ñòàâèòè îæåðåäè, êîïèöi  òîùî  òiëüêè  òîäi,
êîëè äîñòèãëà ãîðîäèíà çiáðàíà, à íîâà ùå íå ïîñàäæåíà. Ó äàíîìó ðàçi ñàìå
òàê ñòî¿òü ñïðàâà çi ñêîøåíèì íà ïàëèâî î÷åðåòîì. Éîãî çâè÷àéíî êîñÿòü  íà
ñàìîìó ïî÷àòêó çèìè, êîëè òiëüêè ñòàâ ëiä íà ñòîÿ÷èõ âîäàõ i ùå  íå  âèïàâ
âåëèêèé ñíiã. Ãîðîä, ùî ñïóñêàºòüñÿ äî íèçó, â öþ ïîðó ïóñòóº i  íà  íüîìó
çðó÷íî ñêëàäàòè î÷åðåò. Äî âåñíè óâåñü âií ÷è  áiëüøà  ÷àñòèíà  éîãî  áóäå
ñïàëåíà.
   Êîñòåð - òðèäöÿòü êiï ïîâ'ÿçàíîãî â êóëi î÷åðåòó.  êîïi - 60 êóëiâ.
   66. Ïîñëàëà äóøó ê ÷îðòó â àä - âñi,  õòî  íàêëàäຠ íà  ñåáå  ðóêè,  -
â÷èíÿº òÿæêèé ãðiõ, ÿêîìó íåìຠïðîùåííÿ. Ñàìîãóáöÿì óãîòîâàíi âi÷íi  ìóêè
â ïåêëi (III, 71).
   ×ÀÑÒÈÍÀ ÄÐÓÃÀ
   3. Ïàëiíóð - êåðìàíè÷ íà ÷îâíi Åíåÿ. Çãiäíî  ç  ëåãåíäîþ.  Ïàëiíóð  áóâ
êèíóòèé ó ìîðå ç âîëi áîãiâ, âîðîæèõ òðîÿíöÿì, à êîëè âèáðàâñÿ  íà  áåðåã,
çàãèíóâ  âiä   ðóê   òóáiëüöiâ.   Éîãî   iì'ÿì   áóâ   íàçâàíèé   ìèñ   íà
ïiâäåííî-çàõiäíîìó  óçáåðåææi  Iòàëi¿,  â  îáëàñòi  Ëóêàíiÿ.  Â   "Åíå¿äi"
Âåðãiëiÿ Åíåé ùå çóñòðiíåòüñÿ ç Ïàëiíóðîì  ó  ïiäçåìíîìó  öàðñòâi  Ïëóòîíà
(Âåðãiëié. - Êí. á. - Ðÿä. 337 - 387).
   4. Øïóº - äóæå áðèçêàº, õâèëþºòüñÿ.
   5. Àöåñò - ëåãåíäàðíèé öàð Ñiöiëi¿, ðîäîì ç Òðî¿. Öèì  ïîÿñíþºòüñÿ,  ùî
"Àöåñò Åíåþ, ÿê áè áðàòó, Âåëèêó ëàñêó ïîêàçàâ".
   7. ßê âîäèòüñÿ ó ïîäiáíèõ  âèïàäêàõ,  íåñïîäiâàíèõ  ãîñòåé  ïî÷àñòóâàëè
òèì, ùî òðèìàëè ó çàïàñi äëÿ òàêî¿ íàãîäè, - ñàëîì, êîâáàñîþ,  à  îñêiëüêè
âîíè ç äàëåêî¿ ìîðñüêî¿ äîðîãè çãîëîäíiëè,  òî  ïîäàëè  é  òåòåðþ  (ãàðÿ÷ó
ñòðàâó), ÿêó ìîæíà ïðèãîòóâàòè íàøâèäêóðó÷: íàêðèøèòè ó êèï'ÿòîê  ñóõàðiâ,
çàñìàæèòè öèáóëåþ íà îëi¿, ïîñîëèòè - i òåòåðÿ ãîòîâà. Ñàëî - âîíî  ùå  íå
ðàç áóäå çãàäóâàòèñÿ â "Åíå¿äi". Ç ïðàäàâíiõ ÷àñiâ éîãî ìiñöå ó  õàð÷îâîìó
ðàöiîíi óêðà¿íñüêîãî íàðîäó äóæå çíà÷íå.  Ñåðåä  õàð÷îâèõ  ïðèïàñiâ,  ÿêi,
çáèðàþ÷èñü íà âiéíó ç ðóòóëüöÿìè, ãîòóº âiéñüêî öàðÿ  Ëàòèíà,  íà  ïåðøîìó
ìiñöi - ñàëî i ïøîíî (IV, 98). Ç ñàëîì ïîâ'ÿçàíà âåëèêà êiëüêiñòü íàðîäíèõ
ïðèêàçîê, îïîâiäàíü, àíåêäîòiâ. Íàïð.: "Îé ÿêáè-òî áóëî òàê, ùîá  ÿ  öàðåì
ñòàâñÿ - ñàëî  á  ¿â,  ç  ñàëîì  ñïàâ,  ñàëîì  áè  âêðèâàâñÿ".  Êîâáàñà  -
òðàäèöiéíèé ñïîñiá ¿¿ ïðèãîòóâàííÿ: "Ñâèíÿ÷å ì'ÿñî  ç  ñàëîì  ïîðiçàòè  íà
øìàòî÷êè, ïîñèïàòè ñiëëþ, ïåðöåì i öèì  ôàðøåì  íàïîâíèòè  âèìèòi  ñâèíÿ÷i
êèøêè, ñïåêòè â çâè÷àéíié ïå÷i, à ïåðåä ïîäà÷åþ íà ñòië ïiäæàðèòè" (Ìàðêåâ
è÷. - Ñ. 155).
   Ðåøåòî - ãîñïîäàðñüêà ði÷ äëÿ ïðîñiâàííÿ  ÷îãî-íåáóäü.  Äî  äåðåâ'ÿíîãî
êðóãëîãî îáîäà çíèçó êðiïèòüñÿ ñiòêà, ÷åðåç ÿêó ïðîñiþþòü (çåðíî,  êðóïó).
Òå æ, ùî é ñèòî, òiëüêè â îñòàííüîãî ãóñòiøà ñiòêà (äëÿ áîðîøíà,  òîâ÷åíî¿
ìàêóõè òà ií.). Ðåøåòî ÷è ùîñü iíøå, âèêîðèñòîâóâàíå ÿê õëiáíèöÿ,  ñòàâèëè
îáîâ'ÿçêîâî ïîñåðåäèíi ñòîëà, ùîá ãîñòÿì áóëî çðó÷íî áðàòè íàðiçàíèé õëiá.
Õëiá - óñüîìó  ãîëîâà,  ñïîêîíâi÷íà  ïîøàíà  äî  "ñâÿòîãî  õëiáà"  ãëèáîêî
êîðiíèòüñÿ â íàðîäíié ñâiäîìîñòi. Õëiáèíà íà ïîêðèòîìó ñêàòåðòèíîþ ñòîëi -
íåîäìiííèé àòðèáóò ïàòðiàðõàëüíî¿ õàòè, íàäòî â ñâÿòêîâèé ÷àñ.
   8. Ïàøêåòè â êàõëÿõ - "Íå ìàþ÷è ïàøêåòíèõ ôîðì, çàìîæíi ñåëÿíè  ãîòóþòü
öþ ñòðàâó â êàõëÿõ.  Çàìiøóþòü  ïøåíè÷íå  òiñòî  ç  ìàñëîì  i  ç  ìîëîêîì,
îáêëàäàþòü öèì òiñòîì êàõëþ, ïåðøå  çìàçàâøè  ¿¿  ìàñëîì,  êëàäóòü  ãóñÿ÷i
íèðêè, ïå÷iíêó, êóñî÷êè ì'ÿñà, çàëèâàþòü òîâ÷åíîþ ïå÷iíêîþ, çàêðèâàþòü âñå
öå êðàÿìè òîãî æ òiñòà i ñòàâëÿòü  ó  ïi÷  ïåêòèñü  -  ïîêè  áóäå  ãîòîâå"
(Ìàðêåâè÷. - Ñ. 157).
   Êàõëi  -   ïîøèðåíi   i   çàðàç   êåðàìi÷íi   ïëèòêè   äëÿ   ëè÷êóâàííÿ
(îáëèöüîâóâàííÿ) ñòií, ïå÷åé òîùî.
   Ñèòà - ðîçâåäåíèé âîäîþ ìåä àáî ìåäîâèé âiäâàð íà âîäi.
   Çðàçîâó äî ðèæêiâ ïå÷iíêó - çðàçè - ñòðàâà ç ÿëîâè÷èíè: ñêðó÷åíèé áèòîê
ç ì'ÿñà, â äàíîìó ðàçi ç ïå÷iíêè, ç  íà÷èíêîþ.  Ðèæêè,  ðèæèêè  -  ¿ñòiâíi
ãðèáè.
   9.  ñåé äåíü éîãî îòåöü îïðÿãñÿ - Åíåé ïðèáóâ äî Ñiöiëi¿  ÿêðàç  ÷åðåç
ðiê ïiñëÿ ñìåðòi ñâîãî áàòüêà Àíõiçà íà öié çåìëi. Îïðÿãñÿ - â  áóðëåñêíié
ìàíåði, çíåâàæëèâî, ìîâ ïðî ñêîòèíó: ïîìåð.
   ×èêèëäèõà - íàçâà ãiðøîãî ãàòóíêó ãîðiëêè.
   10. Ãðîì÷óÿ - îá'ºäíàíà ìiñöåì ïðîæèâàííÿ ÷è ðîäîì çàíÿòü,  àáî  òèì  i
äðóãèì  ñïiëi,  íiãòi,  ëþäåé.  Ãðîìàäñüêi  çiáðàííÿ,  ñõîäè   âiäiãðàâàëè
âèíÿòêîâî âàæëèâó ðîëü ó ñóñïiëüíîìó æèòòi. Ïîêàçîâèé ïðèêëàä  -  êîçàöüêi
ðàäè íà Çàïîðiçüêié Ñi÷i.
   Íàð.: Ãðîìàäà - âåëèêèé ÷îëîâiê. ßê ãðîìàäà ñêàæå, òàê i áóäå.
   11. Ïîñòàâèòè îáiä ñòàðöÿì - çà äàâíiì çâè÷àºì, íà ïîõîðîíi i  ïîìèíêàõ
îáîâ'ÿçêîâî âëàøòîâóâàëè îáiä äëÿ ñòàðöiâ.
   12. Êíèø - õëiáíèé âèðiá ç  ïøåíè÷íîãî,  iíêîëè  æèòíüîãî  i  ãðå÷àíîãî
áîðîøíà; ïî êðàÿõ òiñòî ðîçïëiñêóþòü êîðæåì i çàâåðòàþòü  íàâåðõ  òàê,  ùî
âîíî ñÿãຠòiëüêè äî ïîëîâèíè êíèøà. Çâåðõó êíèø çìàçóþòü ñàëîì àáî îëiºþ.
Ïðèãîòóâàííÿ êíèøà ç  æèòíüîãî  i  ãðå÷àíîãî  áîðîøíà:  "Â÷èíèòè  æèòíüîãî
òiñòà, çàìiñèòè ãðå÷àíèì áîðîøíîì;  êîëè  ïiäiéäå,  âèêà÷óâàòè  íà  ñòîëi;
ëiïëÿòü êíèøi ç äîïîìîãîþ ëîæêè, ÿêó îïóñêàþòü  ïåðåä  öèì  ó  ðîçòîïëåíèé
ñâèíÿ÷èé ñìàëåöü. Çëiïèâøè, ñàæàþòü ó  ïi÷,  à  âèéíÿâøè,  çíîâó  çìàçóþòü
ñìàëüöåì" (Ìàðêåâè÷. - Ñ. 154).
   Êîëèâî - ðèòóàëüíå áëþäî, îáîâ'ÿçêîâå  íà  ïîìèíêàõ;  êóòÿ  ç  ïøåíèöi,
ðîçâåäåíà ñèòîþ. Ïåðø, íiæ ïðèñòóïèòè äî ñòðàâ ïiä ÷àñ ïîìèíàëüíîãî îáiäó,
ñïîæèâàþòü êîëèâî, îáîâ'ÿçêîâî çãàäóþ÷è ïðè öüîìó äîáðèì ñëîâîì ïîêiéíèêà:
"Öàðñòâî íåáåñíå, ïåðîì çåìëÿ íàä íèì! Íåõàé ñî ñâÿòèìè ïî÷èâຠòà  é  íàñ
äîæèäàº!.." (Íîìèñ. - Ñ. 8).
   Õàçÿ¿íiâ ñâî¿õ ççèâàëè - òîáòî ñiöiëiéöiâ, íà çåìëi ÿêèõ ó äàíèé ìîìåíò
ïåðåáóâàëè òðîÿíöi.
   Ñèòè iç ìåäîì íàñèòèëè - òîáòî ðîçâåëè âîäîþ (êâàñîì) ìåä; íàñòîÿëè ìåä
íà ÷îìó-íåáóäü (äèâ. òàêîæ êîìåíòàð: II, 8).
   Ïiøëà íà äçâií äÿêàì êîïà  -  êîïà  -  ïîëòèíà  (Ê.),  òîáòî  ï'ÿòäåñÿò
êîïiéîê. Äàòè íà äçâií - çàïëàòèòè, ùîá äçâîíèëè â öåðêâi çà óïîêié  äóøi.
Íàð.: Äçâîíÿòü çà óïîêié äóøi (Íîìèñ. - Ñ. 160).
   13. Ïîäàíà â ïîìiðíîìó ãðîòåñêíî-æàðòiâëèâîìó òîíi êàðòèíà ïðèãîòóâàííÿ
ïîìèíàëüíîãî îáiäó. Ïîìèíêè - íå áåíêåò, áàãàòèé ñòië ç ðiçíîìàíiòíèìè  òà
âèøóêàíèìè  íà¿äêàìè  é  íàïîÿìè,  ïðèïðàâàìè  òà  äåëiêàòåñàìè  òóò  áóäå
íåäîðå÷íèì. Ãîòóþòüñÿ çâè÷àéíi, ïîâñÿêäåííi ñòðàâè. Àáè  òiëüêè  îáiä  áóâ
äîáðå ïðèãîòîâëåíèé òà ùîá óñiì, õòî ïðèéäå âøàíóâàòè ïîêiéíîãî, âèñòà÷èëî
¿æi. Íà ïîìèíêè êëèêàòè íå  îáîâ'ÿçêîâî,  ïðèõîäÿòü  óñi  ðiäíi,  áëèçüêi,
ñóñiäè. Ñòàðöi ñõîäÿòüñÿ ç óñiº¿ îêðóãè. Çâè÷àéíî, ç öiº¿ íàãîäè íàéáiëüøå
íàâàðèëè áîðùó, ÿêèé çà êiëüêiñòþ  êîìïîíåíòiâ  òà  ñïîñîáiâ  ïðèãîòóâàííÿ
(çàëåæíî âiä ëîêàëüíèõ óìîâ i ïîðè ðîêó) íå ìຠñîái  ðiâíèõ  ñåðåä  iíøèõ
ñòðàâ óêðà¿íñüêî¿ êóõíi. Áîðù - ãîëîâíà ñòðàâà îáiäó. Ïîðiâíÿíî  ç  iíøèìè
ñòðàâàìè, áîðù çàéìàº, ìîæíà ñêàçàòè,  ÷iëüíå  ìiñöå  ó  ôîëüêëîði.  Íàð.:
Äîáðèé áîðùèê, òà ìàëèé ãîðùèê.  Ñòàðèé  ñòàðó  õâàëèòü,  ùî  äîáðèé  áîðù
âàðèòü (Íîìèñ. - Ñ. 92, 173). Ìåíøå âiä áîðùó,  õî÷  çîâñiì  íå  íàáàãàòî,
âàðÿòü þøêè (ï'ÿòü êàçàíiâ ïðîòè  øåñòè  -  äèâîâèæíî  âèòðèìàíà  çàãàëüíà
ñïiâðîçìiðíiñòü ìiæ ñîáîþ íàéáiëüø ïîøèðåíèõ ñòðàâ, êiëüêiñòü  âèçíà÷ຠ i
ïèòîìó âàãó â ïîðiâíÿííi ç iíøèìè ñòðàâàìè).
   Þøêà, òàê ñàìî ÿê i ãàëóøêè, - ñòðàâà çàãàëîì íà  ñíiäàíîê  òà  âå÷åðþ.
Òðåáà çàóâàæèòè, ùî ïiä "þøêîþ" ÷àñòî ðîçóìiëè  áiäíÿöüêó,  óáîãó  ñòðàâó.
Iâàí Âèøåíñüêèé, êàðòàþ÷è ÷åðåâîóãîäíèêiâ-ºïèñêîïiâ, äîêîðÿº ¿ì áiäíÿêàìè,
ÿêi "þøå÷êó õëåá÷óòü". Çâiäñè íàð.: Ïåðåáèâàòèñÿ ç þøêè  íà  âîäó.  Ì'ÿñîì
õâàëèòüñÿ, à âîíî i þøêè íå áóëî (Íîìèñ. - Ñ.  51).  Òîìó,  êîëè  þøêà  íå
áiäíÿöüêà, ÿê ïðàâèëî,  öå  ïiäêðåñëþºòüñÿ.  Ó  êîìåíòîâàíié  ñòðîôi  Iâàí
Êîòëÿðåâñüêèé çàçíà÷àº, ùî â óñi êàçàíè ñïî÷àòêó ïîêëàëè  âàðèòè  ì'ÿñî  -
îòæå,  îáiä  áàãàòèé.  Ãàëóøêè  -  äàâíiøi  ñïîñîáè  ïðèãîòóâàííÿ:  "Âçÿòè
ãðå÷àíîãî áîðîøíà, ïiäáèòè íà âîäi äîñèòü ãóñòî, êèäàòè ëîæêîþ  ó  êèïëÿ÷ó
÷è ïîñîëåíó âîäó,  ïiâãîäèíè  ïîêèï'ÿòèòè,  ïîêëàñòè  îëi¿  àáî  ìàñëà  ÷è
çàñìàæèòè ñàëîì ç öèáóëåþ i ïîäàâàòè" (Ìàðêåâè÷. - Ñ. 152).
   Ïðèºäíàíà â êiíöi ñòðîôè äî çâè÷àéíèõ íà ïîìèíêàõ ñòðàâ "òüìà"  âàðåíèõ
áàðàíiâ, "êóðåé, ãóñåé, êà÷îê ïå÷åíèõ" - ãðîòåñê, î÷åâèäíå äëÿ  ñó÷àñíèêiâ
Iâàíà Êîòëÿðåâñüêîãî ïîºäíàííÿ  íåñóìiñíîãî.  Ç  äðóãîãî  áîêó,  îáêëàäåíi
ãîðàìè ïå÷åíi äåìîêðàòè÷íi âàãàíè ç áîðùåì -  íà  ìiñöi.  Âîíè  ñïiâçâó÷íi
ñòèëåâi ïîåìè, óæå ãîòóþòü ïåðåðîñòàííÿ  â  íàñòóïíèõ  ñòðîôàõ  ïîìèíîê  ó
ï'ÿíå ãóëüáèùå.
   14. Öåáåð - âåëèêå äåðåâ'ÿíå âiäðî, ìàëî âèãëÿä çðiçàíî¿ äiæêè ç äóæêîþ
çâåðõó.
   Âàãàíè -  âèäîâáàíi  ç  äåðåâà  âåëèêi  ïðîäîâãóâàòi  ìèñêè  ó  âèãëÿäi
êîðèòåöü, ç ÿêèõ ¿ëè ãóðòîì ñòðàâó êîçàêè íà Ñi÷i, â ïîõîäàõ, ãðîìàäîþ  íà
îáiäàõ, ïîìèíêàõ i ò. ií. Ñïiëüíå ñïîæèâàííÿ ñòðàâè ç îäíiº¿ ïîñóäèíè ìàëî
ó ïåâíèõ âèïàäêàõ ðèòóàëüíå  çíà÷åííÿ,  ñèìâîëiçóâàëî  áðàòåðñòâî,  ìèð  i
çãîäó ìiæ ó÷àñíèêàìè òðàïåçè.
   "Ñî ñâÿòèìè" - êîíäàê, êîðîòêà ìîëèòîâíà ïiñíÿ  â  ïîìèíàëüíîìó  îáðÿäi
ïðàâîñëàâíî¿ öåðêâè. Ñïiâîì "ñî ñâÿòèìè" âiäêðèâàëàñÿ  çàóïîêiéíà  ñëóæáà.
Ïîòiì ñâÿùåíèê áëàãîñëîâëÿâ òðàïåçó i ïî÷èíàëèñÿ ïîìèíêè.
   15. Åíåé i ñàì ñî ñòàðøèíîþ - ÿê i â  ðåàëüíîìó  òîãî÷àñíîìó  æèòòi,  â
"Åíå¿äi" âèðàçíî ðîçìåæîâàíi ñóñïiëüíi ñòàíè: íàðîä, ïðîñòîëþä; íàä íèì  -
ñòàðøèíà, äâîðÿíè; íàä ñòàðøèíîþ - âèùà  çíàòü,  äåðæàâöi,  Îëiìï.  Îäíà÷å
öiêàâî, ùî â ïåðøié ÷àñòèíi ïîåìè ðîçìåæóâàííÿ äàëåêî íå òàêå âèðàçíå,  ÿê
ó íàñòóïíèõ. Ó Äiäîíè âñi òðîÿíöi  áåíêåòóþòü  çà  îäíèì  ñòîëîì;  Åíåé  i
ïîâåäiíêîþ, i ñïîñîáîì æèòòÿ íå âèðiçíÿºòüñÿ ç-ïîìiæ iíøèõ  òðîÿíöiâ,  ÿêi
ïðè çóñòði÷i ç Äiäîíîþ ëàþòü éîãî îñòàííiìè ñëîâàìè.  À  òóò  -  Åíåé  óæå
ñiäຠçà ñòië "ñî ñòàðøèíîþ", íàðîä  òðèìàºòüñÿ  îêðåìî.  Öå  -  ñâiä÷åííÿ
òîãî, ùî ìiæ íàïèñàííÿì ïåðøî¿ i äðóãî¿ ÷àñòèí ïîåìè áóâ  ïåðiîä  êîëè  íå
òðèâàëèé ó ÷àñi, òî ïðèíàéìíi  ïîçíà÷åíèé  iíòåíñèâíèì  òâîð÷èì  ðîçâèòêîì
ìèòöÿ, ðåàëiñòè÷íîþ êîíêðåòèçàöiºþ i ïîãëèáëåííÿì éîãî çàäóìó.
   Ïiâêiïêè - 25 êîïiéîê (äèâ òàêîæ êîìåíòàð: I, 10).
   Øïóðíóâ â íàðîä äðiáíèõ, ÿê ðiïêè - êèäàòè â íàðîä ïiä ÷àñ  ïîìèíîê,  à
òàêîæ ðiçíèõ óðî÷èñòîñòåé ìîíåòè - äàâíÿ ñòiéêà òðàäèöiÿ.
   ßê ðiïêè - íàéäåøåâøèõ (äðiáíèõ). Ðiïà íàëåæàëà äî íàéáiëüø  ïîøèðåíèõ,
äîñòóïíèõ ãîðîäíiõ  êóëüòóð.  Ñîëîäêóâàòi  íà  ñìàê,  áiëi,  æîâòi,  ÷àñîì
÷åðâîíi àáî ôiîëåòîâi êîðåíi ðiïè ïåðøèì  äiëîì  êëàëè  ó  ñòðàâó.  I  ïðè
íåñòàòêàõ - ðiïà çàâæäè ïiä ðóêîþ, çàâæäè  ìîæå  âèðó÷èòè.  Íàð.:  Ðiïà  -
óòiõà æiíöi (Íîìèñ. - Ñ. 243).
   16. Ïåðåëîãè - êîð÷i, ñóäîðîãè.
   Ìèñëiòå ïî çåìëi ïèñàâ - Ìèñëiòå - íàçâà ëiòåðè "Ì" ó  ñëîâ'ÿíî-ðóñüêié
àçáóöi. Ìèñëiòå ïèñàòè - ïëóòàòè ñï'ÿíó íîãàìè.
   17. Ïiâêâàðòiâêè - ïiâêâàðòè, ïiâêóõëÿ (Ê.). Öå òðîõè áiëüøå  ïiâëiòðà.
Êóõîëü - i ïîñóäèíà, i iíêîëè ìiðà ðiäèíè. Ìiñòèâ îäíó êâàðòó.
   Iìáèð -  äîðîãi  ïðèâîçíi  ïðÿíîùi  ç  êîðåíiâ  iìáèðó,  ÿêèé  ðîñòå  ó
ïiâäåííèõ êðà¿íàõ.
   18. Íå âîìïèëè - íå âàãàëèñÿ, íå âèòðà÷àëè ÷àñó.  Âîìïèòè  -  âàãàòèñÿ,
ìàòè ñóìíiâ.
   Ïîõìiëëÿ íà  äðóãèé  äåíü  ïiñëÿ  ïîìèíîê  ïî  áàòüêîâi  Åíåÿ  Àíõiçîâi
ïåðåðîñòຠó øèðîêèé ï'ÿíèé ðîçãóë  -  ç  ìóçèêàìè,  òàíöÿìè  äðåñèðîâàíèõ
âåäìåäiâ, ïåðåáiéöÿìè. Ãóëÿííÿ òðèâàëî "áåç ïðîñèïó íåäiëü iç  ï'ÿòü",  àæ
ïîêè âòðó÷àííÿ çëî¿  Þíîíè  íå  ïîêëàëî  éîìó  êðàé.  Çâàæàþ÷è  íà  çâè÷à¿
òîãî÷àñíîãî ïàíñòâà - öå íå òàêå  âæå  é  ïåðåáiëüøåííÿ.  Ãóëÿëè  òèæíÿìè,
çâè÷àéíî, íå ïîìèíàþ÷è, à ïiä ÷àñ ÿðìàðêiâ,  íà  ðiçäâî,  Âåëèêäåíü,  iíøi
ñâÿòà, äî ÿêèõ ïðèóðî÷óâàëèñÿ ñiìåéíi òîðæåñòâà. Ïåðåòâîðþâàòè ïîìèíêè  íà
ï'ÿíå ãóëüáèùå, íàïèâàòèñÿ  äî  áåçòÿìè,  òà  ùå  é  ïîìèíàþ÷è  áàòüêà,  -
íåïîäîáñòâî. Òàêå ìiã ñîái äîçâîëèòè òiëüêè Åíåé - áåçòóðáîòíèé  ãóëüâiñà,
ÿêèì âií çìàëüîâàíèé ó ïåðøèõ ÷àñòèíàõ  ïîåìè.  Äîñèòü  ïîðiâíÿòè  ïîìèíêè
Àíõiçà â äðóãié ÷àñòèíi i çîáðàæåííÿ ïîõîâàííÿ òà ïîìèíîê óáèòèõ âî¿íiâ  ó
øîñòié (ñòðîôè 87 - 93), äå Åíåé âèñòóïຠÿê ðîçâàæíèé i ìóäðèé âàòàæîê, à
òðîÿíöi - ñâiäîìèìè ñâîãî îáîâ'ÿçêó ìóæíiìè âî¿íàìè,  ùîá  ïîáà÷èòè,  ÿêî¿
çíà÷íî¿ åâîëþöi¿ çàçíàâ çàäóì "Åíå¿äè" â òðèâàëîìó ïðîöåñi ¿¿ íàïèñàííÿ.
   19. Iãðèùà - ðiçíîìàíiòíi  ãðóïîâi  iãðè,  ðîçâàãè  ó  ñâÿòêîâèé  äåíü.
Ïðèòàìàííå Êîòëÿðåâñüêîìó "ÿñêðàâå âèäiííÿ ðåàëüíîãî  ñâiòó  i  íàéáiëüøîþ
ìiðîþ êîíêðåòíå éîãî  âiäòâîðåííÿ"  (À.  Øàìðàé)  âèÿâèëîñÿ  ó  íàâåäåíîìó
ìàëþíêó  íàäçâè÷àéíî  âèðàçíî.  Äóæå  íàñè÷åíà,  æèâà  êàðòèíà  ñâÿòêîâîãî
ãóëÿííÿ â ãîñïîäi óêðà¿íñüêîãî ïàíà.  Öå  âæå  äàëåêî  íå  ïîìèíêè.  Íåìàº
îáîâ'ÿçêîâèõ ó òàêîìó  âèïàäêó  ñòîëiâ  äëÿ  ñòàðöiâ.  Ïóáëiêó  ðîçâàæàþòü
øêîëÿði, õîðîì ñïiâàþ÷è êàíòè, òóò æå ñêà÷óòü õàëÿíäðè öèãàíè i,  çâè÷àéíî
æ, âñþäèñóùi êîáçàði òà ëiðíèêè çi ñâî¿ì ðåïåðòóàðîì íà âñi âèïàäêè æèòòÿ.
   Ó âiêîí øêîëÿði ñïiâàëè - "×èñëåííi ìåìóàðíi  i  ëiòåðàòóðíi  ìàòåðiàëè
ñâiä÷àòü, ùî ñåìiíàðèñòàì àáî áóðñàêàì òîãî ÷àñó äîâîäèëîñü  (...I  ãóðòîì
çáèðàòè ïîäàÿííÿ, ñïiâàþ÷è êàíòè... Öÿ  äàâíÿ  òðàäèöiÿ  óêðà¿íñüêèõ  øêië
áóëà ùå æèâà â òîé ÷àñ" (Âîëèíñüêèé Ï. Ê. Iâàí Êîòëÿðåâñüêèé. - Ê.,  1969.
- Ñ. 21).
   Õàëÿíäðè  öèãàíêè  ñêàêàëè  -  öèãàíè   áóëè   íåîäìiííèìè   ó÷àñíèêàìè
áóäü-ÿêîãî ñâÿòêîâîãî, ÿðìàðêîâîãî äiéñòâà. Õàëÿíäðè -  öèãàíñüêèé  òàíåöü
(Ê.).   Ïîäàþ÷è   ïàíîðàìó   ÿðìàðêó   â   "Ñàëäàöüêîìó    ïàòðåòi",    Ã.
Êâiòêà-Îñíîâ'ÿíåíêî çãàäóº é öèãàíiâ: "Öèãàíêà âîðîæèòü òà ïðèãîâîðþº:  "I
ùàñëèâèé, óðîäëèâèé;  ÷îðíÿâà  ìîëîäèöÿ  çà  òîáîþ  âáèâàºòüñÿ;  ïîëîæè  æ
ï'ÿòà÷êà íà ðó÷åíüêó - óñþ ïðàâäó ñêàæó..." Öèãàí÷àòà òàíöþþòü õàëÿíäðè òà
êðè÷àòü íå ñâî¿ì ãîëîñîì, ìîâ ç íèõ ÷îðò ëèêà äåðå".
   Âîäèëè â ãîðîäi ìóçèêè - çâè÷àé íàéìàòè ìóçèêè i, òàíöþþ÷è,  âîäèòè  ¿õ
çà ñîáîþ ïî ñåëó, ÷è ìiñòó, ÷è  òî  ÿðìàðêó,  äîñèòü  âiäîìèé.    òîìó  æ
"Ñàëäàöüêîìó  ïàòðåòi"  Ã.  Êâiòêè-Îñíîâ'ÿíåíêà  ÷èòàºìî:  "À  òàì,  ÷óòè,
ñêðèïêà ãðà ç öèìáàëàìè: Ìàòâié Øïîíü òà ïðîäàâ ñiëü, ðîùèòàâñü i  ãðîøèêè
â÷èñòèâ, òà é íàéíÿâ òðî¿ñòó i âîäèòüñÿ ç íåþ  ïî  ÿðìàðöi.  Âæå  é  øàïêè
êàòìà, äåñü êèíóâ ¿¿ íà êîãîñü òà é âiäáiã. Iäå é ñïiâàº, à äå êàëþæà, òóò
i âäàðèòü òðîïàêà. Çàáðèçêàâñÿ, çàõëþñòàâñÿ... Åãå! òà íå ìiøàé éîìó!  Âií
ãóëÿ!.."
   20. Ïðèñiíêè - ïðèáóäîâà ïåðåä âõîäîì äî ÿêîãî-íåáóäü ïðèìiùåííÿ, ãàíîê
ç íàêðèòòÿì.
   Àæ îñü ïðèéøîâ i ïåðåáiºöü - áî¿ êóëà÷íi, ðiçíi âèäè áîðîòüáè,  çìàãàíü
- äóæå äàâíÿ òðàäèöiÿ â æèòòi âñiõ íàðîäiâ, ùî â ðiçíèõ ìîäèôiêàöiÿõ  æèâå
i â íàø ÷àñ. Ñåðåä íàñòiííèõ ðîçïèñiâ íà  ñâiòñüêi  òåìè  Ñîôi¿  Êè¿âñüêî¿
çóñòði÷àºìî  çîáðàæåííÿ  áîðöiâ.  Öiêàâî,  ùî   áîðöi   Äàðåñ   i   Åíòåëë
ïðåäñòàâëÿþòü ðiçíi ñóñïiëüíi ïðîøàðêè, õî÷ ðiçíèöÿ ìiæ íèìè â ïîåìi ëåäâå
íàìi÷åíà.  Äàðåñ  "óáðàíèé  òàê,  ÿê  êîìïàíiºöü",   òîáòî   íàëåæèòü   äî
ïðèâiëåéîâàíîãî, áàãàòøîãî êîçàöòâà. Óòâîðåíi íàïðèêiíöi 60-õ  ðîêiâ  XVII
ñò. êiííi êîìïàíiéñüêi  ïîëêè  áóëè  ïiä  êîìàíäóâàííÿì  i  íà  îñîáèñòîìó
óòðèìàííi ãåòüìàíà. Ùîñü áëèçüêå äî ãâàðäi¿.  êiíöi XVIII ñò., óæå â ÷àñè
Êîòëÿðåâñüêîãî, êîìïàíiéñüêi ïîëêè âõîäèëè äî ñêëàäó ðåãóëÿðíî¿ ðîñiéñüêî¿
àðìi¿ ÿê ëåãêà êàâàëåðiÿ. Iíêîëè "êîìïàíiéöÿìè"  íàçèâàëè  ïðîñòî  áàãàòèõ
êîçàêiâ (äèâ. :Àïàíîâè÷ Î. Ì. Çáðîéíi ñèëè Óêðà¿íè ïåðøî¿  ïîëîâèíè  XVIII
ñò. - Ê., 1969. - Ñ. 25).
   Ó Âåðãiëiÿ Äàðåñ - ç òðîÿíöiâ, ùî ïóñòèëèñÿ ìàíäðóâàòè ç  Åíåºì.  Ïðîòè
êîìïàíiéöÿ Äàðåñà âèñòàâëÿþòü "òÿæêî ñìiëîãî" i "äóæîãî" Åíòåëëà,  ïðè÷îìó
ïiäêðåñëåíî éîãî äåìîêðàòè÷íi,  ïðîñòîíàðîäíi  ðèñè  ("Ìóæèê  ïëå÷èñòèé  i
íåâêëþæèé" - II, 23; "ßê ÷îðíîìîðñüêèé  çëèé  êîçàê"  -  II,  31;  "Ñèëüíî
õðàáðîâàâñÿ, Àæ äî ñîðî÷êè âåñü ðîçäÿãñÿ" - II,  31).  Ó  Âåðãiëiÿ  Åíòåëë
ìiñöåâèé, ïðèáóâ ó Ñiöiëiþ ðàçîì ç öàðåì Àöåñòîì.  Îáîâ'ÿçêîâèì  ðèòóàëîì,
ÿêèé  ïåðåäóâàâ  âëàñíå  áîðîòüái,   áiéöi,   áóëè   ñëîâåñíi   ïåðåïàëêè,
ðîçïàëþâàííÿ ñåáå é ïðîòèâíèêà ëàéêîþ, ÿêîìîãà îáðàçëèâiøîþ.
   21. Ìàçêà - êðîâ ç ðîçáèòîãî íîñà, îáëè÷÷ÿ.
   Áàêàëÿð - øêîëÿð.
   22. Ïóäîôåò - âàæêèé íà ïiäéîì (Ê.).
   24. Òiìàõà - òóò ó çíà÷åííi: áiäîëàõà.
   25. Ïîãóäêà - âiñòü, ïîâiäîìëåííÿ.
   27. Çiòðó, çiìíó, ìîðîç ÿê áàáó  -  ïîðiâíÿííÿ  ïîõîäèòü  âiä  íàðîäíî¿
êàçêè ïðî áàáó òà ìîðîçà. Íàð.: Äàâèòü, ÿê ìîðîç áàáó (Íîìèñ. - Ñ. 78).
   29. Êèñëèöi, ÿãîäè, êîðæi -  ÿãîäàìè  íà  Ïîëòàâùèíi  íàçèâàþòü  âèøíi.
Îïèñóþ÷è áåíêåò íåáîæèòåëiâ â iðîíi